Экономиканы мемлекеттiк реттеу. Мемлекеттiң экономикалық қызметтерi.
Кез келген қоғамның басты мәселесi – ол экономикалық қызметтi үйлестiру мәселелерiн шешу, қоғам мүшелерiне қажеттi материалдық игiлiктер мен қызметтердi өндiру. Бұл мәселелердi оңды шешу үшiн мемлекеттiң экономиканы реттеуге араласуы қажет.
Экономика тарихында экономиканы мемлекеттiк реттеудiң келесiдей моделдерi кездеседi.
1. Классикалық модель. Бұл моделге сәйкес экономикалық жүйе нарықтың және тұтынушының бұйыратын ережелерi бойынша iс-әрекет етедi. Мұндай тұжырымдаманы алғашқы болып А. Смит ұсынды. Смит нарықтың өз-өзiн реттеуiн қолдады, ұкiметтiң экономикаға бақылау жүргiзуiн қолдамады.
Классикалық моделдi жақтаушылар жеке кәсiпкерлiктi қолдады, нарықтың талабын жеке мүдделер арқылы шешудi ұсынды.
2. Неоклассикалық модель. Бұл моделдi жақтаушылардың негiзгi тұжырымдамасы бойынша экономикалық жүйе өзiн-өзi реттеушi жүйе болып табылады және де қор жинау мен инвестицияның арасында тепе-теңдiк сақталуықажет (Жан Батист Сей).
3. Кейнсиандық модель. Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң бұл моделi «толық жұмысбастылық» теориясына негiзделген. Теория бойынша экономиканың дамуын «тиiмдi сұраныс» қамтамасыз етедi. Ал, ол жеке тұтынуға бейiмдiлiк пен инвестицияға байланысты болады. Жеке тұтыну жұмысбастылық деңгейiне тәуелдi болады.
4. Неоконсервативтiк модель. Жаңа модель экономиканың неоклассикалық моделдерiне – монетаризм, ұсыныс экономикасы, рационалды күту теорияларына – негiзделген.
Мемлекеттiк реттеудiң неоконсервативтiк моделi ұдайы өндiрiске сұраныс арқылы емес, ұсынысқа әсер етудiң жанама амалдарын пайдалану арқылы әсер етудi көздейдi.
Мемлекет ғылыми-техникалық, құрылымдық, әлеуметтiк және аймақтық саясаттарды жүзеге асыруда маңызды роль атқарады. Мемлекет экономикалық өсуi қамтамасыз етедi, экономикалық прогрестi ынталандырады. Ол үшiн бiрқатар заңдарды, ережелердi шығарады және де олардың жүзеге асырылуына бақылау жасайды, соған сәйкес тәртiптердi бекiтедi, көптеген әдiстердi пайдаланады.
Экономикаға әсер ету сипаты бойынша экономиканы мемлекеттiк реттеудiң әдiстерiн екi тұрге бөлемiз: тiкелей және жанама.
1. Тiкелей әсер ету әдiстерi экономика субъектiлерiн ерiксiз, мемлекеттiң көрсеткен нұсқауларының негiзiнде шешiм қабылдауға мәжбүр етедi. Мысалы: салық, заң нормалары, бюджеттiк процедуралар.
2. Жанама әер ету әдiстерiн пайдалану кезiнде үкiмет субъектiлердiң шешiм қабылдау процесiне тiкелей қатыспайды, ол тек экономикалық саясаттың мақсаттарына сәйкес келетiн шешiмдердi қабылдауға себеп болады. Бұл әдiстер нарықтың тепе-теңдiк жағдайын бұзбайды.
ұйымдастырушылық-институционалдық сипаты бойынша экономикаға әсер етудiң үш түрлi әдiсi бар:
1) әкiмшiлдiк әдiстер – бұл құқықтық инфрақұрылымды қамтамасыз етуге бағытталған әкiмшiлдiк нысандар. Олар жеке сектордың құқықтарын қамтамасыз етуге арналған. Негiзгi құралдары: тыйым салу, рұқсат ету және мәжбүрлеу.
2) Экономикалық әдiстер – бұл нарықтық процестердiң дамуын мемлекетке қажеттi бағытта туралаушы, бағыттаушы мемлекеттiк әсер ету шаралары, яғни бюджеттiк және фискалды, ақша-несие саясаттары, болжау, жоспарлау және т.с.с.
3) Институционалдық әдiстер – бұл құқықтық, экономикалық, психологиялық, ұйымдастырушылық нормалар мен арнайы ережелердiң жиынтығы.
Мемлекеттiң экономикаға әсер етуiнiң шегi болуы тиiс. Өйткенi, тым қатты ықпал ету нарықтық қатынастардың дамуын тежейдi, бәсекелестiктi жояды.