Менеджменттік жүйелер
Оқыту әдісі–дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Оқыту әдістері, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және міндеттерімен анықталады.
Оқыту процесінің нәтижелі және сапалы болуы оқыту әдістерін тиімді творчестволықпен жүзеге асыруына байланысты. Бүгінгі күн шындығы, оқыту әдістері туралы жаңаша ойлауымызды қажет етеді.
Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттары оқыту әдістерін жетілдіру және білім сапасын арттыру міндеттері көрсетілген. Алайда оқу тәрбие процесінде кең орын алған формализмнің нәтижесінде көптеген оқу орындарында оқу сапасының төмендеп кеткендігі көрінеді.
Сондықтан да оқыту әдістерін дамыту бүгінгі күннің басты талабы болып отыр. Білім беру қызметкерлері жұмысының сапасын арттыру, әр пәнді оқытуды ғылыми тұрғыда жетілдіру, соның нәтижесінде оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру және олардың талабын, жеке жұмыс істеу қабілеттілігін нығайту үшін тек қана оқу жоспарларын жетілдіріп қоймай, сонымен қатар оқыту әдістерін жетілдіру болып табылады.
Педагогиканың дидактика бөлімінде оқыту әдістерін жетілдіру мәселесіне көп көңіл бөлінеді. Оқулықтарда оқыту әдістерінің топтары, олардың жіктелуі туралы әр түрлі пікірлерілерді кездестіруге болады.
Оқыту әдістері туралы анықтамаларға тоқталып өтейік:
Оқыту әдістері дегеніміз-оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеуі әдісі, оның арқасында білім, іскерлік дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері дегеніміз-мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері дегеніміз-мұғалім мен оқушылардың өзара әркетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесінін жетілдіру.
Дегенмен осындай анықтамалардың көптігіне қарамастан олардың арасында принциптік қарама-қайшылық жоқ.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде оқыту әдістерінің басқа да анықтамалары кездеседі. Бұл әдебиеттерде оқыту әдістері оқытушының оқушыларға оқу материалынан білім беру тәсілдерінің жиынтығы немесе оқытудың құралдары ретінде, сонымен қатар, оқыту әдісі мұғалімнің оқу (материалынан білім беру тәсілдерінің жиынтығы немесе оқыту әдісі мұғалімнің оқу) материалдарын оқушыға жеткізу тұрғысында ғана қарастырылған. Мұндай анықтамалар оқыту әдістерінің сипаттамасын толық бере алмайды.
Сондықтан оқу процесі барысында мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасын білген дұрыс. Дидактика теориясында оқыту процесінің мәні мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас екі жақтылық негізінде қарастырылады. Дәлірек айтқанда, қарым-қатынасын білген дұрыс. Дидактика теориясында оқыту процесінің мәні мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас «субъекті»- «объекті» түрінде болды.
Ал, соңғы оқыту әдісіне берілген анықтамада мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас көрсетілмейді. Сондықтан оқыту әдісінің «субъективті»-субъективтілік» ішкі заңдылық негізі ашылмаған. Бұл жағдайда оқыту процесі барысында оқушы пассивті позицияда қалады. Ал, оқушының оқыту процесінде белсенді ролі болу үшін мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас субъектілік негізінде құрылуы керек.
Сонымен қазіргі педагогикада оқыту әдісі оқушылардың білімді меңгеру және олардың дамуы мен тәрбиесіне бағытталған оқушы және мұғалім арасындағы бірлесіп жүргізілетін іс-әрекеттің субъектілік қарым-қатынас құралдары ретінде анықталды.
2.Менеджмент және басқару
Оқутушы оқыту әдістерінің жіктелуіне түрлі жол таба білуі керек. Ғылыми әдебиеттерінде жіктелудің жиырмадан астам түрі бар.
Осылардың ішіндегі ең кең тарағаны – И.Т.Огородников, Н.А.Сорокин, Ю.К.Бабанский, Р.Г.Лемберг, т.б. ұсынған оқыту әдісінің жүйеленуі. Олар оқыту әдістерін үш топқа бөлген.
Оқыту әдістері:
Ауызша Көрнекілік Практикалық
-Әңгіме -Суретпен сипаттау -Лабораториялық жұмыстар
-Әңгіме кеңес -Демонстрация -Практикалық жұмыстар
-Лекция
-Кітаппен жұмыс
Бұл жүйе білім алудың негізінде, түп нұсқаға негізделген. Бір жағдайда сөзге сүйенсе, екіншісінде көркемдік бейнеге, ал үшіншісінде қимылға сүйенген.
Ұсынылып отырған жүйенің тиімділігі-оқытушының шеберлігіне, осы үш әдісті оқыту негізінде тұтас қолдануға тікелей байланысты.
Оқытушының баланың жан-дүниесін білуі де айрықша маңызды. Есте сақтау қабілетінің толық қабылдаудың негізгі шарты екенін де ұмытпаған жөн.
Оқушылардың таным белсенділігі деңгейіне сай құру. Дидактикалық әдісті ұстаған педагогтар И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин оқыту әдісінің бес түрін ұсынады:
Оқыту әдістері:
1.Түсіндіру әдісі: сипаттау әдісі, әңгіме, лекция, көрсету. Оқулықпен жұмыс істеу, жазба жаттығулар.
2. Қайталау әдісі: жаттығу әңгіме, өз сөзімен қайта айту
3. Проблемалық баяндау әдісі: оқытушының дәлелді түрде баяндауы
экскурсия, демонстрация
4. Ізденіс әдісі: эвристикалық әңгіме байқау, жоспар жасау
5. Зерттеу әдісі: тәжірибе, байқау, класпен жұмыс, құжаттармен жұмыс, сурет салу.
Бұл жүйеде оқушылардың таным белсенділігінің деңгейіне негіз болады. Оқыту әдісінің өзі, кей жағдайларда, оқушылардың белсенділігін көтеріп, сабақты көркемдік арқылы түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі кезіндегі жеке ізденіске алып келеді. Екінші жағынан, бұл әдіс оқушының жеке бейнесін, оның белсенділігінің қалыптасуын көрсетеді.
Бұл әдістің өмірдегі көрінісінің жарқын мысал ретінде жаңашыл педагог Т.И.Гончарованың тәжірибесінің алуға болады. Ол өзінің мектептегі алғашқы жылдарын есіне түсіне отырып оқушылармен қарым-қатнасын былай суреттейді: «Оқушыларға неше түрлі қызықты аңыз, әңгімелерді, тамаша ертегілерді айтып бергенше асық болдым. Сонша материалдарды жас тыңдаушыларыма қалай жеткізерімді, тарихи заңдылықтарды нақты дәлелдермен қалай түсіндірерімді ойлағанда қуаныштан өзімді қоярға жер таппадым. Мен балаларға өзімнің бар білімімді бүгінгі мен бұрынғы туралы түсінігімді, терең ойларымды жайып салдым»–дейді.
Демек, бұл жердегі негізгі әдістің түсіндіру-сипаттау әдісі екенін көреміз. Әрине, негізгі ауыртпалық оқытушыға түседі, ал оқушылар тек тыңдаушы ролін атқарады.
Оқушылардың таным белсенділігін көтеру мәселесіне Шығыс Қазақстан облысындағы Боран орта мектебінде \директоры ССРО-ның халық мұғалімі Қ.Н.Нұрғалиев\ көп көңіл бөледі. Сабақ үстінде творчестволық зерттеу әдістерін қолдануға мектептің теледидарлық техникалық орталығы көмек көрсетеді.
Өзінің білімі мен әдісін жетілдіруге ұмтылған оқытушы барлық жүйенің қыр-сырын толық меңгеріп ала білу керек. Әр жүйенің алдына қойған мақсаты, өзіндік ой жүйесі бар, сан түрлі оқыту әдісінің бір қырын ашып көрсетеді. Оқыту процесінде оқытушы сол жүйелердің бірнешеуін бір мезгілде қолдануына да болады.
Түрлі жүйелерді қарастыра отырып, оқыту әдісінің жеке түрлеріне соқпай өте алмаймыз\ әңгіме, лекция, кітаппен жұмыс, т.б.
И.П.Подласый оқу-әдісін бес топқа бөледі;
а) Іс-тәжірибе, жаттығу, оқу-өндірістік еңбек яғни практикалық;
б) Көрнекілік: иллюстрация, демонстрация, оқушылардың бақылауы;
в) Сөздік: түсіндіру, анықтау, әңгіме, лекция, дискуссия, диспут;
г) Кітаппен жұмыс әдісі: оқу, жаттығу, мазмұндау, конспектілеу, цитаттау;
д) Бейне таспа әдісі: көріп оқыту, электронды мұғалім, интерактивтер;
Ю.К.Бабанский оқыту әдісін үлкен үш топқа бөледі:
Бірінші топ. Ұйымдастыру және оқу-таным іс-әрекетін іске асыру әдісі. Олар: а) оқытудың сөздік әдісі: (дәріс, әңгіме, сұхбат;) б) көрнекілік әдісі; (иллюстрациалау, карталар, плакаттар, іс-тәжірибе жасау); практикалық оқыту әдісі: (жазба, жаттығу, шеберханада оқыту, лабораториялық жұмыс).
Екінші топ. Оқыту процесінде оқушылардың оқу іс-әрекетін ынталандыру әдісі. Оларға: а) танымдық қызығушылығын арттыру; б) оқыту дискуссиясы; в) білім беру ситуациясын жасау; г) оқытудағы талап қою тәсілі; д) мадақтау әдісі.
Үшінші топ. Оқытудағы өзін-өзі бақылау және бағалау әдісі.
а) Оқыту барысында бақылау жүргізу.
б) Жазба жұмыстарына текесеру жүргізу.
в) Лабораториялық жұмыстарды байқап бақылау.
г) Машина мен бақылау.
д) Өзіндік бақылау жасап бағалау.
3. Менеджменттік жүйелер
Теория мен практикада оқыту әдісінің 200-ден астам түрлері бар. Бұлардың ішіндегі негізгі әдістер профессор Р.Г.Лембергтің «Оқыту әдістері» деген кітабында айтылған. Ол оқыту әдістерінің танымға барар жолдағы бір-бірімен сабақтастығын айта келіп, олардың ішкі дидактикалық бірлігі мен жеке ерекшеліктерінің байланысын көрсетеді.
-Оқытушының жетекшілік қызметінің оқыту формасы.
-Оқушылардың таным қызметінің сан қырлы формасы: мақсаттылық, жоспарлық және жүйелілік;
-Оқушыларды білім алу формасы мен зерттеліп отырған ғылыми пәннің, өнер мен техниканың әдістері арасындағы байланыс.
-Әрбір әдістің ерекшелігіне байланысты психологиялық құрылымның айрықшалануы.
«Әр таным құрамының, әр таным әдісінің өзіндік психологиялық құрылысы болады. Қайталап айтып беру әдісі, дұрысын айтсақ, тыңдау процесі адамда ойлау мен елестетудің белсенділігін көтереді, бірақ түйсіну мен сезінуге сүйене алмайды.
Көрсету-бақылау әдісі, керісінше, қабылдау мен түйсінудің қызметіне негізделеді және нақты ойлауға сүйенеді. Бұл-абстрактілі ойлаудың алғашқы баспалдағы ғана. Лабораториялық сабақтар қозғалтушы орталықтарды да қызметке қосады.
Бұдан әрі берілген үлгі конспектіге сүйене отырып, оқушылардың өздеріне жеке әдістерді жан-жақты зерттеу тапсырылады. Бұл жерде оқыту әдісінің біреуі ретінде «ауызша қайталап айту» талданады, біздің ойымызша, бұл әдістің ішкі мазмұнының ең негізгі кезеңдері жіктеледі.
Әрбір әдіс жеке элементтерден тұрады, оларды-тәсілдер деп атайды. Мысалы, кітапқа жоспар жасау, қайта айтып беру, конспект жасау т.б. жатады.
Әр тәсілдің тиімділігін күшейту үшін толық бір жүйеге түскен құралдар керек. Оқыту құралдары оқыту процесін жақсартуға көмектеседі.
Демек, оқыту құралдарына кең тұрғыдан алғанда мыналар жатады: оқу кітаптары (оқулықтар, сөздіктер, анықтамалар, әр пәннің тапсырмалар жинағы, программалық көмекші құралдар-көрнекілік құралдары) таблицалар, сызбалар, схемалар, географиялық және тарихи пәннің карталары, муляждар, модельдер мен оқытуға арналған суреттер\, -арнайы жабдықтар, \лингофондық кабинеттер, лабароториялық жұмыстар мен тәжірибелер жасауға болатын жабдықтары бар физика, химия кабинеттері\; техникалық құралда\ киноаппараттар, телевизорлар, магнитафондар, операторлық машиналары, программаланған радиоқондырғылар, видиомагнитафондар және т.б.