Қытайбұршақтың өндірілуі мен таралуы
Қытайбұршақ (лат. Ghycine мах) — ірі бұршақ тұқымдас, шыққан жері Шығыс Азия. Қытай бұршақ гұкымдары, немесе ірі бүршақ тұқымдастары деп те аталады, біздің эрамызға дейін үшінші ғасырдан бері тамақ өнімі ретінде белгілі. Қытайбұршақты жаксы өнім ретінде айтуға толық себеп бар. Тұқым салмағының 40пайызын орта жоғары өсімдік ақуызы құрайды, ал қалған 48 -50 % — ті басқа, яғни малазықтық ретінде қолданылады.
Қытай бұршақ – ірі бұршақ тұқымдас мәдениетінде кеңінен тараған. ББҰ-ның мәліметіне қарағанда 80 жылдардың аяғында 52 млн га аймақта егілген.Соңғы 20жылдын ішінде сояның себілуі екі есе көлемінде өскен. Дүние жүзінде АҚШ , Бразилия , Аргентина мемлекеттерінде қытайбұршақтың сыртқа шығару жөнінен алдыңғы катарлы мемлеекеттер ретінде саналады. Қытайбұршақтын мәдениетіне арналған сұраныс жақсы дамуда. Қытай буршақтың ақуыз құрамындағы жоғары дәрежелі аминоқышқылдың азықтык шөптен және тамақ өндірісіндегі мақсаттың негізгілеріне кіреді. Ғылыми- зерттеушілер көзқарастарында қытайбұршак мәдениетінің көптеген түрлерін Жалпыресейлік ҒЗИ қытайбуршактың өсіп — өнуін зерттей отырып, ондаған жыларалығында дақылдың мәдениетінің жоғары болігін, сорттарының, кешенді механикаландырылуын, өндірістік экономикалық сұрақтарына тұжырымдар жасаған.
Қытайбұршақтын селекциясының жұмыстары мен оның дамуы ұзақ уақыттан бері Жалпыодақтық ҒЗИ май мәдениетімен B.C. Пустовайте атындағы және Украина топырақ ҒЗИ, Молдавия ғылыми-зерттеуші институты, Грузия мемлекетінде Ю.И. Ланаури, Зицкая жане Кировоград ауылшаруашылық тәжірбиелі стансаларында өз қызметтерін көрсетті. Орта Азия аймағында қытайбұршақты асылдандыру жұмысын Қазақстан топырақ ҒЗИ-ы жұмыстар жүргізді. Алматы облысынын Талғар ауданындағы 1980ж. Алматы кеңшарында егістік жерінде эрбір 440га -ден 25,4 центнер қытай бұршақ түқымын өндріді. Дақылды өсіруге кең тараған, Азия , Оңтүстік Европа, Орта және Оңтүстік Африка , Австралия, Тынық, Үнді мұхиттарынын жағалауында 55-60 экваторға дейінгі аймақтағы аралдарында өсіріледі.
Қолда өсіру және жерсіндірілуі. Қытайбұршақ ертедегі мәдени өсімдіктердің бірі ретінде біздің заманымызға дейін бес мың жылдай бұрын шыққан. Қытайбұршактың суреттерін тас қалыптарында, тасбақа сүйектерінде тапқан. Дакылдың шығу тарихында біздің эрамызға дейін 3-4 ғасырларда ескі Қытай эдебиеттерінде көрсетілген. Белгілі ертедегі қытай ғалымы Мин – Гиз мынадай деп жаазады: Қытайдың негізін қалаушы император ХА-Ди халыққа бес мәдени өсімдікті өсірсуді үйреткен: күріш, бидайық, чумиза, тары, қытайбұршақты. KCPO — дің үлкен бір егіншілік маман ретінде де В.Б.Епкеннің пікірінше, мәдени өсімдіктің шығу тариқына осыдан 6-7 мың жылдар көлемінде болған. Осы танабта Қытай аймағынан күріш пен чумиз өсімдіктерінің қалдықтары табылмағандықтан, атақты император Ха-Дйдің қытайбуршақтың шығуына берген уақытана басқа ғалымдар тарабынан күдікті ұсыныстар түсті. Атап өте келе, қытай зерттеушілерінің жұмысына қарап бұл дакылды Қытайда біздің эрамызға дейінгі 11 ғасырларда шыққан деген ұсыныс бар.
Келесі ел қытайбұршакты мәдениетке енгізу және тамақ өсімдігі ретінде статус алған елдің бірі – Корея. Қытай бұршак Жапония аралдарыңа біздің эрамызға дейінгі 400 — 500жылдан бұрын келді. Деректерге сүйенсек Жапонияға қытай бұршақ Корея мемлекетінен келсе, ескі Корей мемлекеті ұзақ уақытқа дейін Жапонияның аралдарында отарлаған. Ягни дакылдың таралуынын ұқсастығын толық растайды. Неміс табиғат зерттеушісі Э. Кемпфер 1961ж. Европа ғалымдарына қытай бұршақты анықтап берген соң белгілі болған. «Шығыс және қытайбұршакты суреттеу» деп аталатын 1712ж. шыққан кітабында «Amoentitatum Exoticarum Politico — Physico — Medicarum» қытайбұршақ өсімдігінің өсу тарихын толығымен анықтаған. Алғашқы мәрте дақылды АҚШ-та зерттеген. Айта келе. АҚШ — қа Азия мен Еуропадан әр түрлі сорттарының әкелінуі басталған.
Қиыр шығыстық белгілі селекционері Н.И. Вавилов [26] алғашқы мәрте KCPO — да қытайбұршақты ғылыми түрде селекциалауды, жабаиы және мәдени тұрлерін орыстын ғалымдарының зерттеуіне ұсынды. Мұнда алғашрет отандық саяхаттанушылар қөытайбұршақты Амур ағысының Маньчжұро — тунгус аймағында кездестірді. В. Поярковтың жазбасында Голландия мемлекетінде жарық көріп Кэмферд зерттеуінен 100ж. бұрын жазбасын қалдырған. Келесі ресейліктердің қытай бұршак мәдениетіне арналған көзқарастары Вена қаласында өткен Дүние жүзілік көрмеде 20 — дан аса кытайбұршақ түрлерін көрсетуде практика жүзінде іске асырылған.
Ресей Федерациясында алғаш қытайбұршақты 1877ж. Таврия және Херсони губерниасында өткен. Сондай-ақ 1912 — 1918 жж. арлығында амур –тәжірбиелі егістер аймағында да жүргізілген. Бұл тәжірбиені егістер 1917 – 1919 жж. өнім өспей жоғалуға әкеліп соқтырады. Тоқтамай жүргізілген сұрыптау нәтижесінде қытай бұршактын жаңа түрі «Амур сары қытайцбұршағы» отандық түрі өсірілді [27].
Селекция мамандарының пікірінше 1924-27жж. Ресей мемлекетінде қытайбұршақты жерсіндіру жылдары болды. Мұндағы Краснодар, Ставрополь аймағында, Ростов өңірлерінде кеңінен тарай бастаған.