ТАЗШАНЫҢ ҚЫРЫҚ ӨТІРІГІ
Ілгеріде бір патша өтіпті. Сол патшаның бас уәзірі өліп, соның орнына уалаятынан бас уәзірлікке ылайықты адам іздеп, һешбір адам таба алмапты. Ақыры, патша бір ойға түсіпті.
– Кімде–кім маған қырық ауыз өтірік әңгіме айтып берсе, ішіне бір ауыз ырас сөз қоспай, ал, сол адам ақымақ емес, ебін тауып, өтірік айтқан кісі жараса керек, – деп, осы пейілді түйіп, жұртына жар шақыртып айтыпты:
– Кімде–кім маған ішіне бір ауыз ырас сөз қоспай, қырық ауыз өтірік әңгіме айтып берсе, соны бас уәзір қылып һәм қызымды беремін. Егер де алдыма келіп, дұрыстап айта алмаса, басын аламын, – депті. Ханға кім уәзір болғысы келмейді? Кім ханның қызын алғысы келмейді? Көп адамдар келіп, өтірікті дұрыстап айта алмағандықтан басынан айырылды. Сол кезде ол уалаятта таз бала бар екен, ханның бұл жарлығын естіп, ханға уәзір болып, қызын алмақшы болып, қырық ауыз өтірік айтуға ханның қызына келіп, ханнан рұқсат сұрайды.
Хан балаға көңілі толмай:
– Қой, балам, жасың жас екен, басыңнан айырылып қаларсың, – деп, көп уақыт баланың өтірігін тыңдауға хош болмай тұрыпты. Ақыры, бала «Айтамын» деп, белсеніп қоймаған соң хан балаға «Айта бер» деп, рұқсат береді. Сондағы баланың айтқан өтірік әңгімесі мынау:
– Тақсыр! Атамның белінде екенмін де, анамның қарнында екенімде жасым он бестен он алтыға қарағанда атамның атасының атасының жылқысын бағып едім. Күндерде бір күн ыстық болған соң жылқымды суғарайын деп, көлге айдап барсам, тақсыр–ай, күннің ыстықтығы сонша қатты еді. Көлдің бетіне кісі бойы, қол сыйым мұз қатқан екен. Сонан жылқы сусап, шөлдеген соң суат оймақшы болып едім. Балталасам да, үймендесем де мұз ойылмады. Ақыры, кеңірдегімді үзіп жіберіп, басымды жұлып алып, мұзды қойып қалып едім, он мың жылқы су ішетін суат ойылды. Жылқымды суғарып болып, сол көлдегі мұзға шыққан көкорай шалғынға жылқымды жайып, жусатып тұрып, астымда бір асау байталым бар, құрығыма сүйеніп тұрып, түстеп түгімен емес, санап, санымен емес, жылқының ішінен бір ала биені жоқтадым. Әрі қарап, бері қарап, көп жылқының ішінде жоқтығына көңілім сынды. Һәм сол ала биені қарау харекетіне түстім. Құрығымды мұзға шаншып жіберіп, үстіне шығып, қарап едім, ала бие көрінбеді. Құрыққа пышағымды жалғап, шығып қарадым, онда да көрінбеді. Құрық пен пышаққа шылбырымды жалғап, оның үстіне шығып, қарап едім, онда да көрінбеді. Тілімнің астында бір тебен ине жүруші еді, шылбырымның үшіне сол инені шаншып, қарап едім, бие сонда да көрінбеді. Сөйтіп, дағдарып тұрғанымда шығып тұрған нәрселердің ең астында тұрған құрығым айтты:
– Ай, ақымақ! Төңірекке қарай бергенше, көзіңді жұмып, аспан жаққа да бір қарасайшы, – деді. Құрығымның айтуы бойынша, екі көзімді жұмып жіберіп, аспанға қарасам, Үркер жұлдыздың ар жағында, Шолпан жұлдыздың бер жағында ала бием оттап тұр екен. Соған баруға аяғымның астындағы көлге қынымды қайық қылып, пышағымды ескек қылып мініп, түсіп едім, зыр етіп, ала бие тұрған жайға бардым. Барсам, бием бір ағаштың бұтағына шығып, құлындап тұр екен. Алдыма ұстап алып, құлынын өңгеріп, суға түсіп едім, суға шым батып кеттім. Құлынға мініп, ала биені өңгеріп, суға түсіп едім, зыр етіп, баяғы жылқым жатқан жерге шыға келдім. Келсем, жылқым жусап жатыр екен, ішіне ала биемді де қосып, қоя бердім. Астымда атым, құрыққа сүйеніп, жылқының бір шетінде тұрғанда бір қоян қашып еді, азғана сөйлесейік деп, қоянды қасыма шақырып алып, алдап, ұстап алдым. Бауыздап, ер еңбегіне бір тояйын деп, қоянды сойып, асып жемекші болдым. Атымды бір қазыққа байлай салып, отқа жағуға тезек тердім. Терген тезегім бір етек болған уақытта қарасам, баяғы байлап қойған атым бір нәрседен үркіп бара жатыр екен. Тезекті жалма–жан төге салып, атыма барсам, атым бір аққу деген құсты сүйретіп, үркіп, тулап жүр екен. Банағы қазық деп, атымды байлағаным аққудың мойны екен. Сонан атым үркіп, тулаған екен. Атымды ажыратып, қайтып келіп, терген тезегімді алайын десем, пыр–пыр етіп, ұшып кетті. Тезек деп тергенім ылғи бөдене екен. Онан кейін алдап ұстап алған қоянымды сойып, етін бір бөлек, майын бір бөлек қылып, майын күйдірмекші болдым. Майын күйдірейін десем, тақсыр-ай, адамның соры қайнап кетсе, бүтін қазанға май тұрмайды екен ғой. Бүтін қазаннан май ағып кететін болған соң бір жыртық қазан тауып алып, соған қоянның бар майын ерітіп алдым. Қоянның семіздігі сонша екен, бір түйенің қарны, бір қойдың қарны, бір тышқан қарны лық толды. Онан кейін ер еңбегіне бір тойсын дегендей, қоянның аяғын асып жемек болғанымда, денемде басым жоқ екендігін жылқы суғарғанда [білдім], суат ойған жерде басым ұмыт қала берген екен. Дереу барып, басымды тауып алып, қоянның етін тойғанымша жеп, баяғы үш қарын маймен етігімді майлайын десем, бар майым бір етігімнің бір жұлығына ғана жетті. Екінші етігіме май жетпей қалды. Мұнан кейін біраз ұйықтап, дем алмақшы болдым. Мұздан төсек, қардан көрпе қылып, ыстық күнде жатып, ұйықтап кеткен екенмін, бір нәрселердің тарсылынан оянып кетсем, екі етігім ал кеп төбелесіп жатқан екен, май жетпей қалғаны майланғаныменен қызғаншақтық қылып, ұрыс–керіс болып, екеуі қанша жаман сөздерге барып, ақыры, төбелеске айналған екеуін екі етігіме арашашы болып, жанжалдарын басып, екеуін екі жағыма қойып, тағы да ұйықтап қалдым. Біраз мезгілден кейін ұйқым қанып, түрегелсем, май жақпаған етігім өкпелеп, мені тастап, араздасып, қашып кеткен екен. Онан екі аяғымды қалған жалғыз етігіме тығып алып, қашып кеткен етігімнің ізіне түсіп, іздеп, жүріп кеттім. Бірнеше күндер жол жүріп, өгіздің жаурынына қауын егіп отырған бір қарт кісінің үстінен шықтым. Ол кісіге сұрау салып жоғымды сұрап, біраз ғана дем алдым. Қауын еккен қария:
– Балам, арып–ашып шаршап келе жатыр екенсің, міне, бір қауынды сойып же, – деп, бір қауын кептіріп берді. «Бісмілдә» деп, қауынға жанымдағы кездігімді салып жібергенде кездігімнің басы қауынның ішіне түсіп кетіп, сабы қолымда қалды. Бұл пышақ жеті атамнан қалып келе жатқан пышақ еді, мұнан айрылғаным болмайды деп, пышақтың түскен жерінен қауынның ішіне өзім де түсіп кеттім. Бұрын жоғым – жалғыз етік еді, енді пышақпен екеу болды. Бірнеше күн қауынның [ішінде] кезіп жүріп, ішін[д]е неше сулардан өтіп, неше тауларға кез болып жүргенде қолында бір құрығы бар атты адам жолықты. Бір–бірімізден жол сұрасып тұрғанда мәлім болды, әлгі атты адам бір үйір қысырақ жоғалтып, соны іздеп жүрген екен. Біріміздің жоғымызды біріміз білмедік, ол адамнан айырылып келе жатсам, бір жерде ұлы жиын ас болып жатқан екен. Сол жиыннан жоқтарымды сұрайын деп келсем, баяғы өкпелеп, қашып кеткен етігім табақ тартқан бозбалалардың ішінде келген көпке табақ тартып жүрген екен. Бір уақытта маған көзі түсіп кетіп, екі қолындағы екі табақ май алып келіп, менің алдыма қоя салды да:
– Менен қызғанып, жақсы көрген етігіңе жаққан майың осы ма, же, – дегенде, тақсыр–ай, ұялғаннан жаман болады екен. Сондағы ұялғаным есімнен кетпейді, – дегенге, хан:
– Жарайды, балам, – деп, тазшаны бас уәзірлікке алып, қызын берген екен.
Өтірік пайда да емес, һәм зиян да,
Һеш сөз жоқ өтіріксіз бұл заманда
Өтірік ылғи айту жарамайды,
Болады айтса егер анда–санда.