АҚЫЛСЫЗДЫҢ САЗАЙЫ
Бұрынғы өткен заманда еңбекті сүймейтін, еріншек бір жалқау жігіт болыпты. Ол жалқау күні-түні «Қалай етсем бай боламын?» деп, армандайды екен. Күндердің бірінде ол бір данышпан адамға жолығып, арманын, ойын айтыпты. Әлгі данышпан оңай олжа іздеген еріншек жігітке былай деп кеңес беріпті.
– Бай болу үшін көп еңбек етуі керек. Береке деген тауға барасың, ол жерде мол байлық бар, керегінше аласың. Тек қана ақылыңды істете біл, ақыл болмаған жерде байлық та жоқ. Еңбек етпеген жігітке есе де болмайды.
Данышпанның осы кеңесінің байыбына жетпеген жігіт «Ал, жолын таптым ғой, енді бай болып кетсем керек» деп, Береке тауын іздеп, сапарға шығыпты. Мидай дала, шөліркеген сусыз шөл даланы кезіп жүріп, дала сойқаны бір қасқырға жолығыпты.
– Ал, жігітім, жолың болсын! Қайда барасың? – деп сұрапты Қасекең.
– Береке тауына бара жатырмын. Байлық, дәулет алып қайтам, – деп жауап беріпті. Мұны естіген қасқыр көк ми жігітке мейірбаншылық еткендей сүзіле қарап, өтініш етіпті. Күні-түні желе жортып, сандалмамен жүргенім мынау. Анау-мынау кездеспей, ауым болмай қалса, апта, он күндеп түк таппай, жортамын. Сол Береке тауына менің тілегімді айтып көрші. Менің де несібеме лайықты иелері бар ма екен?
Жігіт:
– Мақұл, – депті де, жолынан қалмапты. Күнге күйіп, беті-жүзі қарауытқан, шөл далада жүрген сақал-шашы ағарған бір шалға кездесіпті. Ол жігіттен:
– Жол болсын! – деп, жөн сұрапты.
Еріншек жігіт арманы мен мақсатын айтып, тышқан аңдыған мысықтай тыңдап тұр. Сол кезде әлгі кәрие шал:
– Балам, ана жақта біраз жүзім бауым бар еді, күтімі жетпегендей жөнді өнім бермейді. Соның мән-жайын сұрап, біле келші, Береке тауынан, – депті.
– Жігіт қартқа өз қолынан беретіндей уәде жасап, бет алған жағына қарай тарта беріпті. Енді біраз жүріп, екі-үш қыр асқан соң аң аулап жүрген патша мен уәзірлерге кездейсоқ тап болады.
Патша ол жігіттің шама-шарқын танып, Береке тауына беттеп бара жатқанын байқап, шамалағанынан кейін оған қарсы тұра қап:
– Жігітім, тыңда, мына сөзімді. Менің аңда жүріп атқан әрбір он оқтың тоғызы босқа, зая кетіп жүр. Соның себебін біле келші, – депті. Жігіт оған да ойланбастан «Мақұл» деп, жауап беріпті. Ол алыс-алыс жол жүріп, ұзақ-ұзақ күн мен түн кешіп, арып аш боп, шаршап, шалдығып, әбден болдырдым дегенде Береке тауына жетіп барыпты. Бірақ ол тауда үміт еткен байлықты да, дәулетті де таба алмапты. Адасқан жас балаша еңіреп тұрып, тағы да ілгерілей түсіпті.
– Береке тауының бөктерінде төңкеріліп жатқан үлкен бір қара тастың қуысында белі мертіккен қояндай бүкшиіп отырған бір қартты көріпті. «Енді табатын шығармын», – деп, аузынан сілекейі ағып, шапшаңдай басып, шалдың қасына барып, сәлем-әлек те жоқ:
– Ата, мен бұл тауға байлық іздеп келіп едім, байлық түгіл күн көрісім де қиын болып бара жатыр, – дей келіп, – жолда жолыққан бағбан мен қасқырдың және патшаның сөздерін айтып беріпті. Ол бір данышпан, көреген қарт екен. «Еріншектің етегі толмас, жалқаудың жан рақаты болмас» дегендей, қаңғыбас, еріншек жігіттің сұрауларына байсалды түрде анықтап жауап беріпті. Қасқырға дайын тұрған несібе жоқ, сен құсап қаңғырып жүргенге кез келіп, күші жеткенін бас салып, ұстап, жей берсін деген көрінеді. Бағбан қарияның жүзім бауының ішіне төрт құмыра алтын көмілген екен. Соған менменсіген бағбан соңғы кезде жүзімдерін жөндеп күтпеген соң жүзім бұтақтары беталды бойлап өсіп кетіпті де, өнім бермей қойыпты. Оған соны айт. Ақылға жүгінсін, мастанбай, менменсінбей, еңбекке жүгінсін. Ал, патшаға келсек, оның еркек киімінде жүрген бойжеткен қыз баласы бар екен. Ол ертерек күйеуге тисе, тұрмыс құрса, көз жарып, босанса, ұл болады. Қызынан туған бала ауы жүргіш, тамаша мерген, атқан оғы айнымай, қатесіз дәл тиетін мерген болады. Енді түсінген шығарсың! Бұл Береке тауындағы байлықты еңбек пен ақыл арқылы табасың. Сенің байлық пен бақытың алдыңда, – депті шал.
Жігіт:
– Еңбек пен бақыт, байлық алдымда болса, ол табылады екен, оны қайтсем де іздеп табамын, – деп, жүре беріпті. Ақыл парасатпен сөздің мәнін шешкен ол жоқ. Қайтып келе жатып, патшаға данышпан шалдың сөзін айтқан екен, патшаның өзі қыз екен. Ол:
– Бұл сырды сені мен екеуміз ғана білейік, басқалар сезбесін. Сен мені әйелдікке ал, жұптасайық, – депті. Жігіт оған да болмай, құры алақан [жайып] «Жоқ, менің іздеген бақытым, үлкен арманым алдымда екен», – деп, қаңғырып жүре беріпті. Онан соң бағбанға кездесіп, есіткен әңгімесін бұлжытпай, түгел айтыпты. Оған бағбан:
– Бәрекелде, балам! Жөн екен! Жүр, алтындарды қазып алайық, менің ұлым болып, қала ғой. Бойжеткен бір қызым бар, соны саған қосайын, – депті.
– Жоқ, байлық алдымда екен, – деп, дүниеге көңілі ауған сорлы жігіт тағы да жол тартып, ілгерілей түсіпті. Ең соңында қасқырға тап болыпты. Жігіт аңқылдап, ашық ауыздық жасап, данышпанның сөзін айта бастаған екен, ашығып отырған Қасекең жауаптаспай-ақ:
– Кез келіп, күшім жететін әзірше сен екенсің, – деп, ақылсыз, аңқау, еріншек, жалқау жігітті бас салып, жұлма-жұлма етіп, қызыл қанға бояп, мал сойған қасапша боршалап, жей бастапты.
Ақылсыздың ажалы осымен тыныпты.