Шал мен келін
Баяғыда Қайыр деген шал болыпты. Шалдың Самет деген баласы болыпты. Шалдың кәсібі: базарға тоғыз серкені айдап барады екен, не сатпайды, не соймайды, тоғыз серкенің бұлына тоғыз нар түйенің жүгін әкеледі екен. Бір күні шал баласына айтады:
– Балам, мен қартайдым, төрімнен көрім жақын. Сондықтан осы тоғыз серкені базарға айдап бар, не сатпа да, не сойма да, бірақ осы тоғыз серкенің бұлына тоғыз нар түйенің жүгін әкел, – депті. Баласы тоғыз серкені базарға айдап келіп сатайын десе әкесі «сатпа» деген; сояйын десе «сойма» деген сөзі бар. Жайдан жай біреу бұл береме. Мына көшеге, ана көшеге ерсілі-қарсылы айдап жүре беріпті. Көшеден Сақыпжамал деген бір қыз кездесіп:
– Сен неғылған нашар адамсың, сенің әкең осы тоғыз серкені түбітін заводына апарып, түбітін тарап сатып, тоғыз серкенің бұлына тоғыз нар түйенің жүгін алып қайтатын» депті. Самет Сақыпжамал қыздың айтқанын істеп тоғыз серкені түбіт заводына апарып, түбітін тарап сатып, тоғыз нар түйенің жүгін алып қайтыпты. Әкесі баласының алдынан шығып:
– Балам, осы ақылды өз бетіңмен істедің бе? Болмаса біреу айтты ма? – деп сұрап қысқанда, «бір қыз айтып еді» депті баласы. Шал сол қызды қырық жетіні матап беріп, жаман баласына әйелдікке айттырып, алып беріпті. Бір күні Қайыр шал:
– Балам, мен болсам қартайдым, төрімнен көрім жуық. Мына керуендерге ілесіп екі түйемен осы сапарға барып кел, – депті.
Жаңа түскен келін:
– Ата, көп жүріп түйенің тұяғы түсетін жер екен, осы жолға өзіңіз бару жөн екен, – депті.
– Балам, олай болса өзім-ақ барайын, – деп шал азық-түлігін алып керуеншілермен жол жүріп кете барыпты. Жолшыбай шалдың түйелері ақсап, жолдастарынан кейін қалып қырық ұры кездесіп тонап, өлтірмекші болғанда шал былай дейді:
– Балалар, сендерге мал керек пе, болмаса менің бір қасық қаным керек пе?
Ұрылар:
– Мал керек, – депті. Бір-екі жігіт: «малыңды ата», – депті.
Сонда шалдың айтқан малы:
– Алпыс қарабас атан, алпас сарбас атаным бар, соны берсін, оң жақ босағада қара қайрағым бар, жаныса жанысын – соны берсін. Бірі кілтті, бірі кілітсіз сандығым бар, соның кіліттісін берсін. Есіктің алдында екі бәйтерек бар, біреуін кесіп, біреуін тұжырып берсін! – депті шал ұрыларға. Осыны келін мен балама айт, – депті.
Екі жігіт келе жатып:
– Біз баласы мен келініне не дейміз? Біз әкеңді тонап, малға келдік десек, онда бізді жібермей қояды. Сондықтан, бір дәлел айту керек, – дейді.
Сонда біреуі:
– Мен дәлел таптым, сенің Кенжекей деген сұлу қарындасыңды саған тоқалдыққа әкең айттырып, соған малға келдік, – дейік. «Қандай мал?» – десе әкесінің малын айтайын депті. Екі ұры келе жатып шалдың баласына жолығыпты. Жылқы бағып жүр екен. Амандасып тұрғаннан соң ұрылар: «Кім баласысың?» – деп сұрапты. Бала «Қайыр деген шалдың баласымын» депті. Ұрылар: «Күйеу екенсің ғой!» – дейді. «Күйеуі не?» – дейді бала. Ұрының біреуі: «Сенің әкең мына жігіттің Кенжекей деген сұлу қарындасын саған тоқалдыққа айттырып, соған құда түсе малға келдік. Мына жігіт сенің туған қайнағаң болады», – депті. Бала екі ұрыны алып келіп келіншегіне:
– Қатын, кілемді төсе, көрпе сал, құймақты құй, – дейді. Әйелі Саметті далаға шақырады, шықса екі ұры тұр екен. Сақыпжамал:
– Мына келіп тұрған кісің кім? – деп сұрайды.
– Бұл кісілер менің қайнағаларым, мына жігіттің Кенжекей деген сұлу қарындасын әкем маған тоқалдыққа айттырып, соған құда тұсе және малға келіпті, – дейді. Сонда келін: «Қандай мал екен атамның бергені?» – деп сұрапты. Сонда бала алпыс қарабас, алпыс сарбас атаным бар, соны берсін, – депті. Бізде алпыс сарбас, алпыс қарабас атан қашан бар еді? Бір кілітті сандық. Бірі кілітсіз сандық бар, соның кіліттісін берсін, – депті. Бізде ондай сандық қашан бар еді? Оң жақ босағада қара қайрағым бар, жаныса-жанысын соны берсін, – депті. Ондай мал қашан бар еді? Есіктің алдында екі бәйтерек бар, бірін кесіп, бірін тұжырып берсін, – депті. Кәнекей екі бәйтерек бар ма? – депті. Әкемнің осы айтқан малының біреуі де жоқ қой, – депті. Келін баланы далаға шақырып «үш жылғы ту биені сой да, ел-жұртыңды жинай ғой» депті. Бала үш жылғы ту биені сояды. Ел-жұртын жинайды, етті жейді. Қымызды ішеді, екі жігіт «мал әкетемін» деп отыра береді. Келін бір құдасына:
– Менің мына ақсақалдарға айтатын бір-екі ауыз сөзім бар, соған ұлықсат па екен, сұра! – депті. Ақсақалдар ұлықсат депті. Сонда келіннің айтқаны мынау: «Менің атамның айтқаны мынау, атам екі ай жол жүріп, атамды көп ұрылар тонаған екен, азық-түлігін алып, өзін өлтіретін болған соң ұрыларға айтқан малы: алпыс қарабас атаным бар, соны берсін дегені – алпыс ақсақал, алпыс жігіт келсін дегені. Екінші – бірі кілітті сандық бар, бірі кілітсіз сандық бар, соның кіліттісін берсін дегені – мені келсін дегені. Үшінші – оң жақ босағада қара қайрағым бар, соны берсін дегені – Жапсар балам бар, сол балам келсін дегені. Төртінші – есіктің алдында екі бәйтерек бар, бірін кесіп, бірін тұжырып берсін дегені – осы отырған екі ұрының бірін өлтіріп, бірін маған бастап алып келсін дегені, – депті данышпан келін. Сол жерде жігіттер екі ұрының біреуін өлтіріп, алпыс шал, алпыс бозбала, келіні, Жапсар баласы барып, данышпан әкесін ұрылардан аман-сау алып қайтыпты. Данышпан шалды данышпан келін ажалдан құтқарыпты.