Балықшы шал
Бұрынғы өткен заманда, теңіздің жағасынба бір кәрі шал өмірінше балық аулап күн көріпті. Ауына күніне үш шабақтан артық түспейтін болыпты. Кей күні о да түспей, аш жататын күндері де болған екен. Шал мен кемпірдің он үш жасар Мергүл деген жалғыз қызы бар екен. Қыз он үшке келгенше көзге де түспепті, құлаққа да ілікпепті.
Сүйтіп жүргенде бір күні елінің ханы:
– Менің халықтан сұрайтын үш сұрауым бар, соны шешкен адамға үлкен сыйлық беремін. Соны шешемін деген талапкер жиналсын! – деп халқына жар шақыртыпты. Халық айтылған күні қалаға жиналыпты.
Сонда хан тұрып:
– Менің сендерге қоятын сұрауларым бар. Ойланып келіп, шешулеріңе он күн ерік беремін. Содан кейін шешемін деген адамдар келсін. Шешкен адамға қазынамның жетіден бірін беремін. Шеше алмаса басын аламын! – депті хан.
Ханның жарлық шақырғанында балықшы шал да болыпты. Сұрауды естіп қайтқан шал үйіне келіп, кемпірі мен қызына есіткендерін айтыпты: – Бұл ханның сұрауын шешкен адам үлкен бақытты болады. Бізге бұл сұрауды шешіп, патшаның қазынасының жеті бөлігінің бірін алу қайда! – деп шал ауыр күрсініпті.
Сонда жалғыз қызы Мергүл:
– Ата ол қандай сұрау? – депті. Шал ханның халыққа қойған: «Осы дүниеде не тәтті, не қатты, не ауыр?» – деген үш сұрауын айтып беріпті.
Сонда Мергүл атасынан:
– Осы сұрауды шешу үшін хан халыққа неше күн ерік берді? – деп сұрапты.
– Хан мұны ойлап шешемін деушілерге он күн ерік берді, – депті шал.
Сонда Мергүл ойланып тұрып:
– Ата, бұл сұрауларды мен шешемін. Соны сіз үйреніп алып, халық алдында ханға айтып беріңіз, хан қазынасының бір бөлігін берсе, ең болмаса бір рет есімізді жинап, әлденейік, – депті.
«Бұл дүниеде не тәтті?» деген сұрауға: «Бұл дүниедегі ең тәтті – арасына арамдық араласпаған, бірін-бірі сүйіп қосылған ерлі-зайыпты адамның махаббаты тәтті» деңіз.
«Дүниеде не қатты?» деген сұрауына: «Бұл дүниеде ең қатты нәрсе – жоқтық, себебі өз қолыңда болмаса, кісіден сұрап ала алмайсың, соның үшін жоқтықтан қатты нәрсе жоқ» деңіз.
«Дүниеде не ауыр?» деген сұрауға: «Дүниеде жылқы малы ауыр. Себебі ауылдың сыртынан бір топ атты шауып өтсе, оның тұяғы тиген дүбірінен жер дүрсілдеп, үйде отырған адамның құлағына естіледі» – деп жауып беріңіз, – дейді қыз.
Бұл сұрауларды шеше алмаған адамды хан дарға асамын деген болса, сұрауды шешемін деген талапкер аз болар. Болмаса ешкім шешемін деп айтпас. Ата, сен мен үйреткен сұраудың шешімін айтарсыз. Сонда сізге хан сенбес те. «Бұл сұрауды шешу сенің қолыңнан келмейді, осыны шешкен адамды айт» деп сізді сабар, бірақ сіз айтушы болмаңыз. Егер айтсаңыз, сендерге мен жоқпын, – дейді. Нағыз өлтіретін болып, дар астына апарып, майныңа арқан салғанша айтпа! Сонда жиналған халық ханға айтар:
– Тақсыр, сұрауды шешкен де өлсе, шешпеген де өлсе, хан әмірі екі болып, ата жолын бұзған болмай ма дер! – депті.
Арада үш күн өткен соң, хан:
– Сұрауды шешемін деген адам болса, шешкенді көремін деушілер болса, қалмай келсін! – деп, қол астына тағы да жар шақырыпты. Сұрауды шешемін деп шеше алмағанды дарға асамын деген соң, халық аз келіпті.
Хан майданға алтын тағын орнатып, өзі үстінде отырып, жендеттерін екі жағына қойып, қырық уәзірін қоршалатып, би-бектерін қасына алып: «Енді сұрауды шешем деушілер рұқсат депті. Сонда шешемін деп келген адамдардың бірі «жан тәтті», енді бірі «бал тәтті», кейбіреуі «ас тәтті», енді біреулері «бас тәтті» деп өзара «күңкілдеп», келістіре алмапты. Сүйтіп ешкім мен шешемін деп шықпапты.
Сонда баяғы балықшы шал Мергүлдің айтуы бойынша:
– Мен шешемін, – депті. Сол уақытта сыртта тұрған халық:
– Бұл жаман шал қалай шешемін? – дейді. Сияғы анау, тізесіне тоны жетпейді. Ішер асы жоқ, мінер аты жоқ, күні-күні аулағаны балық, құдайы қалаған күні ауына үш шабақ түседі, қаламаған күні о да жоқ. Кемпір екеуінің ортасындағы жалғыз қызына тамақ тауып бере алмай, екі күннің бірінде аш жатады. Ханның сұрауын шешемін деп, өзіне күндегі үш шабағын көпсініп, дүние үшін өлейін деп отырған шал ғой, – десіпті.
Ханның тәртібі бойынша шал ортаға шығыпты.
– Бірінші сұрау бойынша: «Тәтті де – ерлі-зайыпты адамдардың адал махаббаты тәтті болады», – депті. Екінші сұрау бойынша: «Қаттыда – жоқтық қатты болады», – депті. Үшінші сұрау бойынша: «Ауырда – жылқы малы ауыр болады», – депті.
Хан балықшы шалдың шешуіне риза болыпты. Бірақ «шал бұны өзі шешіп тұрған жоқ, біреудің үйретуімен шешіп тұр», – деп, шалдың сырт пішін, тұлғасына қанағат етпепті.
– Мұны шешу сенің өз қолыңнан келмейді. Осыны шешкен адамды айт, айтпасаң өлесің, – деп бұйрық береді хан. Шал шынын айтпапты. Оған хан одан әрі ашуланып шалды дарға асуға бұйырыпты.
Шалды дар астына әкелгенде, жиналған халық: – Тақсыр хан, сұрауды шешкен де өлсе, шеше алмаған да өлсе, бұл бұйрықтың әділдігі қайсы жерінде, сондықтан шалды дарға аспаңыз! – депті.
Сонда хан айтыпты:
– Құдайда екілік болмайды, хан әмірінде екілік болмайды. Шал шынын айтпаса, дарға асылады, – депті.
Сонда жиналған халық дар астында тұрған шалға:
– Сорлы-ау, шыныңды айта бер, босқа өлгенше! – депті. Сонда нағыз өлеріне көзі жеткен соң, шал айтыпты: Менің үйімде он үш жасар Мергүл деген жалғыз қызым бар, бұны шешкен сол еді, мен соның үйретуі бойынша айтып едім, – дейді.
Сонда хан балықшы шалдың қызын шақырып алыпты. Хан қыздан: Өзің болсаң он үш жасқа жаңа келіпсің, ерлі-зайыпты адамның арасындағы махаббаттың тәтті екенін, жоқтықтың қатты екенін және жылқының ауыр екенін қайдан білдің? – деп сұрапты.
Сонда қыз айтыпты:
– Мен кемпір-шалдың ортасындағы көзінің ағы мен қарасындай жалғыз перзентімін. Түнде екеуінің ортасында жатам, мен қашан ұйықтап қалғанша кемпір-шалым маған қарап жат деп, екеуі екі жағымнан тартып, маған таласып бір-біріне өкпелесіп қалады. Немесе жетпейтін кемтаршылық дүние ауға шабақ түспей қалса да, екеуі бір-біріне сенің несібең жоқ деп іренжісіп бет көргісіз болып қалады. Сонда мен ойлаймын: Әкем мен шешем енді бірін-бірі қалай көрер екен деп. Түнде ұйықтап қалам. Оянсам баяғы мен үшін талас та жоқ «дүние үшін ұрыс та жоқ, мен бір шетте жалғыз қалып қоямын, кемпір-шалым екеуі бірігіп кетеді. Мен соған қарап, дүниедегі шын қосылған ерлі-зайыпты арасындағы сүйіспеншілік махабатты тәтті деп білемін, – дейді.
– Менің әкем өмірінше балық аулайды. Бірақ біздің несібемізге күніне үш шабақтан артық жазбаған, о да кей күні түспей қалады. Болмай қалған күні ішуге тамақ жоқ, бірімізден біріміз көріп, сол күні аш жатамыз. Алатын жер жоқ, кісіден сұрағанымен бермейді. Міне осыған қарап, дүниеде жоқтықтан қатты нәрсе жоқ деп білемін, – дейді одан кейін.
– Жылқы малы ауыр дейтінім, – ауылдың сыртынан бір топ атты шауып өтсе, аттың дүрсілдеп шапқан жүрісінен біз отырған жаман лашықтың асты солқылдап, денеміз дір-дір етеді, соған қарағанда, мен жылқы малы ауыр деп білемін, – депті қыз ақырында.
Сонда хан қыздың шешуіне, соған берген дәлеліне қатты разы болып, шалды өлімнен құтқарыпты. Кемпір-шалға дүние-мүлік беріп, хан өзінің қызда ойы бар екенін білдіріпті.
Арада бірнеше күн өткесін хан шалды шақыртып алып:
– Қызыңды маған әйелдікке бересің, соның үшін қызыңның қалың малын айт? – дейді.
Сонда шал:
– Онда, маған үш күн мәулет бер, содан кейін жауабын берейін, – депті.
Шал үш күн рұқсат алып үйіне келіп:
– Ой, кемпір, біз екеуіміз ортаға алып, ермек етіп жүрген жалғыз Мергүлжанды хан отыз әйелдің үстіне әйелдікке бересің, соның қалың малын айт! – деп мені шақыртып алды. Мен оған сенсіз жауап бере алмай және алпыстағы шалға Мергүлжанды көзім қимай ханнан үш күн ерік алып саған келдім. Ханнан қалың малды көп сұрасам көп сұрадың деп жазықтаса, аз сұрасам екеуіміздің өл-өлгенше ішіп-жерімізге жетпесе қайтеміз, – депті.
Қайғымен шал басын көтерместен екі күн жылаумен жатқанда кемпірі жатқан шалының қасына келіп, төмендегі өлеңді айтып, бұ да жылапты.
Әй, алла, біз сорлыға мал бермедің,
Болмаса бағып-қағар ұл бермедің,
Жалғыз қыз ортамызда ермек қылған,
Басына салып шырмау әуреледің!
Теңім бе менің патша қыз бергендей
Қысымы етіп жүрген шермендемін,
Сұрауға қалың малын аузы бармай,
Сорлы шал, болып қапа, еңіредің.
Әй, алла, бір пендеңе бақты бердің,
Арылмас өмірінше тақты бердің.
Болса да асау, жылпос көндіреді,
Ісіне не қылса да ерік бердің.
Шал сорлы жылап жатыр үйден шықпай,
Болмайды деп айталмай айтқан сөзін.
Алагөр кешіктірмей біз сорлыны,
Қу құдай, артық болса, берген демің!
Сорлы шал басың көтер жылай бермей,
Сенде жоқ жұбатқандай келіп елің.
Үш-ақ күн берген ерік ханың саған,
Жылаумен өтіп кетті екі күнің.
Шал кемпірінің сөзін естіп, жатқан орнынан басын көтеріп, не де болса бұл пәледен құтылмасақ болмас деп отырғанда, қыз айтады:
– Әке, мен үшін сендер уайым жемеңдер, менің қалың малымды өзім айтамын. Сен ханға бар, ойласатын би-бектерін тегіс жинасын, солардың алдында қызым қалың малымды өзім айтамын деп айтты де, – депті.
Шал ханға келіп, қызының айтқанын айтыпты.
Хан бұл қыз не сұрар екен, көрейін деп ойласатын бектерін, билерін жинап алып, қызды алдырыпты.
Хан айтады:
– Ата тұрғанда ата жолын бұзып, қалың малын өзі айтқан қызды қайдан көрдің? – деп қыздан сұрапты.
Сонда қыз айтыпты:
– Менің әкем сізден қорқып қалыпты. Қалың малды көп сұрасам, хан көпсінер, аз сұрасам, қолымнан жалғыз перзентім кеткен соң, алған қалың малым кемпіріміз бен екеуімізге өлгенше напақа болмас, қалай күн көремін деп, әкем үйге барған соң орнынан тұрмай екі күн жатты. Сонсын әкемнің көңілін тауып, көз жасын тияйын деп әкеме қалың маклымды өзім айтамын, – дедім. Және қалың малды өзім айтсам, түсінгенге өте қымбат болсын, түсінбегенге сөкет болсын, – дедім, тақсыр! – депті қыз.
Сонда хан: – Не де болса, айт өзің! – депті.
– Тақсыр ханымыз, маған рұқсат берсеңіз қалың малым қиын емес. Менің қалың малым үшін он үш жүген, қырық ноқта, алпыс арқан, жетпіс шідер бересіз! – депті. Сол жерге жиналған адамдар, «бұл қыз ақылды емес, барып тұрған жынды екен. Есігінде үрерге иті жоқ, жүгенді, ноқтаны, шідерді не қылады. Қартайған ата-анасына өле-өлгенше жететін алтын сұрамай ма», – десіпті.
Содан кейін басын шайқап, қызды сарайға апарып, қымбатты сый беріп қайтарыпты. Қыз кеткен соң хан өзінің ақылгөй уәзірлерін жинап алып:
– Сендер қыздың сұраған қалың малын түсіндіңдер ме? – деп сұрайды. Бәрі де: «түсінбедік» депті. Сонда хан айтқан екен:
– Қыз дүниядағы ең ақылды адам екен. Ол жанды ауыртпай, менің өзіне өмір серік бола алмайтынымды айтты, – депті. Мал басы етіп он үш жүген бер дегені: Мен он үштемін. Маған он үш жерден жүген салғаныңмен қатын болмаймын деген сөзі еді, – депті. – Қырық ноқта дегені – жігіт қырықта толығып болады дегені. Алпыс арқан бер дегені бұл күнде арқандаулы ат болдың деген сөзі, – депті. – Жетпіс шідер бер дегені – енді он жылда жетпіске шығасың, сонда шідерлеген аттай боласың, деген сөзі еді. Соның үшін мен қыздан жеңіліп, оған айып-анжы, сый беріп жөнелттім. Енді балама әперіп, келін етемін, – деген екен хан.
Мұны есіткен ханның баласы:
– Менің теңім хан болмасада бектің қызы болуы керек. Қайдағы тамағын таппай жүрген балықшының қызын алмаймын, – депті. Хан баласының айтқанын істемей өзінің қазынасының бірін беріп, балықшы шалдың қызын келін етіп түсіреді.
Ханның баласы әкесінен қорыққанынан келіншегіне келіп-кетіп жүреді. Бір күні ол келіншегінің қасына келіп:
– Мен саған үш түрлі шарт қоямын, – дейді. Бірінші шартым – қолымдағы жүзіктен айнымайтын сексен жүзікті жеті жылда соқтырып қоясың, – дейді. Екінші шартым – қолыңа бір боз жорға беремін, мен келгенше сол боз жорғадан айнымайтын жеті боз жорға туғызып бересің, – дейді. Үшінші шартым – осы жеті жылдың ішінде өзімнен айнымайтын бір ұл туып қоясың. Еген осы қойған шарттарымды орындамасаң, маған әйел болмайсың, – деп қасына қырық жігіт алып. Жалпақтау деген таудың күншығыс арқасына жеті жылға аң аулауға жүріп кетеді.
Ханның баласы қарамай кеткен соң, Мергүл қайын атасы ханның алдына барып:
– Ата, балаңыз маған үш түрлі шарт қойды, сол шартты жеті жылда орынап қоясың, орындай алмасаң, меніменен өмір серік бола алмайсың деп кетті, – деп атасына баласының қойған шарттарын бастан-аяқ айтып берді.
Сонда хан келініне:
– Енді сен не істемексің? – деп сұрапты.
Келіні айтыпты:
– Балаңыздың қолындағы жүзікті соққан зергерге үш айдың ішінде сол жүзіктен айнытпай 81 жүзік соқтырып беріңіз. Бұл сырды сіз бен бізден басқа бір адамның аузынан шықса, өзі өлімдар, малы талауға түсетінін зергерге қатты ескертіңіз! – дейді. Екінші, қасыма қырық қыз, қырық отау және үш боз жорға бие беріп, мені Жалпақтаудың арқа шығысына апарып қондырыңыз, содан соңғы міндет өзімде, – депті.
Ханның баласының қолындағы жүзікті соққан зергер өлген екен, сол үшін оған ұсатып жүзікті ешкім соққан емес екен. Соның үшін жүзікті шарттың біріне қойған себебі сол екен. Сол жүзікті соққан зергердің шәкірті үш айдың ішінде сексен бір жүзікті бір-бірінен айырғысыз етіп, соғып беріпті.
Содан кейін ханның келіні қасына қырық қызын, қырық отауын алып, Жалпақтаудың арқа шығысына барып қоныпты.
Арадан бір жыл өткен соң, ханның баласының қасындағы бір топ жігіттер аң аулап жүріп, қыздардың тіккен қырық ақ отауының үстінен шығыпты. Жігіттер қыздармен сөйлесіп отырып, өздерінің ішкі сырларын айтыпты.
Содан кейін жігіттер:
– Сендер нағып жүрген қыздарсыңдар? – деп сұрапты.
Сонда қыздар:
– Біз де осы таудың арасындағы бір хандықтан боламыз, ішімізде ханымыздың асқан сұлу қызы бар, сол қыз ханымыздың жалғыз перзенті еді, әкесіне айтып үш жылға осы таудың арасын серуендеу үшін тамашаға шықты. Біз сол қыздың қасындағы күтуші қыздарымыз, – депті.
Келген жігіттер қыздарға бір күн қонақ болып, азанда елдеріне, өздерінің жатқан жерленріне қайтыпты. Бірақ ол келгенінде ханның қызын көре алмапты. Жолдастарына келген жігіттер өзара ойласып: «Біз де хан баласымен қырық бір адамбыз, қыздар да хан қызымен қырық бір екен, жеті жылға дейін далада босқа жүре бергенше, осы қыздармен ойнап-күліп, уақыт өткізейік», – деп ойласып, ханның баласына өздерінің көргендерін айтады. Сонда жігіттердің бұл сөзі хан баласына да мақұл көрініпті.
Содан кейін ханның баласы қырық жігітімен, хандық салтанатпен қыздардың аулына келіпті. Қыздар келген қонақтарды үлкен құрметпен күтіп алып, сый-сыяпаттар беріп, әр түрлі ойын-тамашалар көрсетіп, келген жігіттердің ақыл-есін алыпты.
Ақырында қыздар бір жақ, жігіттер бір жақ болып карта ойнайды. Сол ойында хан баласының қырық жігіті астындағы аттарын, үстіндегі киімдерін картаға ұттырыпты. Сонда ханның баласы қасындағы жігіттеріне:
– Сендер қыздардың ықпалына жығылып, астарыңдағы аттарыңды, үстеріңдегі киімдеріңді ұттырдыңдар! – деп кейіп, нөкер қыздармен және хан қызымен өзі жеке карта ойнайды. Сол ойында хан баласы бірінші жолында қолындағы жүзікті ұттырады. Екіншіде астындағы боз жорға айғырды ұттырады және «бермеймін» деп айта алмайды. Боз жорға атты ұтып алған соң қыз оны өзінің ауылдан алып шыққан үш боз жорға биесіне үйірге қосып жібереді.
Үш айдан соң қыздар ханның баласын қасындағы жігіттерімен қонаққа шақырып отырып айтады:
– Сіздер біздің үстімізге келген қонақ едіңдер, сендердің ат-тондарыңды алып қалғанымыз ұят болар, – деп, жігіттердің ат-тонын өздеріне қайырып беріпті.
Сол жерде хан баласы «хан қызымен» үш ай бойы көңіл қосып жүріпті. Сөйтіп жүргенде «ханның қызы» жүкті болыпты. Туатын баланың ұл екені, қыз екені белгісіз болғандығы үшін «ханның қызы» Жалпақтаудың арқа шығысын бір жыл мекен етіп отырыпты. Уақыты біткен соң ханның баласынан айнымайтын бір ұл бала туыпты.
Содан соң Мергүл қыздармен еліне қайтып келіпті. «Хан әулетінің сөзі бір болады дейтін еді. Соның үшін күйеуім жеті жылын бітірмей келмес, не де болса бес жыл күтейін», – деп қыз отыра беріпті. Үш боз жорға биеден туған құлындардың бірінші туғаны бес жасар, соңғы туғандары үш-төрт жасар ат болыпты. Қыздың хан баласынан туған ұлының атын Тауданхан қойпты, ол да беске толыпты.
Алтыншы жылы хан баласы өзінің істеген қателігін білер. Хан қызының атағы мен Жалпақтаудың арқа шығысында өзінің алмаймын деген балықшының қызымен карта ойнап, қолындағы алтын жүзікті, астындағы боз жорға атты картаға ұттырып, өзі сол қызбен көңілдес болғаны, жүзікті, айғырды қонақсың деп қыздың қайтып бергені есіне түссе, елге қайтар деп хан баласының қойған шартын өткен күндерді көзалдына елестетіп, хан баласына хат жазыпты:
Сексеннен сексен бірге жетті жүзік,
Жаным-ау, кеткенің бе күдер үзіп.
Атанып ханның қызы жүргенімде,
Келуші-ең сағатына көзің сүзіп.
Қызына хан мен бектің үйленем деп,
Кетіп ең жеті жылға елден безіп.
Үш шартың бізге қойған орындалды,
Көріп кет сенбесеңіз елге келіп.
Арадан бес жыл өтті содан бері,
Еш пайда таба алмайсыз сыртта жүріп.
Жастық шақ шешектеген гүл сияқты,
Соңынан өкінерсің өзің біліп.
Серт еттім шартыңды өзіңізден,
Барыңды қолыңдағы өзің беріп.
Ризамын қайын атама мен өмірлік,
Жеткерген керегімді бөліп беріп.
Қыз осы хатты жазып, ханның баласына бер деп үш жігіт жіберіпті. Ханның баласы хатты оқып көрсе, жазуы таныс. Бала баяғы Жалпақтаудың арқа шығысында қырық отау тіктіріп, қырық қызбен хан қызымын деп салтанат құрып жатқан қыз балықшының қызы деп, кемсініп алмай кеткен өзінің әкесі әперген келіншегі Мергүл екенін сонда біліпті. «Мен ақымақ екенмін, ол қыз әкем айтқандай дүниядағы ең ақылды адам екен. Мен енді жындылықты қойдым», – деп, хан баласы ата-анасынан, өмірлік жұбайынан елге қайтуға рұқсат сұрап, төмендегі сөзді жазыпты.
Баста бақ, астымда тақ аңдамадым,
Ақыл деп ата сөзін тыңдамадым.
Қызы деп балықшының көңілім толмай,
Атамды ұлық біліп сыйламадым.
Мергүл қыз үшінші рет тапты ақыл,
Бұл ақыл табылар деп ойламадым.
Жарлыдан жақсы туар деген нақыл,
Ісінен Мергүл қыздың көріп нандым.
Адасқан ақылынан мен бір балаң,
Шет жүріп ақыл-ойға жарымаған.
Ата-анам, кешірім бер жалғызыңа,
Қамқорш сізден артық таба алмадым.
Алды жөн адасқанның деген осы,
Алты жыл өтті өмір болып жарым.
Қайтуға балаңызға рұқсат бер,
Мергүл қыз бетке баспас, сүйген жарым! –
деп Мергүлдің хатына жауап қайтарыпты. Хан баласының хатын оқып өзінің бас уәзірін жіберіп, баласын алдырыпты. Хан баласы мен балықшы қызы қайта қосылып, барша мұратына жетіпті.