Опасыз молда
Бір кедей адамның жалғыз баласы болыпты. Осы сорлы кедей бір күні баласын өйтіп-бүйтіп жүріп бір молдаға оқуға беріпті. Ал молда баланы оқуға алғанда былай депті:
– Балаңды берсең жеті жылға келісіп маған тастайсың, осы жеті жыл ішінде оқытып шығарам, сонан кейін келіп балаңды аласың, – депті. Кедей байқұс қайтсін, келіседі де баласын тастап кетеді.. міне сөйтіп ол бала жеті жыл оқыды. Әке-шешесі әбден сағынды, оқуды бітірмей барып көріп қайтуға ұлықсат етпейді екен. Міне сөйтіп жеті жылда жетті. Кемпір байқұс шалының мазасын алыпты: «бар баланы әкел» дей берді. Сөйтіп шал жалғыз торшолағына мініп, баласы оқып жүрген молданың үйіне жақындаған кезде, бір өзенде балалар суға түсіп, ойнап жүр екен. Шал сол балаларға келсе өзінің баласы да осында екен. Баласы әкесін танып, жүгіріп келіпті. Міне осе жерде баласы мен екеуі танысып, қуанысып қалады. Әкесі әкелген сарқытын баласына және оның жолдастарына беріп, тамақтандырып отырғанда баласы былай депті:
– Әке, сен осыдан молдаға бар. Амандас, ол молда сізді қонақ етеді, содан ертесіне тұрғаннан кейін сізге жүр балаңды тауып ал өзің дейді. Ал тауып балаңды танып алмасаңсаған бала жоқ деп, сізді бір сарайға әкеп, ол сарайдың есігін ашады да бір уыс жем шашады. Сонда біз көгершін болып ұшып шығып, жемді теріп жей бастаймыз. Сол кезде сізге «ал таны балаңды» деп асықтырады. Сонда сіз асықпай оны сөзге жұбата бер «сабыр молдеке, сабыр түбі сары алтын деген» деп алдандыра бер. Сол кезде жем таусылар шағында мен барып басқа көгершіннің ауызындағы жемге таласам. Міне сонда «менің балам мынау» деп ұста. Ал бірақ осыдан молдаға барғанда маған жолықтым, болмаса көрдім деп айтпа. Түк білмеген кісі құсап отыра бер, – деп баласы жөнін айтыпты. Сөйтіп кедей байқұс қорқа қорқа молдаға келіп, амандасып өзінің баласын алуға келгенін айтып, әңгімелесіп отырыпты. Әрине оны молда да жақсы қарсы алып, күтеді. Сонда кедей:
– Менің балам қайда, баламды сағындым, көрейін, – депті. Сонда молда:
– Балаңызды ертең көресіз, асықпа. Жатып демалыңыз, – деп қойыпты. Міне сөйтіп кедей қонақ болып қонады. Ертесіне ерте тұрып молда:
– Ал қонақ, жүр енді балаңды көрсетем. Танысаң сенік, танымасаң менікі бала, – деп кедейді бір сарайға алып келіп, сарайдың есігін ашып, бір уыс жем шашып жіберсе, сарайдан бір топ көгершін шығып жемді жей бастапты. Сонда молда:
– Ал танып ал, балаңды бол, – депті. Сонда кедей:
– Сабыр молдеке, сабыр. Сабыр түбі сары алтын деген. Сабыр түбі сары алтын деген молдеке, – деп тұрғанда жем бітіп бір көгершін бір көгершіннің аузына таласа кетіпті. Сонда кедей:
– Менің балам осы еді, – деп ұстай алыпты. Сол кезде баласы кісі болып, түрегеліпті. Міне енді молда ашуланып:
– Ал енді барыңдар, шамаң жетсе мені сен қой етіп жерсің, әйтпесе бір жерде сені мен қой етіп жермін, – деп баланы босатыпты. Әрине бұл баланың оқуы молданың өз оқуынан асқан екен. Бұл молда сол себепті күдіктеніп, әкесі танымағанда оны алып қалып, көзін құртпақ екен. Сөйтіп, бала әкесі екеуі торшолаққам мінгесіп келе жатып:
– Әке үй ішіңде не бар? Недей мал бар үйде? – депті. Сонда әкесі:
– Не болады, балам. Малдан өзің көрген тор шолақ, одан басқа еш нәрсе жоқ, – депті. Баласы:
– Ал, ондай болса, біз үйге құр бармайық. Мен Қазір әдемі қара жорға арғымақ боламын. Ал сіз маған мін де мына шәріге апарып сат. Бірақ жүгенді берме. Содан қайтып келіп, мені осы арада тос, өзім қайтып келем, – деп бала жерге бір аунап әдемі қара жорға арғымақ болып тұрыпты. Әкесі торшолақты тұсап қойып, қара жорғаға міне салып, шәрінің көшесіне жетіп келсе, бір кісі арғымағыңды сатасың ба депті. Шал:
– Сатам екі жүз ділдә, – депті. Ол кісі үш жүз ділдә беріп, арғымақты алады. Шал арғымақтың басындағы жүгенді сыпырып алды да, қайтып жүре берді. Ол атының қасына келіп, баласын тосып отырды, баласы да кещіккен жоқ, жүгіріп келді де:
– Ал әке, жүр кетейік, – деп торшолаққа мінгесіп жүріп кетті. Сөйтіп тағы бір шәрінің тұсына келгенде баласы:
– Әке, мына шәріге тағы да апарып сат, – деп тағы да қара арғымақ болып шыға келді. Әкесі торшолақты тұсап, қара жорғаға мініп аып, шәріге кетті. Сөйтіп шәріні бойлап «арғымақ сатам» деп хабарлап келе жатқанда бір шал келіп арғымақтың жүгенінен ұстай алды да:
– Арғымағың қанша тұрады, – деді.
– Арғымағым екі жұүз ділдә, – деді. Ол саудаласпай үш жүз ділдә берді де, арғымақты алды. Сол арада арғымақтың иесі жүгенді сыпырып алайын деп еді, арғымақты алып тұрған кісі жүгенге таласып, жұгенді бермей жіберді. Міне сөйтіп шал байқұс жылай-жылай қайтып торшолақтың қасына келіп, баласын бір сөтке тосады. Әрине бала қайтып оралмады. Баласының келмесіне көзі жеткен шал, жылаумен үйіне қайтып жүр берді. Міне енді арғымаққа ие болған шал арғымақтың жүгенін алып, өзінің төсегінің астына тығып сақтайтын болады. Сөйтіп бір күні баласы арғымаққа мініп, көшеге шықса, арғымақ жөнді жүрмейді. Сол кезде арғымақты ұрса, арғымаққа тіл бітіп былай дейді:
– Ей бала, сен мені ұрма. Сен әкеңнің төсегінің астында менің жүгенім бар, соны сен көрсетпей ұрдап әкеп, мені жүгенде. Сонда ғана мен әйбәттәп жүрем, – депті.
Сөйтіп бала арғымақтың бұл сөзіне келіседі де, жүгіріп үйіне келсе, әкесі далаға шығып кеткен екен. Бала төсек астындағы жүгенді ала салып, жүгіріп арғымаққа келіп, арғымақты жүгендеп, жіберіп мініп алып көшені ары бері бойлап жорғалатып, үйіне келіп арғымақтан түсіп, арғымақты байлай бергенде арғымақ қашып жөнеледі. Міне сол арада бала әкесіне келіп айтады. Әкесі жүгіріп келіп, төсек астындағы жүгенді қараса жүген жоқ. Сол арада шал қалдің нашарға айналғанын білді де, арғымақты қуа бастады. Ол арғымаққа жетіп қалғанда, арғымақ қоян болып қашады, сол арада шал тазы ит болып қуады, ал енді жетуге айналған кезде бір аунап түлкі болып қашады, шал бір аунап бүркіт болып қуады. Сөйтіп келе жатқанда алдында бір өзен жағасында бір қыз су алып тұр екен, міне қашқан түлкі қысылғаннан сол қыздың шелегіне келіп сақина болып шолп етіп түсіп кетіпті. Ал бүркіт сол кезде жерге түсіп кісі болып келіп қыздан сақинаны даулайды. Сол кезде қыз тұрып:
– Мен сізден сақина алғаным жоқ. Ал менен сақина алмақ болсаң үйге барайық, менің әкем осы жердің ханы еді сол кісі елін жинасын, міне сол халықтың алдында ал менен алатыныңды, – деп шалды үйіне ертіп алып келеді. Сөйтіп әкесіне:
– Әке еліңді жина, еліңіздің алдында айтайын деген сөзім бар, – деп елін жинатады. Сөйтіп елі жиылған соң ел алдына шығып қыз:
– Халқым тыңлаңдар, мына тұрған адам менен сақина даулап жүр. Оның мәні мынадай. Мен өзеннен су алып тұр едім, бір түлкі келе жатыр екен. Ал ол түлкіні бір бүркіт қуып келе ді екен. Міне соның қызығына қарап тұрғанда жаны қысылған түлкі қашқан бетінде келіп, менің шелегіме сақина болып түсіп кетті. Ал енді бүркіт жерге түсті де кісі болып, маған келіп менен сақина даулап жүр. Ол мына тұрған адам. Ал енді шамасы жетсе сіздерге алдарыңызда алсын, – деп қолындағы сақинаны жерге тастап жіберді. Сол кезде сақина быт-шыт тары болып шашырап кетті. Сол кезде баяғы шал тауық болып тарыны теріп жей бастапты, тарының ақырғы түйірі қалғанда, сол қалған ақырғы түйір тары мысық болып тауықты бас салып мойынын бұрап өлтіріп, кісі болып түрегеліпті. Сөйтіп ол бала осы арада тұрып, өзінің молдадан құтылуына көмектескен қызды алып, бөлек үй болып әке-шешесін тауып алып, осы шәріде молда болып, молдалық дәуірін жүргізіп тұра береді. Сөйтіп күндерде бір күні бұл молдаға бір адам жалғыз қызы бар екен, соны оқуға әкеп өткізіп кетіпті. Бұл қыз бірнеше жыл оқиды, сөйтіп бір күндер өткенде молдаға «асслаумағалайкум» деп сәлем беріп кірсе, оған молда «уағаләикім асслам, байы өлген дүзіқара» деп жауап беретін болыпты. Ол сөзге жылай жылай қайғырған қыз әбден жүдеп болады. Бұл қыз өстіп күнде сәлем берсе, ол молда сол сөзін қайталап отыра береді. Сөйтіп, бір күндер өткенен кейін қыздың әкесі келеді. Қыз жылап әкесіне айтса, әкесі молдаға келіп «Сен менің жалғыз қызыма неге олай деп айттың» дегенде молда:
– Айтқаным рас, өйткені сенің қызың өлген адамға тиіп соынмен ғұмыр сүреді, – депті. Оған қатты ашуланған байқұс шал қызын оқытпай үйіне алып жөнеледі. Сөйтіп үйіне келе жатып, бір өзен бойына ат дамылдатып дем алып отырыпты. Әрине сол кезде бұлардың қарсы алдында төбешікте тұрған бейітті көреді. Сол арада екеуі сол бейітке құран оқып кетуге келіпті. Бейіттің есігі ашық екен, қыз бұрынырақ келіп кірсе керек, есік сарт етіп жабылып қалыпты. Әкесі сырттан қызы ішіненжұлқылап аша алмайды. Сөйтіп еш нәрсе істей алмайтын болғаннан кейін екеуі айқайласып, қоштасып айырылады. Баяғы байқұс шал жылай жылай қызынан айырылып үйіне қайтады.
Зиратта қалған қыз енді еш нәрседен көмек болмағаннан кейін зират ішін аралап танысса, неше түрлі тамақ бар екен және бір бөлмесіне кіріп қараса салулы тұрған төсекті көреді. Ол төсек үстінде бір жас жігіт өліп жатыр екен. Басында жастық, сол жастық астын көтеріп қараса бір қағазды көреді. Ол қағаз жанында бір дұғалық кітапты көреді. Ал жаңағы қағазды былай деп жазылған:
– Осы кітапты оқып, дем салып бітірсе осы адам тірілмек – деп жазылған. Ал енді бұл кітапты оқып шығу үшін қырық күн керек. Әрине бұл қыз қырық күнді қиынсынбай-ақ сол дұғалық кітапты оқып шығып, сол жігітті тірілтуге кірісті. Сөйтіп қыз осы кітапты 39 күн, 39 түн оқығаннан кейін зираттың есігі ашылады. Сол кезде қыз дем алуға таза ауаға далаға шығады. Сол кезде ол қыз келе жатқан бір керуенді көреді. Сол керуенді тосып тұрып керуендер келгеннен соң олардан бір күң сатып алады. Сол күнді сатып алған соң онымен танысып болған соң, өзінің басынан өткен барлық уақиғаны айтып, енді оған былай дейді:
– Міне мен осы кітапты отыз тоғыз сөтке оқыдым. Енді мен шаршап отырмын. Қалған жерін сен оқи отыр. Енді мұның тірілуіне бірақ сөтке қалды, – деп жатып ұйықтайды. Әрине отыз тоғыз күн дем алмай оқыған оған жеңіл тиген жоқ. Ол өте қатты ұйықтап қалды. Ал сатып алған күңі қалған дұғаны оқып бітіргенше оянбайды. Күң дұғаның ақырын оқып болып дем салғанда жігітте орнынан тұрады. Ол күң екеуі танысып, әңгімелесіп болғаннан кейін жігіт «мына жатқан кім» деп сұрағанда, күң оған «менің сатып алған күңім» деп жауап береді. Міне сөйтіп отырғанда қыз ояна келсе күңмен жігіттің құшақтасып отырғанын көріп, үндемей жүре береді. Міне сөйтіп еңбексіз күң ол жігітке әйел болып, ал еңбек еткен қыз күң орнында жүре береді. Сөйтіп бір неше уақыттар өтеді. Жігіт шәріге бернеше рет барып келеді. Қызда еш үн жоқ, жүре береді. Бір күндер өткенде жігіт шәріге жүрмек болады. Сонда ол қызға:
– Сен маған неге тапсырма айтпайсың, не керек саған айт, ала келем, — дейді.
Сонда қыз:
– Маған бір жанды қуыршақ әкел және күлжаһан деген шөп бар соны әкеп бер, одан басқа еш нәрсе керегі жоқ, – депті.
Сөйтіп жігіт шәріге кетеді. Бір шәріге келіп «күлжаһан деген шөп бар ма, жанды қуыршақ бар ма» деп әр кімнен бір сұрайды. Оған елдің бәрі күліп, оны мазақ етіп, сенің айтып жүргенің не, жанды қуыршақ бола ма екен дейді. Сөйтіп ол сол сөзін айтып сандалып жүре береді. Бір уақытта бір адам отырып:
– Әй жігіт, бері келші, – деп шақырып алады. Сенің іздегенің не, – деп сұрайды.
– Менің іздегенім жанды қуыршақ және күлжаһан деген шөп, – депті.
Сонда ол адам:
– Міне саған күлжаһан деген шөп, – деп күлжаһан шөпті береді. Ал, – деді, жанды қуыршақ сенің үйіңде отыр. Оны сен білмей жүрсің. Саған еңбек сіңірген адамды сен күң орнына ұстап жүрсің, міне сол жанды қуыршақ, — деді ол. Ал енді мына шөпті апарып бер де, жанды қуыршағыңды таба ламадым де. Сонан кейін өзің оны аңлып отыр, ол бұл шөпті алады да тезек теріп әкелемін деп, бір жаман қап алып, бір пышақ алып кетеді. Содан ол бір жарға барып осы шөпті отырғызып қойып, осы шөпке бар сырын айтады. Сол кезде шөп бір бозарып, бір қызарып тұрып осы шөптен қан тамады. Сол кезде пышақты алады да, жарық дүниемен қоштасып, өзіне өзі сала берген кезде аңлып тұр да ұстай ал. Міне сонан кейін саған бәр жағдайың түсінікті болады, – деп ол адам бәрін айтып береді.
Сөйтіп ол шөпті алып келіп береді де «енді жанды қуыршағыңды таба алмадым» дейді. Оған ол қыз «жәрәйді, рахмет» деп шөпті алып, бір қапты алып, қапқа пышақ салып жібереді де «мен тезек теріп келейін» деп кетеді. Содан жігіт оны аңлып көрінбей артынан келіп тыңлап отырады. Сол кезде қыз өз басынан кешкен уақиғаның бәрін айтып, зарлап жылап отырғанда гүл бір қызарып, бір бозарып құлпырып тұрып одан қызыл қан тамады. Сол кезде қыз пышақты алып, жарық дүниемен қоштаса бергенде жігіт артынан келіп «жаздым, жаңылдым, қателігімді кеш» деп үйіне алып келіп, бар болған уақиғаны анықтап, ол қызды әйелдікке алып, баяғы күңді қайта күңдікке ұстап екеуі әке-шешелерін тауып алып, сөйтіп жақсы ғұмыр сүріп тұра беріпті.