Қалыбек ҚУАНЫШБАЕВ
ЕСТЕЛІК
1924 жылы ақпан айында Семейде бір облыстың жиылысы болды. Ол кезде Павлодар, Қарқаралы, Өскемен, Баян – бәрі бір-ақ облыс болатын. Сол жиылыста павлодарлық Майра, Әміре Қашаубаев та болады деп естіп, Қарқаралыдан Қали Байжанов барған. Бұлардан басқа, әр жерден талай әншілер барған болатын. Бұлардың бәрінің жиналатын себебі бар. Сол жиылыста ылғи әншілерді бірімен-бірін әнмен айтыстырамыз, қай озғанына бәйге береміз деп, облыс басшылары жан-жаққа хабарлаған көрінеді.
Сол жиылыста мен де болған едім. Әмірені бұрын көрген жоқпын. Бірақ, Әміре – даңқы ертерек шыққан әнші. Көптен- ақ дақпыртын сырттан білетінбіз. Ол кезде ірі әншілердің аты аталғанда, Әміре алдымен ауызға түсетін. Әміренің бірсыпыра әндерін Семейден Қарқаралыға Жақыпбек жеткізіп жүрген кезі. Осы жолы Семейге барғанымда, жолым болып қайттым. Өйткені, ұзын құлақтан естіген Әміренің әнін өз құлағыммен естідім. Жиылысқа уәкіл боп бармаған кісіге орын тие қоя ма. Семейдің осы күнгі облыстық театрында, арт жағында сығылысып отырып, ән тыңдадық. Әншілер бірінен соң бірі шығып, қол соқтырып жатыр. Қай-қайсысы болса да, өзінше дәрмендімін, дәндімін дегендері, менен асқанын көрермін дейтін бұрыннан бар әдет қой. Бірақ, кімнің қандай екенін халық айырады. Әншілердің бірсыпырасы тоқтап қалды. Аяқтап келгенде, екі әнші қалды. Бұл екеуі Әміре мен Қали еді. Тыңдаған халық та қажымады, екі әнші де барын аяған жоқ.
Әміре мен Қали екеуі кезек-кезек айтысты. Жұрт екеуін екі жақтан қолтықтап, шала бүліністі. Қыза-қыза сахнадан шықпай, екеуі екі орындыққа отырып алып айтысты. Домбыра, гармонь екеуінің қолында кезек-кезек сайрады. Тіпті, әрі-беріден соң екеуі бір әнді кезек айтатын болды. Анық сынасарлық жер осы болды. Бірақ, ел екі жақ боп, Семейдің көпшілігі Әміре айтқанда ду қол шапалақтап, Әмірелеп айқайлап, ызы-шу, қым-қуыт болады да, Қали айтқанда Қарқаралы, Павлодар, Баяннан барғандар жан- тәнімен қошеметтейді.
Бірсыпыра жұрт өзімшілдікке салынып, босқа өзеуреді.
Бірақ, Әміренің сұлу даусы жұртты тартып әкетті.
«Бүгінгі жүрген қазақ әншілерінің ішінде мұндай дауысты, мұндай үнді естігеніміз осы шығар. Бір әншінің дауысы осындай-ақ болар», — десті. Әмірені жақсы білетіндер:
«Бұл, шіркін, баяғыдан осындай емес пе? Маялап үйіп тастаған қатқан теріні күзетіп отырып, сақылдаған сары аязда саңқылдап шыққан даусы емес пе, бұл. Даусы жылдан- жылға өрлеуде ғой», — дейді.
Көше-көшеден кетіп бара жатқан жұрттың аузында да осы бір қошемет сөз.
Енді комиссиядағылар екі жақ болып таласып жатыр.
«Сендер босқа таласпаңдар, бірінші бәйге мен екінші бәйгелеріңді қосып жіберіп, екеумізге қақ бөліп беріңдер», – деп Әміренің өзі ұсыныс жасады. «Маған екінші бәйге беріңдер, біріншіні Әміре алсын, өйткені талабы зор, менен артық екені рас, аспанға өрлеп тұрғанда, беті қайтып қалады. Менің жасыма жеткенше өрлей берсін», – деді Қали. «Менің әнімді жұрт артық деп тапса, Қали менен жасы үлкен аға ғой. Екі бәйгені қақ бөліп берулеріңізді сұраймын», — деп Әміре өтінген соң, комиссия екі бәйгені қосып, екеуіне қақ бөліп берді.
Ұлы таудың басына шыға алмай, қасынан қайтқандай, Әмірені жақыннан көре алмай, ауыз-мауыз сөйлесе алмай, мен де қайттым. Әміренің сол атағы мен даңқы өрлеген бетімен жоғарылай берді. 1925 жылдың жазында Әмірені Луначарский Мәскеуге шақырып алып, Парижде жер жүзі- нің ән-күй жарысы болғанда, соған жіберді. Одан екінші орын алып қайтқаны Әміренің қандай әнші екенін бүкіл жер жүзіне мәлімдеді.
1925 жылы қазан айының ішінде «Еңбекші қазақ» газетінде (қазіргі «Социалистік Қазақстан») бірсыпыра адамның аттары жарияланды. Солардың басын қосып, құрастырып, театр құру керек деп, оқу комиссариаты әр жердегі адамдарды шақырған болатын. Семейден Әміре Қашаубаев, Павлодардан Майра, Иса, Қарқаралыдан мені, Қостанайдан Серке Қожамқұловты, Ташкентте оқып жүрген Құрманбек Жандарбековті шақырған. Міне, осылардың бәрі 1925 жылы қараша, желтоқсан ішінде жинала бастаған.
Ауыл-ауылдан, мектептерден талабы барларды, театрға шама келгенше, тартып баққан болатын. Осылардың соңын ала, желтоқсан айында мен де келіп жеттім.
Қарқаралыдан шығып, Семейге келе сап, Әмірені іздедім. Әміре Қызылордаға жүріп кетті, қазақ театры құрылатын болыпты, Әміре әрі әнші, әрі артист болмақ деседі. Үйін іздеп тауып, Әміренің кеткеніне көзім жеткен соң, Семейден мен де аттандым. Әміренің ізімен қуып отырып, Қызылордаға бардым. Станциядан түсісімен Әміренің үйін іздедім. Біреуден біреу нұсқап көрсетіп, әйтеуір, таптым-ау.
Келген бетімде есігін қағып едім, қасқа маңдай, үлкен ауыз, шашын тап-таза ғып қырғызған, кіршіксіз таза киінген жап-жас, түрі сарылау, бір инабатты жігіт есікті ашты. Маған жақсылап тұрып сәлем берді. Оның маған сәлем беретін жөні бар еді. Түлкі тымақты шалқайта киіп, қара шапанды желбегей сап, ойда жоқта есігінің алдында тұрған мені өзінен бес алты жас кіші деп ойламаған сияқты.
Сәлемдесіп, амандасқаннан кейін:
– Әміренің үйі осы ма? – деп сұрадым, — Осы, — деген соң үйге кіріп, шешініп, қолжуғышқа жуынып жатқанымда, Әміренің өзі ақ сүлгі орамалды ұстап, мені күтіп тұрды. Жайланып болып, шайға отырғанда, әйелімен амандасып, аз кідіріп отырып:
– Әміре ағай қайда? – дедім. Ерлі-зайыпты екеуі қарап күлді. Сол сәтте Иса кіріп келді. Иса екеуміз бұрыннан таныспыз. Ар жағын Иса жөндеп әкетті…
Әміренің әнінен бұрын адамшылығы аса зор еді. Барынша адал жүректі еді. Дүние үшін қабақ шытып, бір тарықпайтын, ауырмаса, қоң етін кесіп беретін жомарт еді. Сирек бітетін қасиеттері көп болатын.
Біздің Әміре Қасым жомарт қой деп күлуші едік. Ашу- ренішті білмейтін. Кейде үлкен ерні томпайып, бір нәрсеге барынша өкпелейтін. Әсіресе, онысы тіпті келісті еді. «Ой, сорлы Қашаубайдың баласы-ай», — деп бір саусағыңды шошайтып, «құқ» деп қытықтап қорқытсаң, күлем деп жүріп, өкпесі әп-сәтке жетпей, ұмытылып кететін. Бұл сияқты қасиеттері толып жатыр. Оның бәрін айтып жеткізе алмаспын.
Әміренің бір қасиеті — үні ғой, соған келейік. Әміре ән салғанда, әнді көркемдеп, нықтандырып, аспандата айтар еді.
Қандай әнді болса да түзеп, кесек бейнелі ән ғып айтып жүрсе де, мынаны мен түзедім демес еді. «Ағашаяқ», «Шіркін- ай», «Баянауыл», «Қарға», «Екі жирен», «Толқын», «Қос барабан», тағы толып жатқан әндерде Әміренің аса көп еңбектері бар, түзеген, сұлулаған еңбек. Айтушылар сол қасиеттерін сақтауы керек.
Әміре
ән салғанда, қандай күшпен, айқаймен бірнеше әндер айтқанда, түсі бұзылмас еді. Күшпен айтатын әнді айтарға барлық демін бір-ақ жиып алатын. Оң жақ алқымында мойнының қалтасы бар еді. Соған бар демді толтырып ап, үнемдеп шығарып, көпке дейін дем алмайтын. Әміре әнді ылғи сүйіп, ұнатып, өзі әнге ғашық болғандай боп айтатын. Әсіресе, әнді кейде тым кесек айтатын уақыты болар еді. Халық көп болса, делебесі қозып кететін. Театрға жиналған халықтың ішінде өзінің жақсы көретін жолдастары отырса не болмаса басқа республикадан, Мәскеуден, Ленинградтан концертте кісі болса, тіпті, құйындай ұйтқып, құландай ойнақтап, жүйткіп, дабылдай саңқылдап, кішірек театрға сыймай, далада болса, жер мен көктің арасын жаңғыртар еді. Аса көтеріліп ән салғанда, біресе қуанғандай күлімсіреп, біресе жеке келе жатқан бәйге атындай жарқылдап, ойнақтап кетер еді. Сол кездерде бетінде әртүрлі сипаттар елестер еді. «Әміре бүгін күндегідей емес, әнге ықыласы жоқ па қалай, бүгін жайылыңқы сияқты», – деп, жанына тиіп, қалжыңдап, қытығына тисең, соған да нанып:
– «Шын-ақ сөйтіп тұрмын ба?» – деп, өршеленіп, даусынан әртүрлі құбылыстар, бұйма-бұйма иіндер, біресе сұңқылдаған, біресе толқынып, әсерлі үндер үсті-үстіне боздап шыға береді.
Әміре 1927 жылы Майндағы Франкфуртқа барып, мұнда да Париждегідей екінші орын алып қайтты. Бұл да ән мен күйдің жержүзілік жарысы еді. Бұл жолы Әміре газеттерді тіпті қаттырақ шулатты.
Әміренің тағы бір кесек түрі — yйде болған мәжілістерде домбыра, гармоньдарды кезек алып, 25 – 30 әнді түйдектеп соқтырып шыққанда, даусы қыңқ етпейтін.
Әміре – қала мен даланы түгел кезген, ел дәстүрін анық білетін, сері әнші.
Қыз ұзату, жар-жар, шілдехана, құда түсер, дүбірлі тойда Әміре домбыра, гармоньмен талай-талай сайраған болатын.
Семей қаласы былай тұрсын, төңірегіндегі елдің мұндай қызықты думанды мерекелері Әміресіз өтпейтін болған. Әміресіз мәжіліс қызықсыз боп көрінетін. Әміре Семейден театрға келген соң, театрдың әншісі, Қазақстанның әншісі деген кезі бір Семей емес, Қазақстанның төрт бұрышынан асып төгілгендей асқақ ән қырғыз, өзбек, тәжік, башқұртқа барды. Дәл осы кезде Мәскеу де Әмірені жақсы білді.
Бұрын театр көрмеген барлық қазақ халқына Әміренің шалқыған әні театрдың жаршысы болды.
Әсіресе, Әміре халық қазынасын, ескі қазынаны Советтік Қазақстанға өз қолымен әкеп тапсырып кеткенін атап айтуға тиіспіз.
Гүлденген өнеріміздің тарихына бір дерек болсын, жас ұрпақтарымыз атақты әншімен аз да болса таныссын деген оймен Әміре жайында есте қалғанды қысқаша болса да жазуды мақсат еттім.
(«Әдебиет және өнер», 1949 ж. №10)