Әлем ағашы туралы миф
Мифологиялық сана ежелгі тарихы бар барлық халықтарға тән ортақ сипат болып табылады. Осынау халықтардың әрқайсысы әлемді, қоршаған табиғатты, адам мен құдайлар-ды шамамен бірдей түсіндіреді. Солардың бірі – адам ғұмыр сүретін әлем үш бөліктен: Жоғарғы (Көк), Ортаңғы (Жер) және Төменгі (Жерасты) үш әлемнен тұратындығы туралы мифологиялық түсінік.
Көшпелі халықтар осынау әлемдердің әрқайсында тіршілік бар және бұл тіршілік адамдардың өздері Өмір кешетін Ортаңғы әлем тіршілігіне ұқсас деп есептеді. Бұл жайында қазақ ертегілерінде де айтылған: «Жердің астында тіршілік бар, онда да адамдар мен көп қауым тұрады. Тек ол жақта жердің үстіндегідей емес: жарық көмескі, ауа тар, онда күн көрінбейді, бірақ ондағы адамдар да, жер үстіндегі адамдар не істесе, соны істейді» («Аюдау» ертегісі). Ал Жоғарғы әлемде, керісінше, жарық пен күннің шуағы мол, Жоғарғы әлемді мекендеушілердің денелерінен жарқыраған сәуле төгіліп, нұр шашылады.
Ертедегі адамдардың мифологиялық түсініктерінде осы үш әлемнің мекендеушілері жайында нышандық (символдық) түсінік орнықты. Ортаңғы әлемде төрт аяқты, екі аяқты жануарлар, соның ішінде, адамдар тіршілік етеді. Жоғарғы әлемнің нышандары қанатты мақұлықтар, құстар болып табылады. Ал жер асты мен су асты әлемінің нышандары – сондағы мекендеушілер – бақалар, жыландар, тасбақалар, балықтар. Сондықтан қазақтың сиқырлы һәм қиял-ғажайып ертегілерінде Жоғарғы әлемде тұратын мақұлықтар жерге құс кейпінде келеді, ал өз әлемдерінде олар адам бейнесінде өмір сүреді. Өз кезегінде, Төменгі әлемнің мекендеушілері де жер үстіне жылан кейпінде шығады, ал өздерінің үйреншікті жерасты ортасында олар да адам бейнесінде жүреді. Кейінірек осы мифологиялық түсініктер құрама, буданды бейнелерге ауысты: ертегілер мен мифтерде құс-адамдар, яғни қанатты адамдар, жылан-адамдар (мысалы, скифтердің түп анасы), балық-адамдар (су перілері) пайда болды.
Жердің байырғы халықтарының мифологиясындағы аса маңызды бір нәрсе – космологиялық тамыр ретіндегі Әлем Ағашы туралы ұғым. Әлем Ағашы планетаның қақ ортасынан – кіндігінен өсіп шығып, барлық үш әлемді ең төменгі нүктесінен бастап шырқау көгіне дейін көктеп өтеді. Осынау ғажайып алып ағаш Жоғарғы, Ортаңғы және Төменгі – үш әлемді біріктіріп, біртұтас етеді. Ертедегі адамдардың ертегілік таным-түйсігіне тамыры жердің терең қойнауларына тарайтын, ұшар басы шырқау көкке жететін сондай алып ағаштың болуы заңды болып көрінді. Барша халықтардың ертегілерінде осындай ғаламат зор Өмір Ағашының сипаттамасы бар, тіпті суреттері де кездеседі. Оны көбінесе былай суреттейді: Әлем Ағашының аспанға шаншылған ұшар басында құс қонақтап отырады, ал жердің тереңіне бойлаған тамырларын алып айдаһар шырмап орап жатады. Ортаңғы бөлігінде, жер үстінде – адам, оның қарсысында – жануарлар мен аңдар бейнеленеді.
Көшпелі халықтардың, соның ішінде, қазақтардың да әрбір тарихи дәуіріне тән дерлік Әлем Ағашының сан түрлі суретбейнелерін немесе нұсқалы мәнерлерін ұшыратуға болады. Мысалы, қазақ тарихының сақ дәуіріне жататын Есік қорғаны жәдігерлерінің ішіндегі киімге тағатын алтын жапсырмалардан ұшар басына құс қонақтаған Әлем Ағашын көреміз. Ал, Алтайдан табылған алтын заттардың бетіне ұшар басы екеу, әрі бастары жер астынан шығып келе жатқан екі айдаһар бейнеленген Әлем Ағашы салынған. Әлем Ағашының суретін қазақтың тұрмыстық ою-өрнек айшықтарынан да көреміз.
Көшпелі халықтың мифологиясында осынау қасиетті Әлем Ағашын көбіне-көп ақиқат өмірдегі бәйтеректермен байланыстырады. Мұндағы бәй, бай – алыптықты, құт-берекені білдіреді. Кейбір Сібір халықтарында зәулім қарағайды Әлем Ағашы деп біледі.
Әлем Ағашы шамандардың дінінде де пайдаланылған. Шамандар соның бойымен жоғары-төмен саяхаттай алады, яғни Жоғарғы Әлемнен Төменгіге өтеді деп саналған. Әлемдерді саяхаттайтын осынау сиқырлы шамандық мұратты көненің көзіндей қазақ ертегілері де паш етеді. «Жарты Төстік» деген ертегіде тамыры біреу, ұшар басы екеу осындай ағаштың бойымен Төстіктің әкесі күнде көкке көтеріледі. Содан соң ол төменге, талтүске түседі, талтүсте тұрған бетінде төменге, іңірге өтеді. Ал ұлының бұлай саяхаттауына рұқсат етпейді. Бір күні ұлы әкесінің тілін алмай, ағашқа өрмелеп, ұшар басына шығады. Сонда әлгі бала жайлауға көшіп бара жатқан ауылды көреді. Көштің алдында өңкей жігіт-желең, думандатып, ойын-сауық құрып барады. Олардың артын ала егде тартқан, орта жастағы әйелдер мен ерлер келеді. Ал көштің соңында қаусаған қарт адамдар, шал-кемпірлер бара жатады. Кешке ұлы осы көргенбілгенін әкесіне айтып береді.
– Әй, ұлым-ай, сенің көргенің – біздің судай ағып өте шығатын өміріміз, уақыт ырыққа көнбейді. Уақытты меңгеруге өлілердің де, тірілердің де ақылы жетпейді, – дейді әкесі. Бірақ тілазар ұлы ағаштың басына қайтадан шығып, әрбір уақыттық белдеуде болып, дүние жалғанның опасыз өткіншілігін біледі.
Әлем Ағашының ұшар басында қонақтаған құс Самұрық немесе Симиург деп аталады. Ол – барлық құстардың патшасы саналатын сиқырлы құс.
«Бұл құс ешкімге зиян шектірмейді, ешкімге жамандық жасамайды, тек адамдарды қайғы-қасіретінен айықтыруға жәрдем етеді…» – дейді қазақ ертегісі «Аюдауда».
Кейде Самұрық екі басты құс кейпінде суреттеледі. Бір басы – құстікі, екінші басы – адамдікі («Ер Төстік»). Әдетте, ол батырларға ерлік жасауға көмектеседі. Алайда Самұрықтың сеніміне кіру үшін батыр әуелі жылда оның ұясына өрмелеп шығып, балапандарын жеп кететін жер асты айдаһарын жеңуі керек. Әлбетте, батыр істі оңынан келтіріп, айдаһарды өлтіріп, алдағы жорықтарында самұрықтың шапағатына ие болады.
Көптеген халықтардың, соның ішінде, қазақ ертегілерінде де оқиға желісі былай өріледі: алып жыланға немесе аждаһаға құрбандыққа адам, көбінесе сұлу қыз тартылады. Ертегідегі қаһарман батыр айдаһарды өлтіріп, аруды құтқаруға міндетті. Сол үшін батыр айдаһармен жекпе-жекке шығады. Міне, осы жекпежекке дайындық, жауыз айдаһарды жайрататын қырық құлаш семсерді табу, осы орайдағы шытырман оқиғалар қиял-ғажайып ертегінің мазмұнын құрайды.
Мұндай оқиға желісі көп халықтарға тән. Андромеда жайындағы бағзыдағы грек мифінде бас кейіпкер-аруды аждаһадан ежелгі заманның батыры Персей құтқарады.
Демек, Самұрық құс пен жер астының жауыз айдаһары Жақсылық пен Жамандықтың мәңгілік күресін бейнелейді. Жоғарғы және Төменгі екі әлем бір-біріне қарсылас; Ортаңғы әлемнің өкілі – адам осы екеуінің қайсысын жақтаса, жалпы, әлем тағдыры соған байланысты болады.
Жақсылық пен Жамандықтың мәңгілік күресінде адам мін детті түрде әділеттілік жағына шығуы керек. Көне мифтік қисын бойынша адам Төменгі әлемге түсіп, сондағы айдаһарды жайратуы тиіс. Жер астына тап болған ертегі қаһарманы ханның сұлу қызына үйлену мақсатын көздейді. Ал, қайтадан жер үстіне шығу үшін Әлем Ағашы – алып бәйтеректі тауып, соның түбінде Самұрықтың жоғын пайдаланып ұядағы балапандарға жорғалай өрмелеген айдаһарды өлтіруі керек. Осылайша батыр балапандарды қанқұйлы жауыздан құтқарады. Көбіне-көп ол айдаһарды садақ жебесімен жайратады, кейде айбалтаны, кейде сиқырлы семсер ді пайдаланады. Балаларын ажалдан құтқарғаны үшін Самұрық батырдың ерліктеріне жәрдем етіп, жол ашады, оған күш-қайрат беріп, жер үстіне алып шығады. Мысалы, Фирдоусидің «Шаһнама» дастанының бір тарауының оқиғасында Сам палуан өзінің ұлы Дастан – Залды құтқару үшін киелі құс Самұрықтың ата жауы – жер асты айдаһарын өлтіреді.
Осылайша, мәңгілік Әлем Ағашы жайында баяндалатын ертегілерде басты мағына мен мазмұн барлық үш әлемнің, олардың өкілдерінің күресі мен бірлігі, Жақсылық пен Жамандықтың бітіспес тайталасы болып табылады. Тек сол тайталаста адам жеңіп шыққанда ғана мұратына жетеді. Осынау белгілі оқиға желісі – көшпелілердің мифологиялық философиясының алтын қазығы.
Қазақтың ауыз әдебиетінің ескерткіштеріне және бейнелеу өнерінің көптеген мысалдарына сүйене отырып, біз ежелгі миф сұлбасын былайша қалыптай аламыз.
Үш әлем: Жоғарғы, Ортаңғы және Төменгі әлемдер алып Әлем Ағашына тігінен көктеліп біріктірілген. Әлем Ағашының басында Жоғарғы Әлемнің патшасы – Самұрық құс (Симиург) қонақтаған. Әлем Ағашының тамырында оратылып жамандықтың бейнесі – айдаһар жылан жатыр. Ағаштың түбінде айдаһарға садағы мен жебесін кезеген Адам тұр. Ағаш басындағы құс ұясында – болашақты бейнелейтін, әлі қанаттанбаған балапандар.
Әлем Ағашы жайлы мифтің терең пәлсафалық мағынасы, міне, осындай.