Ай қанатты арғымақ
Р.Нұрғали
“Ай қанатты арғымақ” романы нақақтан жала жабылып “халық жауы” атанған арда азамат, қазақ театрының тұңғыш режиссері Жұмат Шанин тағдыры мен ол өмір сүрген қоғамды, зымиян заманды, соған сай Сәлімрахман секілді сиықсыздарды суреттейді.
Жеке басының жемсауы үшін халқы тұрмақ қарындасын да қанға қиюға бар қазақ оқығаны Бақтияр мен өз мүддесі үшін Отанын да оққа байлайтын ойсыз Сәлімрахмандардың сатқындығынан қазақ халқының қан жұтып, жапа шеккені, шым-шымдап иіріміне үйіреді.
Жазушы сталиндік зұлмат заманның зардабын осылардай іштен шалатын шалағай індеттерден іздейді. Және оның жауабын да нақты кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы айқындайды. Оны колхозға “бірігуден бас тартып, шоқпар көтеріп, мылтық атқандарға қосылып, шекрадан арғы бетке өтіп кетпек болып, қашып бара жатқанда” шайқаста мерт болған үлкен әкесі сексендегі Дәулет қажы мен, өз әкесі алпыстағы Несіпбайға көңіл айта барған Жұматқа жастайынан бірге өскен досы Бақтиярдың “екі көзі шатынап”: — Иман? Қайдағы иман оларға. Топырақ? Бұйырған жоқ топырақ оларға”, — деген зілді, суық та сұмдық көзқарасынан да байымдауға болады.
Алақанына салып аялап өсірген атасы мен туған әкесінен мансабын биік бағалайтын Бақтиярлардың әр замандарда да болатынын, бұлардан бауырмалдық, рахымшылық күтудің артықтығы астарланады.
Романның бас кейіпкерлерінің бірі – Бақтиярдың бұл мінезін сол кездегі уақыт, заман салымына сайсақ та, оның бала шағынан бірге өскен досы Жұматқа бұлай жауап қайыруы, ішкі әлемін, түпкі таным- табиғатын таразылайды.
Жазушыға жанрдың жапырағын жайқалтып, кеңістігін кеңейтуге, кейіпкерлердің ішкі әлемін байытып, кескінін көркейтуге, өмір шындығының шынайы сипат алуына тағы да Жұмат Шанин жайлы зерттеу еңбегінің ерекше септігі сезіледі. Жұматтың өмірдегі, өнердегі ой арманы, араласқан адамдары, басынан кешкен тағдыр тауқыметі көркем шығармаға да көшіп қонғандай…
Ең бастысы – автор негізгі қаһарманына қатысты кітаптың кілтін тапқан. Жұматтың балалық шағынан бастап, өскен ортасы, солдат болып сандалып, қара жұмысқа жегіліп, қан жұтуы, қайтып келіп жауапты қызметтер атқаруы, соңыра қазақ өнерінің қара шаңырағын құрып, театр өнерін өркендетуі нақты деректер негізінде роман рухына қан құяды.
Әрбір оқиғаға, кейіпкерге, уақыт, қоғам қағидаларына қанық жазушы шығармасына шырай үстеуге шебер. “Адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ойды” ғалым Нұрғали зерттеу дүниелерінде қалай тоқытса, жазушы Рымғали да көркем туындысында солай сыйдыра алады. Және өзіне өміріндей ыстық, етене кейіпкерлерінің қадыр-қасиетін, қай жерде қалай сөйлеп, қимыл әрекеттерге баратынын әбден біледі. Сондықтан да қарапайым тіршілік қанға тарап, туынды табиғаты тонның ішкі бауындай жарасып, жанды баурайды.
Орыс патшасына солдатқа алынып, қара жұмыстың қамытын киген қамырықты қиын күндерін “көрлақатта” бірге өткерген Жұмат, Тастан, Сәлімрахман өмірден көк жөтелдің қысымымен қыршын кеткен Ғазиз бейнелері оқырманды бейтарап қалдырмайды.
Қай-қайсысының да өз табиғатына тән ішкі ой, арманы, болмысы бар. Әсіресе, Ғазиз өмірі өкінішті… Небәрі он алты жастағы өнерпаз жігіттің аянышты өлімінен орыс патшалығының оспадарлығы туралы ой қылаңытады. “Қайран өнері өзімен бірге өлді. Ұрпағың бордай тозып, күл боп ұшқыр қу патша лағнат саған, лағнат”, — дейді кітап кейіпкерінің бірі.
Жұматқа томпайған жас қабірден атып шығып, Ғазиз айқайлап тұрғандай көрінді: “Ағатай-ау, мені тастап кеткенің бе? Тым болмаса домбырамды тастамашы. Домбырамды…”. Өзіміз өлсек те өнеріміз өшпесінші дегендей тілек толқиды. Осы ой роман рухының тіршілік тамыры тәрізді. Жұмат жүрегімен тел тыныстайды.
Жалпы кейіпкер кеспірі арқылы қоғамның, ұлттың, уақыттың аясын астарлау, романның жемісті желілерінің бірі. Мұны орыс патшасының қолшоқпар құлы Холоповқа, “сырықтай ұзын офицерге”, латыш азаматы Балташас, Арманд Вилисовичке байланысты байытуға болады.
Холопов… – Тарғақбет. “Бетінің әр жерін біреу қаламмен ойнап отырып түртіп-түртіп жібергендей, қаптаған ноқаттары бар. Жігіттер алғаш көргенде-ақ оның шенін де, атын да, фамилиясын да лақтырып тастап, Тарғақбет қойып алған. Бөгде жұрттар саналып, окоп, траншея, түрлі қорғаныс, бөгет салу жұмыстарына жегілген” қазақ жігіттеріне қаны қас.
Сырықтай ұзын офицердің де сықпыты сондай: “Сен бұралқы неме мазақ қылмақсың ғой? Табанда атып тастайын ба? Кім сұрар екен сенің құныңды! Жабайы қырғыз. Қара мұны, орыс армиясы үшін окоп қазғаныңды сен неге бақыт санамайсың өзіңе! Даланың босқыны! – дейді Жұматқа.
Ал, латыш жігіті Балташас болса қазақ жігіттерінің ауыр жағдайына аянышпен қарайды. Аспазшы жігіт қолдан келген көмегін аямауға әзір. Қазақтармен қоян-қолтық араласып, ағайындасып кетеді. Әсіресе Жұматқа жаны мейір. Сөйлесе, сырласа келе байырдан білетін жандай бауыр басып алады.
“Бізге жақсылықтан басқа ойлайтыны жоқ бұл азаматтың” – дейді Жұмат. Аты-жөнін естігендер: “Ойбай-ау, өзіміздің жігіт екен ғой. Балташы – ұлы әкесі, Біліс — өз әкесі, аты Арман, сонда бұл ұзынтұраның қазақ болмағанда несі қалды, Жұмеке, руын айтып жіберсеңіз енді” – деп жымиып, жылы қабылдаған жігіттер мен латыш азаматының бұдан кейінгі өмір тағдыры бір қазанда қайнайды. Қазақтардан құшақ жазбаған Балташас та басын бәйгеге тігіп, қиындық пен қорлықты бірге бөліседі.
Бұл арқылы да көркем шығарманың шым-шымдап санаға салар салмағы, айтары, алға тартары аңғарылады. Ұр да жық, ожар орыс офицері мен құл мінез, қара ниет Холопов – Тарғақбеттің топас түйсігі қазақ халқына деген орыс патшалығының қарау көзқарасы. Мұндай мұндарлықтан кейбір шовинистік пиғылдағы парықсыздардың әлі де арыла қоймағаны анық. Оны жасырып, өтірік көлгірсуден көсегіміз көгере қоймас.
Бұған дейін де қазақ әдебиетінде жазылған жуан қарын романдарда орыс кейіпкерлеріне жөнді-жосықсыз жастық төселіп, жасанды қаһармандардың қатары көбейгені мәлім. Рас, олардың ішінде де аракідік адал азаматтардың болғанын, базбір туындылардан табиғи түзілім тапқанын айту парыз. Дегенмен көп шығармаларда шалағай кейіпте, мақсатты түрде балапандай балағандары да жасырын емес. Мұны кеңестік дәуірдің саясаты мен салтанатына сайсақ, Рымғали Нұрғалиұлының бұл романы да сол “жылымық” жылдардың жемісі. Бірақ білікті жазушы жасандылыққа жол бермейді, жалтақтыққа да жүген салдырмайды.
Бұл сипат жетпіске келсе де жігері қайтпаған көзі қарақты ақылды, ақынжанды Дәрібай мен іші қанжылап, ата-мекенін қимай арғы бетке ауып бара жатқан жалғыз ұлы Арыстанға қатысты тұстарда тереңдеп, мол мағыналы мазмұнға иек артады. Жазушының да жаны толқып, бауыры жазылып, кейіпкерлерінің көз жасындай қимас сезімдерін тебірене толғайды.
Көптеген көркем шығармаларда кеңес өкіметі орнап, большевиктердің билік басына келуіне байланысты олардың кейбір өктем, содыр саясатына көңлі толмаған, орынсыз, зәбір, жапа көрген жандардың қарсылығын басбұзарлыққа, бұзықтыққа балап, қашқын, сатқын ретінде сүмірейте суреттелгені мәлім. Тіпті науқандық нәубет тәрізді біржақты, топырлата, тоғыта жазылып жазғырғаны да жасырын емес. Бірақ, шындығында солай ма еді?
Міне, “Ай қанатты арғымақ” романы бұл сауалға да жауап іздейді. Талтүсте туған жерге, туған тілге, тума ділге тарпа бас салған бассыздықтарға жаны төзбей, амалсыз арғы бетке өтуге бел байлаған Арыстанды кеңес өкіметінің өлшеміндегі “қанды қол қарақшыға, қашқынға” қимайсыз. Қайта тілектестік, ниеттестік бейіл билейді. Бұл да орайын тауып, орнымен, себебіне сендіре отырып, нәзік астармен абайлап, айта білген қаламгер білігінің бір белгісі. Автор ұрымтал тұсты ұтымды айтудың, айыпқа алдырмайтындай амалын тапқан.
Ол әке мен бала арасындағы теке-тірес. Бірі — әкесі ата мекенді, жаңа өкіметті жаны езіле жақсы көрмесе де, жақтайды. Көпті көрген көзі ашық Дәрібай ұлының ішкі жан толқынысын түсінсе де, кеңес өкіметінің ұзын құрығынан қаймығады. Жалғызын жоғалтқысы келмейді. Әліптің артын бағуды байқастайды.
Мұнда өзге шығармаларда суреттелетіндей бай-құлақ құйыршықтары да көп көрініс бермейді. Және олардан жасқанып, жаны үшін амалсыз кетіп бара жатқан Арыстан жоқ. Арыстан арманы асқақ. Жағымсыз кейіпкер ретінде аталатын Жадай тобына қосылуы да оның қоянжүректігінен емес, “Құлақ кескен құл” болып жүргенше, айдалада тентіреп жүрген ұл болуды” қолайлы көреді.
Сендерді желіктіріп, құтыртып, атқа қондырып жүрген кім? Қай түрлен түртті”, — деген әке сауалына: “Зорлыққа шыдамай атқа міндік. Кешегі ата-бабамның қыстауына басқаның келгенін, кешегі өз жайлауыма бөтеннің қонғанын көріп отыра алмаймын. Ішім өртеніп, жаным күйіп бара жатыр. Шыдай алмай бұлқындым. Іштегі дерт өлтірер болды. Қосылдым содан кейін қашқан босқындарға. Арғы бетке кетеміз”, — дейді асыл ұл.
Бұл тұста қаламгерді құрдымнан құтқарып тұрған бір бейне бар. Ол Дәрібай. Өйткені жазушы оны: “Қазіргі ұран теңдіктің, бостандықтың ұраны. Әділет, тазалық, пәктік, байрағы желбіресін деп жатыр. Бай мен кедей, жақсы мен жаман теңелмек, міне, балам ертеңгі келешек, — деп тебірентеді. “Сәбетке” сенімді көрсетеді.
Сөйтеді де: “Пәлі аға. Қарашы жан-жағыңа. Қасқыр мен түлкі, арыстан мен қоян, бәйтерек пен итсигек – олар да табиғатта тең тұрған жоқ. Бәрінің тегі бөлек, жөні басқа, тіршілігі әрқилы” – деп Арыстан пайымы арқылы ақиқатқа астар салады.
Бұл да жазушы Рағамның жаңа қыры. Кейіпкер толғанысы арқылы толғақты, ащы шындықты айта білу артықшылығы. Ал, жазушы үшін жалын сипата бермейтін бұл сипат Рымғали Нұрғалидың прозалық дүниелерінен осылай сиымды сөз береді. Әрине көркем туындының табиғаты тек кейіпкер шынайылықтарымен ғана шектелмейтіні шындық. Оның керегесін кеңейтіп, кемелін өркендететін өзге де бай болмыстары бар. Роман рухын көтеретін көркемдік кестелердің тылсымы – оның тұтас тағдырымен табиғи жұлындасып жатады. Әрине мұның бәрі де ең алдымен жазушының өмірді, өнерді тану талантымен тағдырлас.
“Ай қанатты арғымақ” романындағы осындай оқшау игіліктің бірі – шығарманың аты мен затына сай сұлу суреттелуі. Арғымақ ат пен адам арасындағы ара-салмақтың сараланып, ой көздеріне оқпан болуы – көркем дүниенің көркін үстеген. Жазушының жылқы әлемін жетік білуі, тұлпарлар тағдырын танып, шебер де шынайы бейнеленуі – шығармаға болмысты бояу сыйлайды.
Қазір қала тұрмақ, дала өңірінің өзінде жоқтың қасылық жағдайға душар болған жылқы жағдайы, атбегілік өнер, шашасына шаң жұқпайтын жүйріктерге алдын-ала сәуегейлік айтып, құмалақ тартып, баға беретін білікті сыншылар, бапкерлер, бәйге, атшабыстар “ай қанатты арғымақ” романының тағы бір тың табысы десек артық бағалау болмас. Ұлтымыздың ұмыт қала бастаған дәстүрлік қағидалары да қанат жайып, “Табаны қызса тай озар, арқасы қызса ат озар, тегіне тартса, тұлпар озар тәрізді” байламдар билік құрып, “Төртеулеп жүріп, Көкқасқаға тамыр шөп жегізіп, ақ биенің сүтін ішкізіп, тас бұлауға түсіріп жаратты”, “Қаншырдай қатқан, мейіздей кепкен жүйріктер оқ жыландай сусылдап ойқастап жүр” секілді сәулелі сипаттар сыр тиегін ағытып, суретті бейнелердің бесігі тербеледі.
Бала шағынан жылқы арасында, желідегі құлынмен жараса өсіп, жүйрік мініп, желдей ескен, арғымақ танып алысты аңсаған болашақ қаламгердің аттың ащы теріне телілік жасамай, алашапқын екпініне еліріп, есі кетпей, жүйрік пен жабының екі дай ерекшелігін екшеп, атадан көрген атбегілік көрегендігін көкірек-көзіне ұйытып, жан дүниесіне жинай білген жастың жазушылық қаламы жылқы, жүйрік жайын суреттегенде суырыла шауып, шабыттың шалқұйрығы бірден бауырын жазып, көмбеге көсіле тартады.
Мұндай мазмұн әсіресе Көкқасқаға қатысты толғаныста шығарманың ширауын шешімдеп, болмысын байытады. Автордың оны Көкқасқамен үзеңгі қағысып, аламан шабыста итжығыс келе жатқан Сүйрікқара сезімі арқылы суреттеуі де табылған тәсіл.
Шіркін-ай қазіргі шалымы мынау, менің жасымда қалай сілтеді екен. Сүйрікқараның өзі онға келген, оймақтай жері қалмай толған. Құлынында лақша секіріп жүрді, басқалардай тамағының асты іріңдеп, сақау шыққан жоқ. Байқап келеді, Көкқасқа мұның ғұмырын екі рет жасаған, кем салғанда жиырмада. Тектісін-ай сабаздың, өзгелер бұл тұста тарлан тартып, бозарып жүнжіп кетеді, тізеден-тізе қалмай мүжіліп, сарқайраққа айналады, көзі былшықтанып көрмейді. Ботакөз жылқының бәрі” жүйрік, қырғый көз жылқының бірі жүйрік деуші еді. Сол “мыңнан бір шығатын қырғый көз осы болмасын”.
Бұл бәйгенің бел қапталында келе жатқан Сүйрікқараның Көкқасқаға көңіл аударуы. Айтулы жүйріктің жан алаңы арқылы автор Көкқасқа жүйріктің биігін белгілейді. Халықтық тіл құнары қарапайым да, қымбат, бай болмысымен баурап, жазушының жіті, жинақы желідегі ой ағыны әсерлі әлдиге бөлейді. Басы артық, аспа-төкпе, артық бояулардан бойын аулақ ұстайтын ұстамды суреткердің шығармасы шынайы, кейіпкерлері де кесек, жаныңа жақын тұрады.
Жарын мезгілсіз жоғалтып, жанын мұң меңдесе де, күйеуінің аруағына арнап ас тартып, қымыз құйып, ақ дастарханын жайған Ақтамақ, қолы ашық, көңілі пәк, жұртқа тек жақсылығын ғана жалау еткен шежіреші, шынайы жүрек Құдайберген, Жұматпен тағдырдың тас шеңгелінде, көрлақатта, оспадар орыс патшалығының боданында, қайла ұстап, қара жұмыста ең қымбат та қимас күндерін бірге өткізген адал, ақкөңіл Тастан, қатарынан үш бірдей құлынынан қол үзіп, қайғы жұтып, қара жамылса да, жары Жұматтың жанын ұғатын, ішкі әлеуметтік жағдайды барлап, бағалай білетін Жанбике романның рухын ұстап тұрған ұтымды бейнелер.
Ал, бұған қазақ өнерінің қайта оралмас біртуар тұлғаларын қоссақ, нақты өмір шындығынан туған туындының абыройы аспандай түсері анық. Сұлу өнерлеріне сырттай қанық оқырман, олардың өмірімен қоян-қолтық қауышып, тірідегі ірі іс-әрекеттеріне қызық та қиын, әрі күрделі тағдырларына куә болады.
Қазақ театр өнерінің қарлығаштары, аттары аңызға айналған Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Құрманбек Жандарбеков, Елубай Өмірзақов тәрізді біртуар таланттардың тар жол, тайғақ кешулі өмір-өнерлері романда нақты өмірлік сипатта суреттеледі.
Бұл тұста да жазушының зерттеушілік танымдылығы мен табандылығы тағы да көмекке келіп, көркем дүниенің жапырағын жайқалтып, құнарын молайтады. Тағдырлы кейіпкерлердің әрқайсысы бір-бір театрға тұрарлық табиғаты талантты туынды арқылы оқырманға ой салады. Жазушы олардың күнделікті ішкі қыр-сырын, дара туған тумысын таратып, тәптіштеп жатпайды. Таланттар табиғатындағы құлыпты құпиялардың кілтін мегзейді. Найзағайдай жарқ етіп жоқ болатын жалқы сәттік сәуледен із көрерлік ишарат жасайды.
Мұның бәрін жазушы текті таланттардың кұнделікті қарапайым өмірінен өріп, репетиция, гастрольдік сапарлар сәттерінен саралап, сәулелендіріп отырады.
Жазушының тілі шұрайлы, халықтық бояуларға қанық. Өмірді көре білуі, тіршілікті тануы табиғи. Оны Алтай өңірі мен Семейдің сұлу даласын суреттеу айшықтары анық аңғартады. Әсіресе жазушы Қоянды жәрмеңкесінен қол беріп тұрғандай көрінеді. Уақыт, дәуір сол қалпында, айна-қатесіз кітапқа көшіп-қонған. Бұл да Рымғали Нұрғалидің өмір шындығын өнер шындығына айналдыра алған роман жанрындағы жемісі.