Қазақстан Республикасының сот жүйесі
1.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеті.
2.Аралық соттар.
3 Аудандық (қалалық) сот.
1.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеті. .Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкiмшiлiгi жөнiндегi комитет (бұдан әрi — Комитет) облыстық, аудандық және оларға теңестiрiлген соттардың (бұдан әрi — жергiлiктi соттар) қызметiн ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық және өзгедей қамтамасыз етудi жүзеге асыратын, сондай-ақ атқарушы құжаттарды уақтылы атқаруды, сот приставтарының қызметіне ұйымдастырушылық және әдістемелік басшылық жасауды, жергілікті соттардағы сот статистикасын жүргізуді және жекелеген негіздемелер бойынша республикалық меншікке айналдырылған (түскен) мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және одан әрі пайдалану жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін уәкiлеттi мемлекеттiк орган болып табылады.
Комитет өз қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына, Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң актiлерiне, ҚР-сы Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет туралы ережеге, сондай-ақ өзге де нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес жүзеге асырады.
Комитет пен облыстардағы, Астана мен Алматы қалаларындағы соттар јкiмшiлерi (бўдан јрi — соттар јкiмшiлері) жергiлiктi соттардыѕ ќызметiн ќамтамасыз ету жґнiндегi органдардыѕ бiрыѕєай жїйесiн ќўрайды.Комитет пен соттар јкiмшiлерi мемлекеттiк мекемелердiѕ ўйымдыќ-ќўќыќтыќ нысандаєы заѕды тўлєалары болып табылады, ґзiніѕ атауы жазылєан мґрлері мен мґртабандары, сондай-аќ заѕнамаєа сјйкес банктерде шоттары болады. Комитет пен соттар јкiмшiлерi азаматтыќ-ќўќыќтыќ ќатынастарєа ґз атынан тїседi. Комитет пен соттар јкiмшiлерi жергiлiктi соттардыѕ дербестiгiн, судьялардыѕ сот тґрелiгiн жїзеге асыру кезiндегi тјуелсіздiгiн ныєайтуєа жјрдемдесуге мїдделi жјне олардыѕ сот ісін жїргiзу ќызметiне араласуєа хаќысыз.
Комитеттiѕ ќўрылымын жјне штат саныныѕ лимитiн Комитет Тґраєасыныѕ ўсынуы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бекiтедi. Ереже Комитеттiѕ ќўрылтай ќўжаты болып табылады. Комитеттіѕ заѕды мекен-жайы: 010000, Астана ќаласы, Тјуелсіздік кґшесі, 39-їй.
Комитеттiѕ толыќ атауы: «Ќазаќстан Республикасы Жоєарєы Соты жанындаєы Сот јкiмшiлiгi жґнiндегi комитет». Комитеттi ќаржыландыру республикалыќ бюджет ќаражатыныѕ есебiнен жїзеге асырылады.Сот орындаушысы — мемлекеттiк ќызметте тўратын жјне сот актiлерi мен басќа да органдардыѕ актiлерiн орындау бойынша ґзiне заѕмен жїктелген мiндеттердi орындайтын лауазымды адам. Сот актiлерi мен басќа да органдардыѕ актiлерiн орындау жґнiндегi сот орындаушысыныѕ ќоятын талаптары барлыќ органдар, ўйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар їшiн мiндеттi.
Атќарушылыќ iс жїргiзу мiндеттерi азаматтыќ жјне јкiмшiлiк iстер жґнiндегi сот шешiмдерiн, ўйєарымдары мен ќаулыларын, мїлiктi ґндiрiп алу бґлiгiнде ќылмыстыќ iстер жґнiндегi їкiмдер мен ќаулыларды мiндеттi тїрде жјне уаќтылы орындау, сондай-аќ осы Заѕда кґзделген жаєдайларда ґзге де органдардыѕ шешiмдерi мен ќаулыларын орындау болып табылады. Сот приставтарының мiндеттерi:1) сот отырысы кезiнде, сондай-ақ сот орындаушылары атқарушылық iс-әрекеттер жасаған кезде залда қоғамдық тәртiптi сақтау; 2) бас бостандыєынан айыруєа байланысты емес жазалардыѕ орындалуын баќылау; 3) iс жүргiзу әрекеттерiн орындауда сотқа жәрдемдесу; 4) сот үйлерiн күзетудi қамтамасыз ету, судьяларды және процестiң басқа да қатысушыларын күзету, сондай-ақ атқарушылық iс-әрекеттерiн жасау кезiнде сот орындаушылары мен осы iс-әрекеттерге қатысатын тұлғаларды күзету; 5) соттардың және басқа органдардың орындаушылық құжаттарын орындауға мәжбүр етуде сот орындаушыларына жәрдем көрсету болып табылады.
2.Аралық соттар. Қазақстан Республикасында аралық соттар тұрақты жұмыс iстейтiн аралық сот немесе нақты дауды шешуге арналған аралық сот түрінде құрылуы мүмкін.
Тұрақты жұмыс iстейтiн аралық соттарды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған заңды тұлғалар және олардың бiрлестiктерi (қауымдастықтары, одақтары) құра алады.
Тұрақты жұмыс iстейтiн аралық сотты құру үшiн осы тармақта көрсетiлген тұлғалар аралық соттың регламентiн, осы аралық сотта қызметтi жүзеге асыратын аралық судьялардың тiзiмiн бекiтуге тиiс. Тараптар нақты дауды шешуге арналған аралық сотты өздерiнiң азаматтық-құқықтық шарттарынан туындаған дауды шешу үшiн құрады және осы дау шешiлгенге дейiн немесе тараптар дауды құзыреттi сотқа беру туралы шешiм қабылдағанға дейiн әрекет етедi.
Нақты дауды шешу үшiн құрылатын аралық сот қызметiнiң ұйымдастырылуы мен тәртiбi тараптардың келiсiмiмен айқындалады. Қазақстан Республикасында аралық соттар мемлекеттiк органдар жанынан құрыла алмайды.
Аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу аралыќ судьяларды (аралыќ судьяны) сайлау (таєайындау) арќылы жїргiзiледi. Тўраќты жўмыс iстейтiн аралыќ сотта аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу тўраќты жўмыс iстейтiн аралыќ соттыѕ регламентiнде белгiленген тјртiппен жїргiзiледi. Аралыќ сотта наќты дауды шешуге арналєан аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу тараптармен келiсiлген тјртiппен жїргiзiледi. Егер тараптар ґзгеше уаєдаласпаса, онда наќты дауды шешуге арналєан аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу мынадай тјртiппен жїргiзiледi:
1) їш аралыќ судьядан тўратын аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу кезiнде јр тарап бiр аралыќ судьяны сайлайды, ал осылай сайланєан екi аралыќ судья їшiншi аралыќ судьяны сайлайды.
Егер тараптардыѕ бiрi басќа тараптан бўл туралы ґтiнiш алєаннан кейiн он бес кїн iшiнде аралыќ судьяны сайламаса немесе сайланєан екi судья ґздерi сайланєаннан кейiн он бес кїн iшiнде їшiншi аралыќ судьяны сайламаса, онда аралыќ сотта дауды ќарау тоќтатылады жјне бўл дау ќўзыреттi соттыѕ шешуiне берiлуi мїмкiн;
2) егер дау аралыќ судьяныѕ жеке-дара шешуiне жатса жјне бiр тарап басќа тарапќа аралыќ судьяны сайлау туралы ўсыныспен жїгiнгеннен кейiн тараптар он бес кїн iшiнде аралыќ судьяны сайламаса, онда аралыќ сотта дауды ќарау тоќтатылады жјне бўл дау ќўзыреттi соттыѕ шешуiне берiлуi мїмкiн.
3 Аудандық (қалалық) сот. Аудандыќ және оларєа теңестiрiлген соттарды (бүдан әрi — аудандық соттар) үәкiлеттi органның Жоғарғы Сот Төрағасымен келiсiлген ўсынысы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi ќўрады, ќайта ўйымдастырады жјне таратады.
Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бiрнеше јкiмшiлiк-аумаќтыќ бiрлiктерде бiр аудандыќ сот немесе бiр јкiмшiлiк-аумаќтыќ бiрлiкте бiрнеше аудандыќ сот ќўруы мїмкін.
Аудандыќ соттар їшiн судьялардыѕ жалпы санын ујкiлеттi органныѕ ўсынысы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бекiтедi.
әрбiр аудандық сот їшiн судьялардың санын осы сот тґрағасыныѕ ўсынысы негiзiнде ујкiлеттi орган белгiлейдi. Аудандыќ соттыѕ тґраєасы судья болып табылады жјне судья мiндеттерiн атќарумен ќатар
1) сот судьяларының сот iстерiн ќарауын ұйымдастырады;
2) соттың кеңсесiне жалпы басшылыќты жїзеге асырады;
3) азаматтарды ќабылдауды жїргiзедi;
4) судья лауазымына кандидаттардыѕ таєылымдамадан ґтуiн ўйымдастырады;
5) сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы iс-ќимыл жасау жјне судья јдебi нормаларын саќтау жґнiндегi жўмысты ќамтамасыз етедi;
6) ґкiмдер шыєарады;
7) заѕда кґзделген басќа да ґкiлеттiктердi жїзеге асырады.
Аудандыќ соттыѕ тґраєасы уаќытша орнында болмаєан жаєдайда осы сот тґраєасыныѕ ґкiмi бойынша тґраєа мiндеттерiн атќару осы сот судьяларыныѕ бiрiне жїктеледi. Бiрќўрамды сот тґраєасы уаќытша орнында болмаєан жаєдайда оныѕ мiндетiн атќару аумаќтыќ ујкiлеттi орган басшысыныѕ ўсынысы бойынша облыстыќ сот тґраєасыныѕ ґкiмiмен басќа соттыѕ судьяларыныѕ бiрiне жїктеледi. ҚР-сы сот жүйесінің басты буыны аудандық (қалалық) сот болып табылады. Бірнеше әкімшілік-аумақтық бірліктерде бір аудандық сот немесе бір әкімшілік-аумақтық бірлікте бірнеше аудандық сот құрылуы мүмкін. Әдетте, аудандық сот әрбір аудандарда, ал қалалық сот әрбір қалаларда құрылады. Аудандық сот тек бірінші сатылы сот болып табылады және басым көпшілік қылмыстық және азаматтық істерді қарайды (ресми мәліметтер бойынша барлық істердің 95%-ін қарайды).
Аудандық соттарды уәкілеттік органның Жоғарғы сот төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша ҚР-сы Президенті құрады, қайта құрады және таратады.
Аудандық соттың өкілеттіктері:
1. өзінің қарауына жатқызылған сот істерін және материалдарын қарайды;
2. сот статистикасын жүргізеді;
3. заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
А) Аудандық сот мынадай азаматтық істерді қарайды:
1. азаматтық, отбасы, еңбек құқық қатынастарынан туындалатын даулы істерді;
2. әкімшілік-құқықтық қатынастарынан туындалған істерді (мысалы, әкімшілік органдары мен лауазымды тұлғаларның іс әрекеттері мен шешімдеріне түскен арыздарды қарайды және т.б.);
3. жүктерді тасымалдау құқықтық қатынастарынан туындалатын даулы істерді.
Б) Аудандық сот мынадай қылмыстық істерді қарайды:
1. барлық жеңіл, орташа және ауыр дәрежелі қылмыстарды қарайды (тек аса ауыр қылмыстарды қарамайды, атап айтсақ терроризм, қасақана кісі өлтіру, зорлау және өлім жазасы көзделуі мүмкін болатын істер бойынша);
2. Аудандық сот әкімшілік құқық бұзушылық қатынастарынан туындалған барлық материалдарды қарайды.
3. Аудандық сот азаматтық, қылмыстық, әкімшілік істерден басқа құқық туралы даумен байланысты емес мәселелерді де қарайды. Құқық туралы дауымен байланысты емес істер мыналар:
c. ерекше іс жүргізу істері — бұл істер заңдық маңызы бар фактілерді анықтауға бағытталады (мысалы, туыстық қатынастарды анықтау, адамның жасын анықтау, ажырасу фактісін анықтау, некелесу фактісін анықтау, тұлғаны хабар ошарсыз жоғалып кеткені туралы мойындау және т.б.).
d. үкімді орындауға байланысты мәселелер (мысалы, жазадан шартты түрде мерзімімен бұрын босату);
e. аудандық сот сонымен бірге, анықтама мен тергеу органдарының, прокуратураның іс әрекеттері мен шешімдеріне түскен азаматтардың шағымдарын қарайды.
Аудандық соттың құрамы екі түрге бөлінеді:
1. көп құрамды аудандық сот — яғни, осындай сотта аудандық сот төрағасы мен бірнеше судьялар қызмет атақарады;
2. бір құрамды аудандық сот — яғни, осындай сотта тек бір судья болады және ол аудандық соттың төрағасы міндетін қоса атқарады.
Осы аудандық сот төрағаларының өкілеттіктердің ішінде, сот судьяларының сот істерін қарауын ұйымдастыру ерекше орында тұрады.
3. Аудандық соттың жұмыстарын дұрыс және қалыпты деңгейде ұйымдастыру үшін аудандық сотта аппарат құрылады. Сот аппаратын аудандық сот төрағасы басқарады. Сот аппараты кеңесшілерден, кеңсе хатшыларынан, сот мәжілісінің хатшыларынан, іс қағаздарын жүргізушілерден тұрады. Сот аппаратында сот канцеляриясы маңызды орында тұрады.
Сот канцеляриясы:
1. сот төрелігін жүзеге асыру бойынша судьялар қызметтерін қамтамасыз етеді;
2. сот практикасын зерделейді;
3. сот статистикасын талдайды;
4. судьялар мен соттарды қорғауды жүзеге асырады.
Сот канцеляриясын оның меңгерушісі басқарады. Меңгерушінің өкілеттіктері:
• канцелярия жұмысын басқарады;
• хатшыларын құрамын басқарады;
• сот архивін жүргізеді және басқарады.
Сот канцеляриясында мынадай қызметтер орындалады:
• сотқа келіп түскен құжаттарды тіркейді;
• сот бойынша бұйрықтар мен өкімдерді тіркейді;
• қаралған істерді тіркейді және оларды сақтауды жүргізеді;
• айғақ заттарды тіркейді және сақтауды жүргізеді.
Сот хатшысы мынадай қызметтерді жүргізеді:
• құжаттарды қабылдайды, оларды басқаларға жөңелтеді, тіркейді;
• құжатарды тіркейді және оларды картотекаға енгізеді;
• құжаттарды жүйелейді және сақтайды;
• атқару құжаттарын жүргізеді.
Сот мәжілісінің хатшысы мынадай қызметтерды жүргізеді:
• сот мәжілісінің хаттамасын жүргізеді;
• сот мәжілісін тіркеу журналын жүргізеді;
• повесткаларды жібереді;
• судья қараған істерін толтырады.
Сот кеңесшісі мынадай қызметтер атқарады:
• кодификациялық-анықтамалық жұмыстарды жүргізеді;
• нормативтік-құқықтық актілерді тіркейді және жүйелейді;
• сот статистикасын талдайды.