ІШКІ МҮШЕЛЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Іиікі мүшелер, внутренность, viscera s splanchna деп «негізінен дене қуыстарында (кеуде, іш жәнс жамбас) орналасқан мүшелерді айтады. Оған асқорыту, тынысалу және несеп-жыныс жүйелері жатады. ІшкІ мүшелер зат алмасуга катысады; тек көбею қызме-тін атқаратын жыныс мүшелерІ ғана огаи жатпайды. Бүл процсс-тер өсімдіктерге де тән болғандыктан, Ішкі мүшелсрді өсімдік тір-оіілігі мүшслері деп те атайды. Алгашқы ксзде хорда мен ми түті-гінің жандарында дорзальды бөлікте дамитын бүлшықет жүйесінен взгеше өсімдік тіршілігі мүшелері ұрықтын веитральды бөлігінде басталып қаланады. Бұл жерде энтодермадан алгашқы Ішск тү-тікшесі түзіліп, ол дененіц қайталама (екінші) қуысы, coelorn бар жүп целомдық қалталар түріндегі мезодерманыц құрсақ бөлімде-рімсн (rnesoderma laterale) қоршалады. Эптодермаға жанаскаң қалталар кабырғалары мезодерманың ішкі (висцср-альды) жапы-рақшасын — спланхнологиялык мезодерма, ал эктодермаға жана-сатын кабырғалар мезодерманын, қабырғажанылық (париетальды) жапырақшасын — сомалық мезодерма түзеді. Осы жапырақшалар-даи сероз қабықшалары эпителийлері пайда болады. Эктодерма мен сомалық мезодерма дене қабырғасы дамуына бастама береді де, ал ішек түтігі ас қорыту мен тынысалу мүшелері дамуына не-гіз болады. Сомалық және спланхнологиялык мезодерма үрық де-несі қуысын, coelom, шектейді, одан бөліну аркылы төрт сероз қа-бықша пайда болады: ушеуі кеуде куысында (екі плевралық қал-та мен перикард) және іш қуысында бір қабықша (құрсақ қалта-сы). Үмада (ен қалтада) ерксктін жыныс бездерін қоршап тура-тын екі кішкене сероз қабықша бар; олар қүрсақ қалтасынан бө-лініп шыққан түзілістср болып .тдбылады.
Басқа ішкі мүшелерге қарағанда несеп-жыныс жүйесінің да-муы өзгеше жүрёдІ. Бұл жүйещң бастамасы алғашқы ішек айма-ғында емес мезодерманың әрі сомалық, opt спланхнологиялык ме-зодермаға жанасатын. шскаралық белігінде пайда болады
Кұрсакішілік даму кезеқінде ішкі мүшелердіц түзілуі филоге-незді бейнелейді. Бұл процесс кезінде алдымен жануардын басы-паи кұйрығына доііін созылатын түтік түрінде алгашқы (бірінші ііпск) панда болады. Одан кейін осы түтіктен оныц бас бөлімінде тынысалу мүшелерІ өсіп, ал құйрык бөлімінде несеп-жыныс мүшс-лері онымсн байланысады да, соның себебінсн күйрық бөлімінде асқорыту, зәр шығару және көбею мүшелеріне ортақ клоака түзі-леді. Күрделі сүтқоректілерде весёп-жыныс мүшелері окшауланып. жеке шығатын болады. Нәтпжесінде күрделі омыртқалылар мен адамда өсімдік тіршілігі мүшелері тесіктер аркылы сырткы орта-меи қатынасатын тәрт түтіктен тұрады: 1. аскорыту түтігІ екі те-сігімен — кіретіи (ауыз) және шығатын (anus) бүкіл денені бой-лан өтеді; 2) бір кіретіп тесігі (мұрын) бар тынысалу түтігі; 3) зәр шыгару түтІгІ; 3) жыныс түтігі, оныц тек дененің төменгі (арт-кы) ұшында, аскорыту түтігінің алдында ғана шығар тесіктері бар: еркектерде — зәр шығару езегІ, әйелдерде — зәр шығару өзегі мен кынап, яғни екі тесік болады. Бүкіл дспе бойымеп созылатын және кірер әрі шығар тесіктері бар аскорыту түтігінен пайда бол¬тан мүшелер барлық дене куыстарыпда (көкІрск, іш және жам¬бас) орналасады. Тынысалу түтігінен дамыған, бір кІрер тесігі бар жәпе девенің бас жаі-ында басталатын мүшелер кеудс қуысында орналасады. Акырыпда тек шыгар тесігі бар псссп-жыныс мүшелс-рі негізшен қурсақ және жамбас куыстарында орналасады. Осын-дай жобамен құрылған өсімдік тіршілігі мүшелеріпіц түтіктері түр-лі бөлімдерінде әркелкі өсуінс байланысты пішіні жагынан күрде-ленедІ. Бұл өзгерістерінеп ортак принципті банкауға болады: тү-тіктіц аз көлемінде барыпша кеп алмасу процесіне жағдай туады,
Кеуде, құрсак жэне жамбас куыстарынын, қабырғалары ерек-ше сероз кабыкшаларымен астарланған (плевра, перикард, іш-перде), олар ішкі мүшелсрдіқ кеп бөлігіне ауысып, оларды нык-тауға көмектеседі. Қүрылысы жағынан ссроз қабыкша, tunica se-rosa, талшыкты дәнскер тканыіен тұрады, оның сыртқы бос жағы біркабатты тегіс эпителиймен (мезотелий) капталған. Ол астында жаткан тканьмен әр жерде әркелкі дамыған борпылдак серозасты клетчаткасы, tela subserosa, аркылы байланысады. Сероз кабық-шаның бос беті^тсгіс әрі ылғалды, сопыц салдарынан онымен жа-былған нүшелер айна тәрізді жылтырап тұрады. Сероз қабықша тегіс және ылғалды болгандықтаи козғалыс кезінде мүшелер және олардың бөліктері арасындағы үйкслістІ азайтады. Сероз кабык-ша жоқ жердс мүшелердің беті талшыкты дәнекер ткань кабаты-мен, adventitia (латынша — сырткы) жабылады, ол мүшелерді көр-ші бөліктермен байланыстырады. Мүшелерді сырт жагынан жаба-тын сероз кабыкшаға карама-карсы кілегейлі қабыкша, tunica mucosa,’ олардыц ішкі жабынын құранды. Оның сырткы түрі ыл-ғалды, кілегейлІ затпен жабылған, түсі кызғылттан ашык кызылға дсйін (кантамырлардың қанға толуына қарай).
Кілегейлі қабықіііа мыналардан түрады: 1) эпителий; 2) lami¬na propria mucosae (кілегейлі қабықшаның мепшІктІ пластинка-сы); 3) lamina muscuiaris mucosae (кілегейлі қабыкшаның бүл-