Тірек-қимыл аппараты
1. қаңка туралы түсінік.
2. сүйек туралы ілім.
3.сүйек классификациясы.
4.сүйек аралық байланыстар-артрология.
СҮЙЕКТІҢ ДАМУЫ
Кез кслгсн сүйектІң түзілуі мезенхима текті жас дәнекер ткань-.ді клекалар — остеобластар есебінен жүреді, оларды басты тірск ролін атқаратын клеткааралық сүйек заты жасап шығарады. Атап өтілген қанқа дамуының үш сатысына сәйкес сүйектер дәнекер немесе шеміршек тканьдер негізіпде дамуы мүмкін, сондықтан суй&ктенудің (остеогенездід) мынадай түрлерш ажыратады: ЦУ Эндесмальды сүйектепу (сп — ішкі, desme — байланыстыр-ғыш) алғашқы, жабынды сүйсктердің дәнекер тканьдеріпде жү-реді.
Болашақ сүйектіц пішіні бар ұрықтың дәнекер тканьнің белгі—лі бір бөлігіпде остеобластардын, орекеті иәтижесінде сүйекті зат-тың аралшықтары (сүйектену нүктесі) пайда болады. Бірінші орталықтан сүйектену процесі сүйекті заттыц шет жактарға ка¬рай үстемелей өсуі (аппозиция) аркылы сәуле тәріздсніп жан-жаққа таралады. Жабынды сүйек қәлыптасатын дәнекер тканьнің беткі кабаттары сүйек кабы түрінде қалады, сүйек кабы жағынан сүйек калыңдап өседі. Мәселен, су омырткалыларында (мысалы, I сүйекті балықтар) гтерихондральды остеогенез арқылы барлык ры-чагтардагы снякты сң көп ауырлық түсетіп (сүнектенудің алғашқы ядролары) сүйектің тек ортаңғы бөлігі сүйектенедІ. Мүндай жагдай ГкосмскендІлерде де байқалады, бірақ оларда балыктарға Караган¬да сүйектіқ ортақгы бөлігінің көбісІ сүйектенеді. Құрылықта тір-шілік етугс түпкІлІкті көшуге байланысты канк.аға кебірек функ-цион-альдық талаптар қойылады. Ол суға Караганда қүрылыкта
Сөйтіп, сүйектің.сүйектенуі мен өсуі қарама-қарсы аппозиция жэне резорбция жасау және бұзу функцияларыи атқаратын остео-бластар мен остеокластардың тІршілік әрекеті нотижесІ болып табылады.
Синатталғап даму мен атқаратын қызметіне сәйксс әрбір жілік сүйекте мынадай бөліктерді ажыратады.
1. Сүйектін. денесі, диафнз,— негізінен тірек және қорғаныс функцнясын атқаратын, ересектерде сары жілік майы бар сүйек түтігі. Түтіктің кабырғасы тығыз тұтас заттан түрады, онда сүйек пластинкалары бір-біріне өте жақын орналасып, тығыз масса тү-зсді.
Диафиздің тығыз заты екі түрлі сүйектснуге сәйкес скі кабат-қа бөлінеді: 1) сырткы қыртысы (cortex — қыртыс) қабат — ше-міршек қабығы мен сүйек қабынан перихондральды сүйектену ар-қылы пайда болады, оны қоректендіретін қаптамырларды да со-дан алады; 2) ішкІ қабат эндохондральды сүйектену арқылы пай-‘ да болады, коректі жілік майы тамырларынан алады.
Эпифизарлық шсміршекке жанасып жаткан диафиздің үшта-ры — метафиздер. Олар днафизбен бірге дамиды, бірақ сүйек-тердің үзына бойына өсуіне катысады және кеуек заттан, substan-tia spongiosa тұрады.
2. Әрбір жілік сүйектің эпифизарлык, шеміршектің баска жа-
ғына орналасқан, буындық үштары эпифиздер деп аталады. Олар
да қызыл жілік майы бар кемік заттан тұрады, бірақ метафиздер-
деп өзгеше эпифиз шеміршегінің ортасында бастамасы қаланатыи
дербес сүйектену нүктесінен эндохондральды жолмен дамиды;
олардың сыртында буын түзуге катысатын буын беті боладьт.
3. Эпифиздің қасына орналасқан сүйек бүдырлары — апофиз-
дер, оларға бүлшықеттер мен жалғамалар бекиді.
Апофиздер олардын шеміршегінде дербес каланған сүйектену нүктелерінен эндохондральды жолмен пайда болады жэне кеуек заттан күралған.
Жіліктен баска бірак бірнеше сүйектену нүктелерінен дамитын сүйектерде де осындай бөліктерді ажыратуға болады.
СҮЙЕҚТЕРДІ ЖІКТЕУ
Қаңкада мынадәй бөліктерді ажыратады: түлабой қаңқасы (омыртқалар, қабьгрғалар, төстік), бас қанқасы (бассүйек пен бет сүйектері); кол-аяқ сүйектері — иык. белдеуі (жауырын, бүғана) және жамбас белдеуі (жамбас астауы) және қол сүйектері (токпақ жілік, корі жілік және қолбасы), аяқ сүйектері— (ортан жілік, си-рак сүйектері және аяк басы).
Ересек адамнын, канкасыиа кіретіп жекелеген сүйектердің саны 200-ден асады, олардың 36—40 дененің орта сызығы бойы-меп орналасқан және так, қалғапдары — жүп сүйектер.
Сыртқы пішіні жағынан сүйектер үзын, қысқа, жалпақ және аралас болады.
Алайда ГаленнІң дәуірінен бастап сүйектерді тек бір ғана бел-гісі (сыртқы пішіні) бойынша белу біржакты жәнс ескІ сипатта-малық анатомпянын. формализмінің мысалы болып табылады, со-нық салдарынан қүрылысы, функциясы және пайда болу тегі жа-ғынап тіпті әр алуан сүйектер бір топка жаткызылады. Мәселен, жалпақ сүйектер тобына эндесмальды сүйектепетін, нағыз жабьш сүйек болып табылатын төбе сүйекті де, тІрек және кимыл үшін кажет, шеміршектен сүйектеніп, кәдімгі кеуек заттан құралзған жауырынды да жаткызады. Сондай-ақ патологиялық процестер саусақ және білезік сүйектерде тіпті әр түрлі жүреді (олардың екеуі де қысқа сүйектерге жатқызылғанмен), немесе ортан жілік пен қабырғада да (ұзын сүйектерге жатқызылған) әр түрлі өтеді. Соіідықтан сүйектерді кез келген анатомйялық жіктеу құрылуға тиісті үш принцип негізінде ажырату керек: пішіні (қүрылысы), функциясы жэне дамуы. Осы түрғыдан сүйектердің мыңадай жік-телуін белгілеуге болады (М. Г. Привес):
к сүйектер
I.
2. Қысқа
1. Үзын
II. Кемік сүйектер
1. Ұзын
2. Қыска
3. Тобык сүйектер IV. Аралас сүйектер
HL Далпак сүйектер
1. Бассүйек
2. Иык, жамбас сүйектер
I. ЖілІк суйектер. Олар жілік — майлы қуысы бар түтік түзетін
кеуек жэне тығыз заттан тұрады; барлық үш фүнкцияны атқарады
(тірек, қорғаныш, козғалыс). Олардан ұзын жілік сүйектер (ток-
пак жілік жәнс корі жілік, ортан жілік және асық жілік) тіреуіш
және үзын қозғалыс рычагтары болып табылады жэне диафизден
басқасыныц екі эпифизде эндохондральды суйектену ошактары
болады: (биэпифизар сүйектер); қыска жіліктер (білезік, тілср-
сек, саусақ сүйектері) қысқа козғалыс рычагтары болып табыла¬
ды; эпифизде ғана болады (моноэпифизар сүйектер).
II. Қемік суйектер. НегІзінен тығыз заттың жүка қабатымен
жабылған кемік заттан құралған.- Олардыц ішінде ұзып кемік
сүйектер (қабырға, тестік) мен қыска кемік сүйектердІ (омыртка,
білезік, тілерсек сүйектері) ажыратады. Қемік сүйектсрге тобык
сүйектер, ягни күнжіт әсімдігінің дәндёріне ұқсас сүйектер жата-
ды, олардың аттары осыдан шыккан (тізе тобыгы, бүршақ пішін-
дІ сүйек, кол мен аяқтың саусақ, башпайларынық тобык суйек¬
тер!) ; олардың аткаратын кызметІ — бұлшықеттердің жүмысы
үшін тетік болу; дамуы — сіңір қабатында эндохондральды жол-мен. Тобық сүйектер буындардың маңайында орналасады, олар-дыд түзілуіне қатысып, козғалуына жәрдемдеседі, бірақ қаңқа сүйсктерімен тікелей байланыспаған.
III. Жалпак сүйектер:
а) бассүйектің жалпақ сүйектері (маңдай және төбе сүйектері) негізінен қорғаныш қызметін атқарады. Олар тығыз заттың екі жүқа пластинкасьшан түрады, олардын, арасында диплоэ, diploe — вена тамырлары үшіп өзектері бар кеуек зат болады. Бүл сүйек-тер дәнекер ткань негізінде дамиды (жабын сүйектер);
ә) иық, жамбас бслдеулерінін. жалпақ сүйектсрі {жауырын, жамбас суйектері) тірек және қорғаныш қызметіп атқарады, не-гІзінен кемік заттан күралған; шеміршек тканьнен дамиды.
IV. Аралас сүйектер (бассүйектін, астыдғы сүйектері). Оларға
бІрпеше бөліктерден қосылатыи, функциялары, құрылысы » және
дамуы ор түрлі сүйектер жатады. Аралас сүйектерге ішінара эн-
дссмальды, ішінара эндохондральды дамитын бұғананы да жаткьі-
зуға болады.
СҮЙЕКТЕР ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ — ARTHOLOGIA
Сүйектердің алғашқы бітісіп-қосылу формасы (карапайым суда тіршілік ететің омыртқалыларда) олардың дәнекер иемесе (кейін-Деу) шеміршек тканьдер арқылы бітісуі болады. Алайда сүйектер-ДІЦ мұндай тұтас бітісу тәсілІ қозғалыс көлемін шектейді. Козға-лыстың суйекті рычагтарының пайда болуымен сүйектер арасын-дағы тканьде олардын, таралып-жойылуымен сақылаула. мен қу-ьістар пайда бола бастады, соның нәтижесіңде сүйектердіқ жалға-сып-қосылуының жақа түрі-үзілмелі, буындасу түрі пайда болады. Сүйектер қосылып қана қоймай, буындаса бастады, жануарлар ҮДіін әсіресс құрылықта тіршілік етуге, қажетті сүйекті рычагтар-ға қажетті кеқ аукымды қимылдар жасауға мүмкіндік беретін буындар түзіледі. Сөйтіп, филогенез процесінде сүйектердін қосы-луының 2 түрі дамиды: қозғалыс ауқымы шектеулі тұтас қосылу және кейінгі-үзілмелі, кең ауқымды қозғалыстар жасауға мүмкіндіктер беретін қосылу. Жануарлардыц коршаған ортаға буында-ғы козгалыстары арқылы бейімделуінің осы филогенездік проқе-сін бейнелей отырып, адам эмбрпогенезінде де сүйектердің косы-лып-жалғасуы осы кезенді қайталайды. Алғашқы кезде қаңқаның бастамалары өзара мезенхима қабатіііаларьшеп үздіксіз байла-кысқан. Мезенхима дәнекер тканые айналып, одан сүйектерді бай-лаиыстыратын аппараттар түзіледІ. Егер сүйектер арасындағы дә-некер ткань учаскелері түтас болса, онда сұйектер тұтас үздіксіз байланысып, бітісіп-өсу, немесе синартроз пайда болады. Егер олардың ішінде дәнекер тканьнін таралу жолымен қуыс пайда болса, онда сүйектердің қосылуынық жаңа түрі — қуысты немесе узілмелі түрІ — диартроз пайда болады.
Сөйтіп, дамуы, кұрылысы және функциясы бойынша сүйектер-дің бір-бірімен косылуларын екі үлкен топка белуге болады:
Үздіксіз крсылулар — синартроздар (BNA)— дамуы ертелеу, функциясы жағынан козғалмдйды немесе аз қозғалады.
2. Үзілісті косылулар — диартроздар (BNA)—кештеу дамиды және қызметі жағынан козғалмалы.
Осы формалардың арасында ауыспалы — үздіксізден үзІлІстіге немесе керісінше формасы болады. Ол нағыз буын қүрылысы жоқ кішкене саңылаудың болуымен сипатталады, осыдан келіп мұндай форманы жартылай буын — симфиз, symphysis (BNA) деп атан-ды.
Үздіксіз қосылулар — синартроздар
Атап өтілгендей, каңқа өз дамуында 3 кезеннен өтедІ: дәнекер-тканьді, шеміршокті және сүйекті. БІр кезеңнен баска кезен,ге өту сүйектер арасындагы ткапь өзгерІсіне де байланысты болғандык-тан, сүйектердін косылуы да өз дамуында осы үш кезеннен өтеді, сондықтан синартроздын, үш түрін ажыр’атады:
I. Егер туғаннан кенін сүйектер арасында дәнекер ткань калса,
онда сүйектер дәнекер ткань аркылы қосылады — articulationes
librosae (fibra, латынша-талшык), s syndesmosis (syn — с. des-
me — жалғама) синдесмоз.
II. Егер сүйектер аралыгында дәнекер ткань шеміршек ткань-
ге айналса (туғаннан кейін калған), онда сүйектер шеміршек
ткань арқылы байланысады — articulationes cartilagineae (cartila-
go, латынша-шеміршек), s synchondrosis (chondros, грекше-ше-
МІрпіек), синхондроз.
Ш. Акырында, егер сүйектер арасында дәнекер ткань сүйек тканіне ауысса (десмальды остеогенез кезінде), немесе алдымен шеміршек тканіне, содан кейін сүйек тканіне (хондральды остео-генезде) ауысса, онда сүйектер сүйек ткані арқылы қосылады — Синостоз (synostosis) (BNA).
Бір индивидуум өмірі бойында сүйектердің косылу сипаты өз-^ермей калмайды. СүйектенудІн, үш кезеңіне сәйкес снндесмоздар Синхондроздар мен синостоздарға айналуы мүмкін
Синдесмоз, a/ticutatio fibrosa, сүйектердіц дәнекер ткань dp* кылы үзіліссіз қосылуы болып табылады,
1. Егер дәнекер ткань сүйектердіқ үлкен аралыктарын толтыр-
са, онда мұпдай косылу сүйекаралық жарғақ, membrana interos-
sea, туріне не болады, мысалы, кәрі жілік нсмесе асыкты жіліктер-
дегідей.
2. Егер аралық дәнекер ткань талшықты шоғырлар құрылысы-
на ие болса, онда фиброзды жалгамалар, ligamenta (омыртка жо-
тасының жалғамалары) түзіледі. Кейбір жерлерде (мысалы,
омыртқа доғаларының арасында) жалғамалар серпІндІ дәнекер
тканьнен (synelastosis — BNA) тұрады; олар сарғыш түсті (ligg,
flava).
3. Бассүйек суйектері арасында аралық дәиекер ткань жуқа
қабатша сипатыіга ие болса, онда жіктер suturae, пайда болады.
Өзара косылатын сүйек жиектерінің лішініне карай жіктерді бы-
лайша бөледі:
а) тісті жік, sutura serrata, бұл жағдайда бір сүйектін жие-
гіндегі тістер баска суйек тістері аралыктарына кіріп тұрады
(төбе суйектердіқ көбісінде осылай).
ә) қабыршакты, sutura squamosa, бүл жағдайда бір сүйектің
жиегі баска сүйектің жиегімен бастырылады (самай және төбе суй—
ектері жиектері арасында).
б) жазық, sutura plana — жиектердін. жанасуы (бет суйектері-
нің араларында).
Синхондроз, articulatio cartilaginea,— сүйектердіц шеміршек тканІ арқылы үзіліссіз косылуы және шеміршектің физикалық ка-сиеттері аркасында серпінді косылу болып табылады. Синхондроз кезінде кимыл аздау және серпімді сипаты болады. Олар шемір-шек кабатшаларының калыңдығына байланысты, ол.соғүрлым қа-лың болса, көбірек козғалғыш келеді.
Шеміршек тканінің (гиалинді немесе фиброзды) қасиеттеріне карай:
1) гиалинді синхондроз, мысалы, 1-қабырға мен төссүйек ара¬
сында;
2) талшықты синхондроз деп бөледі.
Талшықты синхондроз механикалык әсерге кедергі кептеу жер-де, мысалы, омыртка денелері арасында, пайда болады. Бүл жер-де талшықты синхондроздар өздерінің серпімділігі аркасында сок-кы мен иіайқауларды жұмсартып, буфер ролін аткарады.
Тіршілік мсрзімдерініц ұзақтығына карай синхондроздар бы-лай белінеді:
1. Уакытша синхондроздар — белгілі бір жаска дейін ғана бо¬лып, одан кейін синостоздарға алмасады, мысалы, эпифиз бен мс-тафиз арасындағы, немесе бір жамбас сүйекке қосылатьш жамбас белдеуінің үш суйегі арасындағы синхондроздар. Уақытша син-хондроздар каңқа дамуыныц екінші кезеңі болып табылады.
2, Тұрақты синхондроздар — бүкіл өмір бойы болады, мысалы, самай сүйегІ пирамидасы мен сынапішінді сүйек, пирамида мен қарақүс суйегІ арасыыда.
Егер синхондроздың ортасында буын беттері мен капсуласы бар нағыз буын куысы сипаты жоқ тар сақылау түзілсе, онда мүи-дай косылулар үздіксізден үзілістіге (буындарға) өтпелІ болады да симфиз, symphysis, деп аталады, мысалы, мандай симфизІ, syifiphysis pubica. «Симфиз буындардын, редукциясы нәтижесінде үзіұіісті қосылудан үздіксіз косылуға ауысу аркасында түзілуІ мүмкін, мысалы, кейбір омыртқалыларда біркатар омыртқалардыц денелері