АНАТОМИЯ пәні МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
Органикалык дүниенін, құрылысы мен түрлерін және олардын сыртқы ортамен байланыс тіршілігін биология (био —тіршілік, 1 логус —ғылым) ғылымы зерттсйді. Биология ғылымы негізінде екІ үлкен салаға бөлінеді. «Организмшц құрылысы мен пішінін тексеретін сала-сын — морфология десе, ал опың тіршілік- әрекеті мен қьізметін зерттейтін саласын — физиология деп атайды.
Морфология мен физиология ғылымдары өзара тығыз байланысты, себсбі, организмнін, құрылысын функциясыз, ал функциясын, керісінше, қурылысынсыз зерттеп білуге болмайды. Сонымен катар, бүл екі гылым саласы.орга-низмдердің тек онтогеиездік ерекшеліктерімен гана та-ныстырып коймай, олардын. филогенездік ерекшеліктерін де зерттейді.
Ал анатомия осы морфология гылымьшыц бір саласы болып табылады. Ол адам денесінің сырткы пішіні мен Ішкі құрылысын зерттеумен бірге, олардын, өзара байла-нысын және сырткц ортамен к,атынасын жәпе біртұтас-ТЫРЫН дәлелдейді. ПәннІң аты грсктіқ апаіетпо — кескі-леу деген сөзгаен шыккан. Себебі кескілеу — анатомия ғылымының еқ негізг-і зерттеу әдісі.
Анатомия гылымьт организмді жан-жақты зерттеуіпе байланысты бірнеше салаға бөлінеді. Оларға сипаттама-лы, топографиялык, .мүсіндік (пластикалык), функция-налды, дипамикалык, анігропологиялық, салыстырмалы және микроскопиялык анатомиялар жатады.
Сипаттамалы анатомия тек организмнің күрылысы мен пішінін сипаттауға бейімделсе, жүйелІ анатомия оның қүрылысын аткаратын қызметіне карай (тірек-қи-мыл, ас корыту, тыныс алу, зәр шығару т! б.) зсрттейді.
Топографиялық анатомия — адам денесіндегі орган-дардын, орналасу тәртібініц өзара байланысын хирургия-лык мақсатқа орай зерттеу. Мусіндік (пластикалык) анатомия — адам денесініц сыртііішінТн, оның мүшслері-нің пропорциясың зсрттеп, суретшілік ілімнің негізіп қа-лайды.
Организмдегі органдардың қалыптасуын, еңбекке, жүмыс әрекетіне және сырткы ортаға бейінделуін функ-цион’алды анатомия дейді.
Динамикалық анатомия адам денесіндегі тірек-қимыл аппаратының кұрьтлысып зерттсп, физкультура және спортка қажетті млтерпалдар береді.
Адамнын жасына карай пайда болатын ерекшелікте-рін, өзгерісів жас ерскшслік анатомиясы зерттейдІ.
Антропология — адам тегінін, пайда болу (филогенез-дік) жолындағы өзгерістерін зерттесе, салыстырмалы анатомия қазіргі ксзіндегІ адамдар мен жануарлар ара-сындағы ерекшелІктерІ мен үқсастықтьіғын зерттейді.
ОргаиизмдегІ органдардың тканьдік, клеткалык. (ұсақ) кұрылыстарын препараттар арқылы тексеретін анатомия саласын микроскопия л ык, анатомия дейміз.
Анатомияның өзі:көптеген пәндердің негізі болып есептеледі. СебебІ палеонтология, антропология, физио¬логия, гистология, эмбриология, салыстырмалы анато¬мия, дарвинизм, психология т. б. пәндерді анатомиялық білім қағидаларысыз айқын түсініп кету қиын.
Жан-жақты зерттеудің нәтижесінде анатомиядан гис¬тология, эмбриология және цитология пәндерІ бөлініп шықты. Осыган орай, қазіргі сол аталған ғьтлымдар же-тістіктеріне байланысты анатомия да дамып келеді.
Психология және педагогика| ғылымдары да апато-мпяның жетістіктеріне сүйенеді. Себебі әрбір педагог анатомиялық білім берумем бірге оқушылардың дене да-муы мен гигиеналық қағидалардың сақталуын жәнс дә-рігерлік көмек бере білуін де қажет етедІ.
Сонымен катар анатомиялык білімді менгеру адамдар мен жануарлар арасындағы айырмашылыкты дұрыс ба-ч ғалауға және адамнық табиғаттағы орнын дұрыс түсіну-ге көмектеседі. Сонын, нотижесінде дүниеге диалектика-лык көзкарастық дүрыс қалыптасуына да мүмкіндІк бсреді.
Адам тек кана жануарлардың эволюциялык дамуы-нын. нәтижесі ғана емес, ол әлеуметтік ортанын, коғам-дык] күрылыстың жемісі. Еқбек орекетіне байланысты жоғары дәрежелІ нерв жүйесінің дамуы, адам организмін
көптеген сапалы ерскшеліктерге жеткізш, әлеуметтікі жоғары сатыға қойды. Еңбек пен сөйлеу процесініқ пай-| да болуы адам тегінің жануралардан бөліпіп шығуынаі жағдай жасадьг. Адам анатомиясының тағы да бір мін-1 деті — адам денсаулығының дүрыс жағдайы мен патоло-. гиялық жағдайын ажыратуға жәрдем етті. Сондықтап да ; анатомия пәні медицина ғылымынык негізгі бір саласы болып саналады.
Анатомияның ғылыми зерттеу эдістері. Адам анато-мияоының зерттеу әдсітері жалпы екі салаға| бөлінеді. Оныц бөлшектеу салаларын аналитикалық, ал адам мү-шелерін тұтастай тексеретін саласын экспериментальдыщ әдістер деп ата-йды. Бірінші немесе аналитикалық әдіс-тсрге өлік денесін кескілеу, иньекциялық, коррозиялык, мацерациялык, фиксациялау және микроскоп и ялық одіс-тер жатады. Ең ыегізгі жәнс ежелден келе жатқан «кес-КІлеу» әдісі казіргі кезде де өз манызын жойған жоқ. Ол макропрепар»аттар|*жасауға, адам денесініц барлық .мү-шелерімен танысуға жағдай жасайды.
Иньекциялық немесе кұйып толтыру әдісі тез ката-тын бояулы заттарды пайдалану арқылы өтедІ. Сол бояулы сұйықтықпен куысты органдардын іші толтыры-лып, олардын. пішіні, құрылысы тексеріледі.
Коррозиялық әдіс өте нәзік және күрделі қүрылысты органдардыц (өкпе, бауыр) қүрылысын зерттейді. Осы органдардын тамырларын тез қататын заттарды құйьш, катқан соң әр түрлі қышқыл| ерітінділерімен сырткы жұмсақ, тканін ыдыратып, ішкі құрылысы мен пішіні анықталады.
Мацерациялық әдіс өлік денссін\ шірітіп, одан кейін қайпағап сумен шаю арқылы сүйектердеп тұтас каңка жасауға мүмкіндік береді. Ол сүйектер жүмсак тканьнен ажыратылып, .ксптіріліп, сабакқа оку құралы ретінде беріледі.
Фиксациялау (бальзамдау) әдІсі түтас депені, жеке орғандарды бүзбай, үзақ уақытқа сактау үшін қолданы-‘лады.
Микроскопиялык әдіс — анатомиялык зерттеу кезінде органдардын, нозік қурылысын байқау үш.ін микропрепа-раттар аркылы микроскоп аспабын колданумен өтеді.
Адам, анатомиясыныи негізгі маңызды максаты тІрІ организмді тексеру. Бүл үшін рентгенология л ық әдіс кеңіпен қолданылады. Бұныц өзі екі жолмен жүреді. Егер рентген сәулесі аркылы органдардыц бейнесін экранда көретіп болса, оны рентгеноскопиялық әдіс дейміз де, ал рентген сәулесі арқылы органдардыц бейнесін арнаулы пленкаларға түсіріп алса оны рентгенография эдісі деп атайды. Ауторадиографиялык әдіс (радиоактив-ті изотоптар жәрдемімен) тіс, қаңқа сүйегінің т. б. ор-гандардыц даму кезендерін тексереді. Антропометриялық одіс — адамның сырт пішінін, салмағын өлшеу арқылы қалай] дамып келе жатканын анықтайды. Осы соңғы аталған рентгенологиялык, ауторадиографиялык, антро-пометриялық одістер эксперименталдык зерттеу түріне жатады.
ткань), сондай-ақ тканьдер мен мүшелерді кұрайтын әр турлі клет-калардыц кұрылысы, дамуы және қызметі заңдылыктарын зерт-тейтін клетка туралы ғылым —цитология мен (грекше суіоз — клет¬ка) тығыз байланысты.
Электрондық микроскоптыд ойлап табылуымен байланысты тірі матерняның субмнкроскопиялық күрылымдарын және тіяті мо-лсхулаларын зерттеуге мүмкіндік туды. Цитология мен химияныд туйіскен жерінде жана ғылым — цитохшшя дами бастады. Соныц нәтнжесінде казіргі адам организмініргқұрылысьі түрлі деңгейде зсрттеледі: I). мүшелер жуйелсрі мен мушелер децгейшде: а) жай көзбен; ә) үлкепткіш шыны көмегімен; 2) тканьдер денгейінде: а) стереоскопнялық микроскоптыи көмегімен {гистотопография; ә) микроскоптыц көмегімен (гистология); 3) клеткалар денгейінде (цн-толопія): а) жарық микроскопының көмегімем; ә) электрондық микроскоптың «көмегімен; 4) тірі матсрпяпыц молекулалары дең-гейімде: а) электрондық микроскоптың көмегімен; о) биохимия-лык әдістермен.
Анатомпя, гистология және цитология зсрттслу децгейі мен техшікасы жағынан қазіргі кезде осылай бөлінеді.
Анатомия, гистология, цитология жәпс эмбриология барлығы қосылып, организмніц формасы, қүрылысы жэнс дамуы туралы морфология (гпогрһе — форма) деи аталатын жалпы гылымды кү-райды.