Табиғи жағдайларда тіршілік етіп, азық пен баспананы адамға тәуелсіз өздері табатын жануарларды жабайы жануарлар дейді
Қоян (қоян тәрізділер отряды). Қоянның денесі жіңішке, созылыңқы, икемді болып келеді, құйрығы шолақ. Артқы аяқтары алдыңғы аяқтарынан күшті .де ұзынырақ, сондықтан жануар жақсы секіріп, тез жүгіре алады. Оны жауынан аяқтары құтқарады. Қоянның құлағы ұзын, қауіп төнгенде құлағын тіге қояды, дыбысты сезгіш көздері мұрнының екі жағына жоғарырақ орналасқандықтан, қоян басын бұрмастан айналасындағыларды алыстан көреді.
А қ қ о я н орманда тіршілік етеді. Қысқа қарай ол сұрғылт жүнін ақ жүнге ауыстырады, бірақ құлақтарының ұшы қара қалпында қала береді. Ақ қоян қарға малтықпай, тез жүгіреді; өйткені оның артқы аяғының табанында саусақтары алшақ орналасып, қыста оның арасына қалың жүн өсіп шығады.
О р қ о я н далада тіршілік етеді, ол ағаштар арасындағы ашық алаңда, егістікте, бақтарда жүреді. Қыста оның арқа жағы сұр қалпында қалады да, бүйірлері ағарады. Ор қояннын, табаны жіңішке, сондықтан ол тек қаттылау қарда ғана жақсы жүгіреді.
Қояндар түнде қоректенеді. Ағаштың бұтақтары мен қабығын, шөптесін өсімдіктердің шырынды жерін жейді, жақын огородтағы капуста, тарна, сәбіздерді кеміреді. Ор қоянның тісі кроликтердікіне ұқсас. Үстіңгі еріні жырық болады.
Жануар күндіз тайыз шұңқырда, қалың шөп арасында, бұта астындағы шөпшекке немесе ескі ағаштың жуан түбірінің түбінде ұйык,тайды. Қоян бұл шұңқырға секіріп түседі, сондықтан ол жатқан маңда ещқандай із болмайды. Сезікті дыбыс естіле қалса, қоян артқы аяқтарымен тұрып, айналаны қарап алады. Қауіп төнген кезде ол жер бауырлап жата қалып, сонан соң құлағын арқасына жымырып алып, жатқан ұясынан қаша жөнеледі, бұл кезде ол жиі бұрылыстар жасап, жан-жағына бұлтақтап, ізден шатастырады.
Аналық қоян бір жылда 3 рет көжектейді. Көжектерінің көзі ашық туады. Енесі оларды емізеді де жайына кетеді. Көжектер майлы сүтті ішіп алып, қозғалмай отырады. Оларды тауып алу қиын, өйткені олар шөп арасында байқалмайды, қыбыр етпей жатады. Олардын, иісі де жоқ. 3—4 күннен кейін көжектер ашығады да қорек іздеуге шығады. Оларды кез келген аналық қоян емізіп кетеді. 8—9 күннен соң көжектердің тістері өсіп шығып, олар өздігінен қоректене
бастайды.
Түлкі (жыртқыштар отряды). Дене құрылысы жағынан түлкі қасқыр мен итке ұқсас. Тұмсығы ұзын, сүйірленіп келеді, үстіңгі еріні сәл көтеріңкі. Көзінің қарашығы тік орналасқандықтан, қараңғыда да жақсы көреді. Құлағы тік, үнемі сақ жүреді. Түлкінің аяқтары күшті, табаны кішкене, қыста оған жүн өсіп шығады, Түлкі ұзақ және тез жүгіре алады. Алға сәл бүгіліп, жылмаңдап жүгіреді. Мамықтай ұзын құйрығын көтеріңкі ұстайды. Жүгірген кезде құйрығы руль қызметін атқарады.
Қызыл түлкінің жүні — қызыл сары; солтүстікте түлкінің басқа түрі — жылтыр қара түстісі бар. Қыста жүні ұзын, қалың, үлпілдек болады, көктемде — жаз басталысымен қысқа жүнге ауысады. Түлкінің тістері иттің тістеріне ұқсас. Түлкілер іңірде немесе түнде құс, қоян және кірпі аулайды. Жеміне көрінбей жасырынып барады да кенеттен секіріп түсіп, өткір тісімен тістеп алады. Ұстаған жемімен мысықша ойнағанды ұнатады. Түлкі қыста егістік пен шабындықта болып, қоян мен тышқан аулайды. Иісшілдігімен және сақ құлақтығымеи қар астында қыбырлап, шиқылдап жүрген тышқандарды тауып алып, қарды алдыңғы аяғымен тез-тез қазады да жемін тісімен ұстайды. Түлкі тышқандарды құртып, егіс зиянкестерімен күресте пайдасын тигізеді.
Түлкі қалың орман ішіндегі бірнеше аузы бар, терең және кең інде күшіктейді. Түлкінің күшіктері тез өседі, ін маңында бірнеше сағат бойы әуреленіп жүреді. Ата-енелері оларға жаралы құстар мен. кішкене аңдарды әкеп, күшіктеріне өлтіртіп үйретеді. Күшіктері күзде өз бетімен тіршілік ете бастайды.
Кішкене күнінде іннен алынған түлкі қолға жақсы үйренеді.
Қасқыр (жыртқыштар отряды). Бұл аң сұр немесе сұрғылт жүнді болады. Оның төсі кең, бүйірлері қысыңқы, аяқтары биік те күшті.. Ол өте тез және ұзақ жүгіре алады. Құлағы тік, қимылдағыш, өте жақсы естиді. Қасқырлар қалың орманда, шағын тоғайларда, даладағы жыраларда, сиыр, қой, шошка және жылкы табындары жайылатын елді мекендердің маңында топ-тобымен тіршілік етеді. Қасқырлар осындай үй жануарларын, сондай-ақ қояндарды, жерге ұя салатын құстарды аңдып, азық етеді. Бұл үй жануарларына үлкен зиян тигізетін өте қауіпті және күшті аң.
Қаншығы сайға, бұталардың арасында немесе батпақты жердің ортасындағы құрғақ жерге, қалың құрақты орындарда, қашан да болсын судан: желден, өзеннен, жылғалардан алыс емес жерлерге күшіктейді. Арланы қаншығы мен бөлтіріктерге қамқорлык жасап, оларды асырайды.
Жас кезінде алынған кейбір бөлтіріктер қолға үйренеді және иесіне өте үйірсек келеді.
Қоңыр аю — жыртқыш. Бұл — ормандарда тіршілік ететін үлкен; әрі өте күшті аң. Оның жүні қатты, ұзын, қалың, түсі қоңыр. Тұмсығы созылыңқылау, құлағы дөңгелек, онша үлкен емес.
Аяқтары жуан, табандары жалпақ, әрбір аяғында үлкен тырнақтары бар 5 бақайы болады. Аю жүгіргенде немесе жүрген кезде барлық салмағын табанына түсіріп, аяқтарын ішке қарай шалыс басады, сондықтан оны маймақ деп те атайды. Бұл — өте тез жүгіретік аң. Ол артқы аяғымен тұрып, жүре алады, қорегіне алдыңғы аяғын жұмсайды. Табанымен қармап, ағаштарға ептілікпен өрмелеп шығады.
Аю — азық талғамайтын жануар. Балғын шөп, сулы, өсімдіктердің жас бұтақтарын, жапырақтары мен тамырларын, жидектерді, жаңғақтарды, шошқажаңғақтарды жейді, балды өте жақсы көреді. Бірақ ол турлі азықты (насекомдар, құрттар, ұлу, балық, жүмыртқа, құстар) да жейді, үй жануарларына шабуыл жасайды. Аю күшті болғандықтан, сиырды сүзгілеп, оны едәуір жерге итеріп апарады.
Қыста бұл аң үңгірге — ағаш түбірінің астынан қазылған, шөп және жапырақ төселген апанға кіріп жатады. Апанның аузына қарай салып, тұмсығын табанымен жауып алады да күн жылынғанша ұйықтайды. Егер оны мазаласа, ол оянады да апаннан аш күйінде шығып, қорегін іздеп жүріп, үй жануарларына шабуыл жасайды.
Крегей апанда жатып ұрпақ береді. Қонжықтары (2—3) кішкене егеуқұйрықтай болып туады. Аталығы оларды тәрбиелеуге қатыспайды. Крегей — өте жақсы аналық: ол қонжықтарына өз сүтін емізіп, оларды батыл қорғайды. Жас қонжықтар қолға тез жаттығып, үйретуге көндігеді.
Бұлан (жұп тұяқтылар отряды) — біздегі орманда тіршілік ететітін аңдардың ең үлкені. Ол сиырдан үлкен, жылқыдан биік. Оның жүні сұр-қоңыр түсті, қатқыл болып келеді. Тұмсығы дөңес, ұзын, құлағы үлкен. Басында үлкен жалпақ мүйізі болады. Аналық бұланда мүйіз болмайды.
Аяқтары ұзын, күшті, тұяғы жалпақ және жиегі өткір. Бұлан тез жүгіріп, батпақтан оңай өтіп кетеді, өйткені батпақты жермен жүргенде оның тұяғы барынша жайылып, арасы тым алшақтайды да аяғының аумағы ұлғаяды. Ол суда жақсы жүзіп, сүңги алады және ыстықта көбінесе суда турып, салқындайды. Бұлан касқырларды, тіпті жас аюларды да өлтіріп, алдыңғы аяқтарының көмегімен жауларынан қорғанады.
Бұлан қабықтармен, бұтақтармен, шөппен қоректенеді. Әсіресе көк теректерді сүйсініп жейді.
Аналық бұландар көктемде бұзауға ұқсас 1—2 төл туады. Бұланның баласы қолға тез көндігіп, адамға үйір болып алады.
Арыстан — жыртқыш. Ол — өте күшті, әдемі және үлкен мысыққа ұқсас епті аң. Шынын айтқанда, денесіне қарағанда басы мысықтікінен гөрі қысқалау, ал аяқтары ұзындау болып келеді. Бұл аңның жүні сары, қысқа, бір тегіс болады. Арланының мойны мен төсінде ұзын қошқыл жүннен шудаланған жал түзіледі. Ұзын кұйрығыныа ұшы шашақтанып тұрады.
Арыстанның аяқтары өте күшті, табандары жалпақ; тырнақтары мысықтікіндей өткір, арыстанның мінез-қылығы да мысыққа ұқсас. Ол күндіз ұйықтап, кешке қарай азық аулауға шығады; жемін әрқашан қалтарыста жатып аңдиды, оған кенеттен ытқып түсіп, қуатты табанымен салып қалады, тырнағымен және өткір тістерімен быт-шыт етіп жұлқиды. Арыстан үй жануарларына да шабуыл жасайды.
Арыстандар Африка мен Оңтүстік Азиянын, саванналарында — ағаштары мен бұталары сирек өсетін тропик даласында тіршілік етеді. Арыстан жүнінің бояуы сарғыштау болғандықтан, тастар мен өсімдіктер арасынан онша көрінбейді.
Аналық арыстан мысықтың үлкендеу күшігіне ұқсас 2—3 бала туады.
Жолбарыс та жыртқыш. Денесіне қарап оны үлкен мысық екен деп те қалуға болады. Ұзын денесін қара жолақтары бар сарғыш жүн басып жатады. Ол ну қамыстың арасында демалып немесе жемін аңдып жатқанда осындай түсі арқылы байқалмай қалады. Жолбарыстың құлағы онша үлкен емес, ұзын мұрты болады.
Аяғының табаны үлкен де күшті. Онда ұзын, ішке карай жиырылатын өткір және имек тырнағы болады. Ол өте тез жүгіріп, алысқа секіре де алады.
Жолбарыс жүні мен тұмсығын мысық сияқты табанымен және тілімен тазалап, арқасын күжірейтеді, құйрығымен ойнайды.
Жолбарыс бұғыларды, жабайы шошқаларды аулап, үй жануарларына, кейде сирек те болса адамға шабуыл жасайды. Мысық пен арыстан тәрізді жолбарыс та жеміне ұрланып, жасырынып келіп, оған кенеттен секіреді. Жемін алдыңғы табандарымен ұстайды. Ашыққан кезде бақаларды, кесірткелерді де жейді.
Жолбарыстар қалың қамыс пен ормандарда тіршілік етеді. Бізде оларды Қиыр Шығыстан, Орта Азиядан, Закавказьеден кездестіруге болады.
Аналық жолбарыс 2 күшік туады. Жолбарыстың күшігі қолға тез үйренеді. Сирек кездесетін жануарлар ретінде жолбарыстар заңмен қорғалады.
Піл — құрлықтағы ең үлкен ет тұмсықты жануар. Оның тықыр, қалың сұр терісі бар, тек құйрығының ұшында ғана бір шөкім жүн болады. Кеспелтек, қомақты денесі әрқайсысында 5 саусағы бар, бағанадай жуан төрт аяқта орналасқан. Мойыны өте қысқа, бұруға келмейді, салпаңдаған үлкен құлағы болады. Кішкене көздері тереңі-рек орналасқан.
Үстіңгі еріні мен тұтаса өскен мұрыны созыла келіп, ет тұмсыкка айналған, оның ұшында сезу мүшесінің қызметін атқаратын саусақ тәрізді өскін мен танау тесіктері болады. 40 мыңға жуық бұлшық ет шоғыры болғандықтан, ет тұмсық өте қимылдағыш келеді. Піл ет тұмсығымен жерден үлкен де, кішкене де заттарды көтере береді, бұ-тақтарды аузына апарып, ағаштарды қопара алады.
Піл тауларда оңай жүреді, жақсы жүгіре де, жүзе де алады және суға шомылуды ұнатады, ет тұмсығына су толтырып алып оны арқасы мен бүйіріне шашады. Пілдің аузынан 2 сойдақ тіс шығып тұрады. Бұл — күшті жетілген күрек тістері. Жануар олармен орманда жүргенде өзіне жол ашады, жауынан қорғанады, қоректену үшін өсімдіктерді түбімен қазып алады.
Пілдер Африка мен Оңтүстік Азияның ормандарында мекендейді. Мұнда олар ағаш бұтақтарымен, жапырақтармен және өсімдіктің тамырларымен қоректенеді.
Пілдерді аулап, қолға үйретеді, ауыр жүк тасып, салт мінеді. Оларды шөппен, құрғақ сыпыртқымеи және тамыржемістермен қоректендіреді. Пілдердің әрқайсысы күніне 100 кг-ға дейін азық жейді. Пілдердің жақ сүйектерінде 24 азу тіс болады, бірақ бір мезгілде солардың 4-уі ғана жұмыс істеп, қалғандары жасырын қалпында далып қояды, Әрекет істейтін тістері әрбір 12 жыл сайын мүжіліп, тозады. Олардың орнына жаңадан тіс шығады. Пілдер 80—90 жылға дейін тіршілік етеді.
Мартышкалар (приматтар отряды). Мартышкалардың’дене құрылысы ағашта тіршілік етуге бейімделген. Аяқ қолдары адамның қолына ұқсас: бас бармағы басқа саусақтарға қарама-қарсы орналасады, сондықтан жануар бұтақты саусақтарымен және табанымен қармап алады; саусақтарында жануарлардікіндей имек емес, жалпақ тырнақ болады; алақаны мен табанында жүн болмайды.
Мартышкалар Азия мен Африка ормандарьшда топ-топ болып тіршілік етеді. Ағаш арасында тіршілік етеді. Ағашқа өрмелеген кезде барлық аяғын кол тәрізді пайдаланады; құрлықта төрт аяқтап жүреді. Мартышкалар бұтақтан-бұтаққа оңай секіріп шығып, тербетіліп отырады. Мартышкалар ағаштың бүрлері мен шырынды жемістерін, жазда — құстардын жұмыртқаларын қорек етеді. Кей жерлерде бақтар мен огородтарға да шабуыл жасайды. Аналығы балаларына өте қамқоршыл, оларды сүтімен асырап, насекомдар, жеміс-жидектер, құстың жұмыртқаларын әкеп береді.
Мартышкаларды көбінесе еріксіздікте ұстайды. Олар өте үйірсек, адамдардың қимылына еліктегіш келеді.
Бақылау сұрақтар:
Қандай үй және жабайы жануаларды білесіңдер?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру. «мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения . М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М. Дрсвещение, 1980.
- Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
- Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
- Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту. Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.