Дәріс жоспары:
- Шырай формасы.
- Сын есімнің септелуі.
- Сын есімдердің жасалу жолдары.
Мақсаты: . Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
Екі тілдегі сын есімнің септелуі. Сын есімдердің жасалу жолдары
Мазмұны: Екі тілде де заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін және басқа сол сиякты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалык сөз табы сын есім деп аталады.
Қазак тіліпде сык есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін атқарганда ешқандай өзгеріске үшырамайды: анықталатын зат есім кептік, септік, тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, оны анықтайтын сын есім зат есімнін түлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын есім өз семантикалық ерекшелігіне қарай загты сыр-сипат жағынан анықтайды, бірақ ол анықтауыш қызметін атқарып түрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және септелмейді. Мы-
Ал орыс тілінде сын есім анықталатын зат есім мен бірдей өзгеріске үшырайды, яғни көптеледі, септеледі, тек (род) категориясы бойынша өзгереді. Мысалы: каменный дом — ка-иенные дома, каменным домам; болъшая комната т.б.
Қазақ тілінде зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімнің де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық омоним сөздерге қажетінше жалғана берумен қатар, белгілі бір контексте қолданылу ыңғайына қарай субстантивтенетін сын есімдерге де жалғана береді. Мысалы: Үлкенге улкенше, кішіге кішіше кызмет ет.
Сын есім мен зат есімнің тіркесі қазақ тіліне изафет тіркесі ретінде беріледі. Мысалы: морская вода — теңіз суы.
Қазақ тілінде сын есім зат есіммен тіркескен жагдайда үнемі зат есімнің алдында түрады. Мысалы: әдемі гул.
Орыс тілінде сын есім зат есімнен кейін де, алдында да түра береді. Мысалы: доска ровная, ровная доска.
Екі тілде де сын есім семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық сын есім деп екі топқа топтастырылады.
Сапалық сын есімдер дегеніміз мағынасы жағынан зат-тын әр алуан сыр-сипатын, яғни түрі мен түсін, сыры мен сапа-сын, көлемі мен аумағын, дәмі мен иісін білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздер.
Сапалық сын есімдер ешбір қосымша формалар жалғанбаған түбір сөздер деген пікір қалыптасқан. Бірақ А.Ысқақов кейбір түбір соз деп қарастырып келген сын есімдер тарихи даму түрғысынан қарағанда тиісті қосымшалар арқылы не басқа тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер болып ке-леді дейді1. Мысал ретінде мына түбірлес сөздерді келтіреді: узын — узаң, улкен — улкейген, ащы — ашыган, момын — момакан,
Орыс тілінде сын есімдердің өздеріне тән, оларды баска сөз таптарынан ерекшелейтін форманттары бар. Мысалы: боль-шоіі, хороишй, лучшнІі, тяжелый т.б.
Екі тілде де сапалык сын есімдерге інырай формалары тән. Мысалы: әдемі — әдемілеу — өте әдемі; красивый — красивее ~ очень красивый т.б.
Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған (краткая) түлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге ықшамдалған тұлға тән емес. Орыс тіліндегі сапалық сын есімдердің толық түлғасына -ый, -ой, -ий, -ая, -яя, -ое, -ее жалғаулары жалғанып, көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша өзгереді. Ал ықшамдалған түлға септел-мейді, бірак көителеді, тек категориясы бойынша өзғереді, ал ер тегінде (мужской род) жалғау жалғанбайды. Сын есімнің бұл түрі сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы: белый, —ая, -ое, -ые және бел, бела, бело, белы т. б. Он был очеиъ красив. Она была мила.
Сапалық сын есімдердің ықшамдалған түлғасы былайша жасалады:
а) толық түлғаға тек категориясы жалғауларының жалғануы арқылы. Мысалы: полный — полна, полно т.б.; ә) кейде о-е дауыстыларының морфема жігінде алмасуы арқылы. Мысалы: близкий — близок, бойкий — боек т. б.
Сөздің түбірі к дауыссызына аяқталып, ақырғы дауыс-сыздың алдында щипящий немесе жіңішке дауыссыз тұрса, -и жүрнағының алдында -е дауыстысы келеді. Мысаяы.сильнъш -силен, оольнои — оолен т.о.
Ал кислый — кисел, острый — остер, светлый — светел, теплый — тепел, хитрый — хитер деген сын есімдерден басқа р, л дауыс-сыздарына аяқталатын сөздерде о-е дауыстыларының алма-суы кездеспейді. Мысалы: добрый — добр, круглый — кругл т.б.
Орыс тіліндегі сын есімдердің кейбіреулерінде ықшамдалған түлға жоқ. Ондай сын есімдерге мыналар жатады:
а) -ск, -ов, -н жүрнақтарынан түратын етістіктерден -л жұрнағы
арқылы жасалған сын есімдер: дохлый, т. б.;
ә) жан — жакуарлардың түр — түсін білдіретін сын есімдер: бу.ш-ный, вороной т.б.;
б) күшейтпелі мағына үстейтін пре-, раз- сөз алды қосымшалары
(приставкалар) арқылы жасалған сын есімдер: предобрый, пре-
болъшой т.б.
Сын есімдердің толық түлғасы мен ықшамдалган түлғасының лексикалык мағынасы кейде бір-біріне сейкес кел-мейді. Мысалы: видный — виден, волъный — волен т.б.
Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттын я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атай-мыз. Екі тілде де қатыстық сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы басқа есімдер мен етістіктерден жасалады, яғни катыстык сын есімдер туынды сын есімдер тобына жатады. Мы-салы.’ с\’лы жер — водная местность, облыстық әкімшілік — об-ластной акимат т.б.
Бірак қазак тілінде кейбір қатыстық сын есімдер қосымшасыз, зат есім арқылы беріледі. Мысалы: темір қасьщ — железная ложка, агаш уй — деревянный дом т.б. Бұлар тектік сын есімдер деп аталады. Өйткені олар заттың тегін (неден жасалғанын) білдіреді.
Орыс тілінде кейбір қатыстық сын есімдер сапалық мағынаны да білдіре алады. Мысалы: золотое колъцо — золотая пора — золотое сердце т. б.
Қазақ тілінде де осындай құбылысты байқауға болады. Мысалы: темірдей қатты агаш — темір кереует, алтын сырга — аліпын адам т.б.
Сапалык сын есімдер мен қатыстық сын есімдердің тағы мынадай ерекшеліктері бар екенін айта кеткен жөн: а) сапалық сын есімдер антонимдік жұп құрай алады (жақсы — жаман, улкен — кіші, хороший — плохой, болыиой — маленький), қатыстық сын есімдерде бұндай қасиет жоқ;
ә) сапалық сын есімдер заттың сапасының, сынының әртүрлі реңін білдіре алады, яғни шырай жасай алады (одемі — әдемілеу, өте әдемі, красивый — красивее — оченъ красивый).
Орыс тілінде қатыстық сын есімдердің мекшіктік мағына білдіретін притяжательные деп аталатын түрі бар. Бұл сьщ есімдер меншіктілік мағына білдіреді, соңдықтан қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім, изафет арқылы беріледі. Мы-салы: мамино платье — шешемнің көйлегі, студенческие вече-ринки — студенттердің кештері т.б.
Меншіктік мағына білдіретін сын есімдер (притяжатель-ные прилагательные) орыс тілінде зат есімдерден -ов-ев, -ин-иин, ‘Чй-ья-ье журнақтары арқылы жасалады. -Ин-нин, -ое-ее о жұрнақтары арқылы жасалатын меншіктілік сын есімдер үнемі Ыкпіамдалған тұлғада тұрады. Мысалы: мамин брат, дядина машина т.б. Егер бұл сын есімдерді толық тұлғада қолдансақ, меншіктілік мағынасын жоғалтады. Мысалы: орлиный нос, сло-новая кость т.б.
-Ий, -ья, -ье жұрнақтары арқылы жасалған сын есімдер көбінесе қатыстық сын есімдерге жакын мағынаны білдіреді. Мысалы: бараний жир, лисий хвост т.б. Бұл мағына қазақ тілінде изафет арқылы беріледі: қус тумсық, қой майы, тулкінің қуйрыгы, піл суйегі.
Шырай формасы(Степени сравнения)
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сын есімдерге шырай формасы тән дедік. Бірақ шырай формасына байланысты айыр-машылықтар да баршылық.
Қазақ тілінде кейбір мағынасына қарай және топтау ба-рысында бір топқа жататын сан есімдердің кейбіреулерінің шы-рай формасы бар, ал кейбіреулерінде жоқ. Мысалы: саңырау -саңыраулау, қисьщ — қисықтау, ал соқыр, бойдақ деген сын есімдердің шырай формасы жоқ.
Салыстырып отырған тілдерде шырайдың үш түрі де :•. кездеседі:
а) жай шырай (положительная степень);
ә) салыстырмалы шырай (сравнительная степень);
б) күшейтпелі шырай (превосходная степень).
Заттың белгісін, түсін (түрін), сапасын, көлемін, сал-мағын, аумағын, тағы басқа сондай негізгі сын-сипаттарыи білдіретін сапалық сын есім жай шырай (положительная сте-пень) деп аталады. Жай шырай формасы шырайлардың баска түрлерін мағына жағынан да, форма жағынан да салыстыратын негізгі форма болып саналады. Мысалы: жылы уй (теплын дом), әсем сурет (прекрасный портрет) т.б.
^_ алыстырмалы шыраи (сравнительная степень^ иір зат-тың сынын екінші заттың сынына салыстырып, сол салыстыры-латын белгілердің бір-бірінен не кем, не артық екенін білдіреді. Салыстырмалы шырай тұлғасы, негізінен, жұрнақтар аркылы жасалады.
Қазақ тілінде салыстырмалы шырай тудыратьш жүрнақтар төмеидегідей:
а) -рақ-рск; -ырақ-ірек: көгірек, жасылырақ т.б.;
ә) -лау-леу; -дау-деу; -тау-теу: улкендеу (бірақ үлкенірек), қаттылау (қатқыл, сонда «қыл» мен «лау» синонимдес болып ціығады);
б) -қыл, -гыл, -қылт, -гылт, -тым, -шыл, -шіл, -қай, -аң, -гыш:
дымқыл, көкшіл, саргыш т.б. Мынадай тұлға да кездеседі:
шзгылтьш, ашқылтым.
Орыс тілінде салыстырмалы шырай (сравнительная сте-пень) мына жүрнақтар аркылы жасалады:
а) -ее-ей: красивее, прекрасней т.б.;
ә) -е, -ше: реже, болъше т.б.
Бүл жерде -е жүрнағы арқылы салыстырмалы шырай жасау ба-рысында г, к, х, д, т, ст дауыссыздарына аяқталған сын есімдерде к-ч, г-ж, х-ш, д-ж, т-ч, ст-щ дауыссыздарының ал-масуы байқалады. Кейбір сын есімдерде к жүрнағы түсіп қалады да, дауыссыз дыбыстардың алмасуы орын алады. Мысалы: гласЬ кий — глаже, жидкий — жиже т.б.
б) -оват, -еват жүрнақтары арқылы: желтоватый, синеватый
т.б.
Салыстырмалы шырайдың жасалу барысында мынадай да ерекшеліктер байқалады:
- Салыетырмалы шырай басқа түбірден жасалады, Мысалы: хороший ~ лучше, маленький — меныие т.б. Бүл қүбылыс супплетивизм деп аталады.
- Бір сын есімнен екі тәсіл аркылы салыстырмалы шырай жа-сауға болады. Мысалы: поздний — позднее, позже, далекий —далее, дальше. Бүны ерекшелік деп атауға болмайтын сияқты, өйткені қазақ тілінде де екі тәсіл арқылы бір сын есімнен салыстырмалы шырай жасалады. Мысалы: көктеу —көгірек, қаттылау — қаттырак т.б.
- -ш, -ий жүриақтары арқылы жасалған кейбір сын есімдер бірнеше мағына білдіреді. Мысалы: лучший — салыстырмалы мағынаны да, күшейтпелі мағынаны да білдіреді.
Орыс тілінде салыстырмалы шырайдын күрделі формасы да бар. Олар сапалық сын есімдердің более, менее сөздерімен тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: более твердый, мгнее Жесткий т.б.
Екі тілде де сын есімнің күшейтпелі шырай (превосходная степень) категориясы бар. Заттың бастапкы сындық касиетін күшейте түсетін, асыра котеретін не асыра төмендететін сын есімнің формасын күшейтпелі шырай (превосходная степень) дейміз. Қазак тілінде бүл шырай негізгі сын есімдерге күшейткіш буынды қабаттастыру арқылы жасалады. Мысалы: жап-жасыл, жүп-жумсаң т.б.
Күшейтпелі шырай формасын жасайтын тағы бір тәсіл -сын есімдер мен аса, өте, тым, нагыз, нақ, ең, орасан, керемет сияқты көмекші сөздердің тіркесуі. Мысалы: ец қурметті, ора-сан, зор, аса, үлкен т.б.
Орыс тілінде күшейтпелі шырайдың (превосходная сте-пень) жай және күрделі түлғасы болады. Күшейтпелі шырайдың жай түлғасы мынадай жолдар арқылы жасалады:
- -ейш-айш жүрнақтары арқылы: красивейший, тончайший т.б. Бүл жерде г, к, з, х дауыссыздарына аяқталатын сын есімдердің түбірінде г-ж, к-ч, з-ж, х-ш сияқты дыбыстардың алмасуы бар: тихо — тишайший, близкий — ближайший т.б. Осы жүрнақтар наи- сөз алды қосымшасымен (приставка) бірге де күшейтпелі мағына білдіреді: наиближайший, наи-сложнейший т.б.;
- -ш жүрнағы салыстырмалы шырай формасымен бірге күшейтпелі шырай түлғасын да жасайды. Мысалы: низший, высший т.б.
Күшейтпелі шырайдың күрделі түлғасы сын есімдер мен самый есімдігінің тіркесуі арқылы жасалады: самый болыиой, самый маленький т.б,
Слишком, крайне, чрезвычайно, в высшей степени сияқты үстеулер арқылы да күрделі түлга жасалады: слишком красивый, крайне неприятный т.б.
Екі тілде де сын есім субстантивтенеді, Кейбір сын есімдер кез-келген контексте зат есімнің қызметін аткарады, яғни олар толық субстантивтенгендіктен сын есімнін қызметін мүлде атқармайды. Мысалы: вселенная, гостиная, портной, жаркое, приданое, мороженое, столовая, рабочий; шешен, шебер т.б.
Сын есімнің субстантивтенуі негізінен контекске байла-нысты болады. Мысалы: Үлкенді сыйлау керек. — Старишх надо уважать.
Қазак тілінде субстантивтенген сын есімдер зат есімдер сиякты көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Мысалы: қызылдар келді, қарамен ойнадым т.б.
Орыс тілінде субстантивтенген сын есімдерде септік ка-тегориясы түрлі лексикалык мағына білдіреді. Мысалы: По-уісертвовал самым дорогим. Не хочешь ли сладенького?
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер сөйлемде сөЙлем мүшесі бола алады. Мысалы: Ол биікке әрең шықты. -Он еле добрался до высоты.
Субстантивтенген сын есімдердің негізгі мағыналары екі тілде бірдей:
а) адамнын денсаулыгына, кемшілігіне байланысты пайда
болған сын есімдер: соқыр — слепой, ақсақ — хромой, керең — глу-
хой, мас — пьяный, ауру — больной т.б.
ә) адамның мінезі мен сыртқы пішінін суреттейтін сын есімдер: жас — молодой, ақылсыз — глупый, батыл — смелый т.б.
б) адамның жағдайын, шығу тегін, атағын сипаттайтын сын
есімдер: жалгыз — одинокий, жумыссыз — безработный т.б.
в) мамандық пен кызмет атауларын білдіретін сын есімдер:
тігінші — портной, қызметші әйел — горничная т.б.
г) жылқынын түр-түсін білдіретін сын есімдер: шубар — чуба-
рый, қула сур — буланый, қула — саврасый т.б.
Бүлардан басқа орыс тілінде мекендік мағына білдіретін сын есімдер де субстантивтенеді: детская, учительская, опера-ционная, булочная, приемная т.б.
Бүндай сын есімдер қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім мен анықтауыш сөздің тіркесі арқылы беріледі. Мысалы: детская — балалар бө.шесі, учителъская — мугалімдер бөлмесі, приемная — қабылдау болмесі, читалъня — оқу залы, булочная -нан дукені, молочная — сут сататын орын т.б.
Орыс тілінде аралық тектегі (средний род) сын есімдер субстантивтенген жағдайда дерексіз зат есімдердің мағынасын білдіреді. Мысалы: Сейте разумное, доброе, вечное. Из малого создается великое, прекрасное т.б.
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер түрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қүрамына енеді. Мысалы: Сы-паиы сырын жасырмас. Пойти на мировую, задеть за живое.
Сын есімнін септелуі (Склонение имен прилагательных)
Қазак тілінде сын есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін атқарғанда, зат есімнің тұлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да, яғни тәуелденбейді, көптелмейді, септелмейді дедік. Тек субстантивтенген жағдайда зат есімдер сияқты көптеледі, септеледі, тәуелденеді.
Орыс тілінде толық формадағы сын есімдер (полные
прилагательные) көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша
өзгереді. Бірақ көптік тұлғада тек категориясы бойынша
өзгермейді. Сын есімнің бұлайша түрленуі зат есімнің
тұлғасына байланысты болады. Өйткені орыс тілінде сын есім §
зат есім сөзбен қиыса байланысады, қазақ тілінде қабыса байла- )
нысады. I
Жеісеше тұлғадағы ер (мужской), аралық (средний) тек тұлғасында жуан және жіңішке жалғаулы сын есімдерге тән жалғаулар төмендегідей:
Ер тек (м.р.), Атау септігінде(И.п.) -ый, -ой, -ий;
Аралық тек (ср.р), Атау септігінде (Ш.п.)-ое, -ее;
Аралық тек (ср.р.), ер тек (м.р.), Ілік септігінде (Р.п.) -ого, -его;
Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Барыс септігінде (Д.п.) -ому, -ему;
Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Табыс септігінде (В.п.) — Атау
және Ілік сеитіктерінде (И.п., Р.п.) сиякты; 1
Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Көмектес септігінде (Тв.п.) -ым, -‘\\ им; Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Предложный падежде -ом, — ем.
Ал әйел тегінде (ж.р.) Ілік (Родительный), Барыс (Да-тельный), Көмектес (Творительный), Предложный септіктерінде жуан дауыстылардан тұратын түбірге -ой жалғауы, жіңішке дауыстылардан тұратын түбірге -ей жалғауы жалғанады. Мыса-лы: широкой улицы, широкой улице, широкой улицей. о гиирокой улице, утренней зари т.б.
Жекеше түлға Табыс септігінде (Винительный падежде)
тұрған жуан дауыссыздардан тұратын сын есімдерге -ую^і
жіңішке дауыссыздардан тұратын түбірге -юю жалғауиі
жалғанады (широкую улицу, утреннюю зарю т.б.). Орыс тілінде меншіктік мағына білдіретін сын есімдерге жалғанатын жалғаулар өзгешелеу. Ол өзгешелік мынадай: Ер тегіндегі (м.р.) Атау (И.п.) және Табыс (В.п.) септіктерінен баска септіктерде -ий, -ья, -ье жүрнактары арқылы жасалған тәуелдік сын есімдерде септік жалғаулары алдында жінішкеліктің белпсі (-ь) еақталады (лисий — лисьих, лисьему, о лисьих, лисьими т.б.).
Ал -ов-ев, -ин-ын жұрнақтары арқылы жасалган тәуелдік сын есімдер жекеше, көпше тұлғадағы ер (м.р.), әйел (ж.р.), аралық (ср.р) тектегі Атау және Табыс септіктерінде (Именительный, Винительный падеждерде) және жекеше формадағы ер (м.р.), аралык (ср.р.) тектегі Ілік, Барыс (Родительный, Дательный) септіктерінде зат есімдер сияқты септеледі. Мысалы: мамин —мамин; мамин -маминого, маминому т.б.
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі (Синтаксические функции имен прилагательных)
Қазак, орыс тілдерінде сын есім сөйлемде төмендегідей қызмет атқарады:
- Екі тілде де сын есімнің негізгі қызметі — сөйлемде аныктауыштың қызметін атқаруы. Мысалы: жасыл жапы-рак. — зеленый лист. Орыс тілінде анықтауыштың қызметін сапалық сын есімдердін тек толық түлғасы ғана атқарады (хороший дом). Ал салыстырмалы шырайдағы -е, -ее, -ей, —ше жұрнактары арқылы жасалған сын есімдер тек қиыспайтын анықтауыш ретінде ғана жұмсалады. Мысалы: Его дети постарше моих. Эти цветы душистее садовых т.б.
- Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер сөйлемде бас-тауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Үлкендер жацсы көреді. — Старише любят.
3- Екі тілде де сын есімдер сөйлемде баяндауыш бола алады. Мысалы: Луна светлая. — Ай жарьщ. Орыс тіліндегі сын есімнің ықшамдалған тұлғасы (краткзя форма) сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады, ал қазақ тілінде ондай сын есімдерге баяндауыштын қызметін атқаратын сын есімдер сәйкес келеді. Мысалы: Наши апуденты дисциплинированы. — Біздің студенттер тәртіпті. Қазак тілінде сын есімдер сөйлемде предикативті тұлғада баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы: Мен бақыттымын, сен улкенсің т.б. Орыс тілінде толық, ықшамдалған тұлғадагы Кемектес септіктегі, салыстырмалы, кұшейтпелі шырай формасындағы сын есімдер сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады. Мысалы: красивая жизнь, жизнь ко-ротка; был и я молодым, он моложе меня т.б.
- Қазақ тілінде сын есімдер сөйлемде пысықтауыштың да
қызметін атқарады. Мұндай жағдайда сын есім баян-
дауыштың алдында тұрады. Мысалы: Ол ауыр курсінді.
Қатыстық сын есімдерде пысықтауыштьщ қызметін
көбінесе -дай-дей, -тай-тей жұрнақтары аркылы жасалған
сын есімдер атқарады. Мысалы: Көзі туздай. Тілі мірдің
огыидай.
Орыс тілінде сын есімдер пысықтауыш бола алмайды. Бірақ кейбір жағдайда зат есіммен тіркесіп келген сын есім сөйлемде зат есіммен бірге сөйлемнің бір мүшесі ретінде қарастырылып, пысықтауыш болады. Мысалы: Последние слова он нроизнес спокойным и тихим голосом.
Орыс тілінде сапалық сын есім түбірлерінен жасалған біралуан сөздер үстеу құрамына еніп кеткен. Сөйтіп бір сөздін екі түрлі тұлғасы пайда болып, олар екі түрлі сөз табына сара-ланған. Мысалы: хороший -хорошо, плбхой — плохо т. б.
Қазак тілінде де нақ осы процесті көреміз. Бірақ мүнда мағыналық саралану бар да, түлғалық саралану жоқ. Мысалы: Болат жақсы бала. Жақсы — сын есім, анықтауыш. Болат жақсы оқиды. Жақсы — үстеу, пысықтауыш. Бұлардың тұлғасы бірдей, ал мағыналары сараланған. Пысықтауыш қызметіндегі «жаксы» сын есім бе, үстеу ме? Бүл әлі шешімін таппаған мәселе. Сапалық сын есімдердің ешқандай өзгеріске түспеуі (септелмейді, тоуелденбейді, көптелмейді) оларды үстеуге жақындата түседі. Орыс тілі фактілерімен салыстыра отырып қарасақ, бүларды үстеу деуге болатын сияқты.
- Екі тілдс де субсташивтенгсн сын есімдер сойлемде то-
лықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Жақсыны
көрмек ушін. Объясіште это больному.
Сын есімдердегі екпін (Ударение имен прилагательных)
Қазақ тілінде сын есімдерде екиін ақырғы буынға, ал туынды сын есімдерде қосымшаларға түсетіні белгілі. Ал -щ демеулігі қосылған жағдайда, екпіи демеулікке түседі: Семіз- ақ екен!
Күшейтпелі шырай формасындағы сын есімдерде екпін көмекші сөздерге түседі. Мысалы: өте жаксы, ең әдемі т.б. Ал редупликация тәсілі арқылы жасалған сын есімдерде екпін бірінші буынға түседі. Мысалы: әп-әдемі, жап-жасыл т.б.
Қазақ тілінде сын есімдерге жалғанатын -дай-дей; -тай-тей косымшаларына екпін түспейді. Мысалы: судай, тастай т.б.
Орыс тілінде екпін жылжымалы, оның үстіне екпін сөздін мағынасын да өзгертеді.
- Негізгі және туынды сын есімдердіц кейбіреулерінде екпін түбірге түседі: белый, заячий, зверский т.б.
- Сын есімдердің толық түлғасында екпін сөз тудырушы жұрнақтарға түседі (голосистый, дубовый т.б.).
- Сын есімдердің ықшамдалған түлғасында тек категориясы-ның жалғауына байланысты екпін түрақты емес. Мысалы, ер тегінде (м.р.) түрған сын есімнің ықшамдалған түлғасында екпін толық түлғадағы сияқты түседі (разговорчивый — раз-говорчив).
Ықшамдалған тұлғадағы толық дауысты дыбысты сын есімдерде екпін здоров сөзінен басқа сөздерде бірінші буынға түседі: голоден, молод, дорог т.б., бірақ здоров. Ал әйел тегіндегі (ж.р.) п, л, к- ға аяқталатын ықшамдалған сын есімдерде, екпін негізінен жалғауларға т\’седі (бела, жива, худа т.б.).
Бірақ әйел тегіндегі (ж.р.) сын есімдердің көбінің ықшамдалған тұлғасында екпін толық тұлғадағы орнында Қалады (безмолвная — безмолвна, позорная — позорна т.б.).
Аралык тектегі (ср.р.) сын есімдердін ықшамдалған түлғасында екпін көбінесе түбірге түседі (бедно, бледно т.б.). Ксйбір жағдайда ғана ақырғы буынга түседі (легко, жива т.б.).
Ал кейде мұндай сын есімдерде екпін екінші буынға да, жалғауға да түседі (велико — велико, высоко — высоко т.б.).
Әйел (ж.р.), аралық (ср.р.) тектердегі сын есімдердін ыкшамдалған түлғаларында жекеше, көпше формада екпін бірдей түседі (благородны — благородна, благородно т. б.). Сын есімдердің жасалу жолдары (Способы образования имен прилагательных) Екі тілде де сын есімдердің жасалуында ең тиімді тәсіл — морфологиялык тәсіл.
Екі тілде де сын есім негізінен зат есім мен етістіктерден мына өнімді жүрнактар арқылы жасалады:
- -лы-лі, -ды-ді, -ты-ті; -сыз-сіз; -іиаң-шең; -шақ-шек; -шыл-
шіл; -лъщ-лік; -дъщ-дік; -тъщ-тік; -дай-дей, -тай-тей (тау-
лы, мінсіз, сөзшең, еріншек, жершіл, аудандъщ, суттей Т.6.).
-ан -яи-янн; -ат; -аст-яст; -ов-ев; -овит-евит; -ив-лив; -ск-еск; -енск-инск;-истск; -овск-вск; -ическ-ческ; -н-енн; -есн, —овн-евн; -ичн, -шн т.6.:кожаный, бородатый, зубастый, бронзовый, ленивый, пугливый, алтайский, болъшевистский, качественный, демократичный, нынешний т.б.
- -қ-к; -ъщ-ік; -қақ-гақ, -кек-гек; -шақ-шек; -қыр-кір; -гыр-гір;
-ма-ме, -ба-бе, -па-пе; -қыш-кіш, -гыш-гіш; -аган-еген т.б.:
қорқақ, тапқыр, бояма, жазгыш, қабаган, сузеген т.б.
-чив; -лън; -тельн; -л; -уч-юч, -ущ-югц; -ая-яч; -ащ-ящ; -н; —ен; -ш; -м; -ом; -нн; -ени т.6.:задумчивый, купалъный, изби-рательный, дремучий, колючий, висячий, рваный, замени-мый т.б.
Морфологиялық тәсілдің тағы бір түрі — орыс тіліндегі сөз алды косымшалы (префикстік) тәсіл. Бұл тәсіл тек орыс
тіпінр тан Т^ячяь» тіпінпя тріг ^ітде С^ЗПе^^е ^е^^е^еф’ Яейіііппп
бейтарап, беймаза, наразы, бейқам т.б.
Ал орыс тілінде мынадай сөз алды косымшалары (пристав-калар) арқылы сын есімдер жаеалады:
1, «-; (аморальный, аполитичный т.бу) -сыз-сіз жүрнактары мен
бей/Ьи -дің мағынасын береді.
- анти-; (антиалкогольный, антинаучный). Бүл сөз алды
косымша (приставка) арқылы жасалған сын есімдер қарсы,
қарамақайшы деген мағына білдіреді.
- архи-; өте, тым, аса деген күшейтпелі мағына үстейді {архи-умный, архисильный т.б.).
- все-; бәрі, бүкіл, барлық, жалпы, түрлі-түрлі, әр-түрлі деген сөздермен сын есімдердің тіркесуі арқылы күшейтпелі мағынаны білдіреді (всесильный, всевозможные т.б.).
- иптер-; аралық деген мағынаны білдіреді, интернационал-дык терминдер жасайды (интерсекңионный, интервокаль-ный т.б.).
- наи-, пре-, сверх-; ең, тым, аса, асқан, артық деген мағынадағы сын есімдерді жасайды: наиболыиий — ең улкен, сверхскоростной — тым шапшаң, пречерный — өте кара т.б. Сверх сөзалды қосымшасы (приставкасы) арқылы жасалган сын есімдер қазақ тіліне тыс септеулігінің Шығыс септіктегі зат есіммен тіркесуі арқылы беріледі: сверхіыано-выіі — жоспардан тыс т. б.
- не- — болымсыздық мағынадағы сын есімдер жасайды: неве-селый — көңілсіз, невозможный — шамадан тыс т.б.
- небез- (не+без) күрделі сөзалды қосымша (приставка) бо-лымсыздық мағынадағы сын есімдер (-сыз-сіз+емес) жасай-ды: небездарный — қабілетсіз емес, небезупречный — кемшіліксіз емес т.б.
- без- — болымсыздық мағынадағы (-сыз-сіз) сын есімдер жа-сайды: безоблачный — бултсыз.
- про- -есімше түлғаларын білдіреді: продуманный — ойланган т.б.
- раз- — күшейтпелі мағынадағы сын есімдер жасайды: разве-селый — тым коңілді,
- со—сәйкестік, біркелкілік мағынадағы сын есімдер жасай-ды: соплеменный -рулас, сопредельный — шектес т.б.
- ультра- -вте, тым, аса деген күшейтпелі мағынадағы сын есімдер укасайды.ультракороткий — оте кыска, улыпрамод-ный ~ тым сонкой т.б.
- экстра- — төтенше, ерекше, әдеттегіден тыс сөздерімен тіркесіп берілетін сын есімдер жасайды: экстравагантный —әдеттегіден тыс, экстраординарный — төтенше, ерекше т.б.Орыс тілінде морфологиялық тәсілдің тағы бір түрі — сөз ал-ды қосымша мен жүрнақтың косылуы арқылы сын есімдер жа-сайтын тәсіл (префиксально-суффиксальный). Бүл тәсіл бойынша сын есімдердің жасалуына сөзалды қосымшалар (приставкалар) мен жүрнақтар бірдей қатысады Ондай сөз алды қосымишіар (приставкалар) мен жүрнақтарғл мыналар жатады:
а) до- +- н, -ск: довоенный —согыскд дейінгі, доисторический —
тарихқа дейінгі т.б.;
ә) по- + после: послевоенный — согыстан кейінгі, послереволю-ционный -революциядан кейінгі т.б.;
б) за- +- н, -ск: загородный — қала сырты, заморский -теңіздің
ар жагы т.б.;
в) между-, меж- +-н, -ск, ~ов: междугородный — қалааралық.
межпланетный — планетааралық т.б.;
г) на-; над- + -н: надводный -судың үстіндегі, настольный —
үстелдің бетіндегі т.б.;
д) под- + -н: подоблачный булттың астындагы, подземный -I
жердің астындагы т.б.; |
е) от- + -н: отделочный — жасайтын, откормленный —
семіртілген т.б.;
ж) по- + -н: пореформенный — реформага байланысты, подуш-
ный — әр адамға т.б.;
з) при- + -н, -ск: прибалтийский — прибалтикалық, прибрежный
— жагалаудагы т.б.;
и) вне- + -н, -ов; -ск: внеочередной — кезектен тыс, внешколь-ныи — мектептен шыс т.о.;
к) внутри- + -н, -ов: внутрикомнатный — бөлмеіийлік, внутри-союзный — одақішілік т.б..
Екі тілде де сын есімдер синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады.
Қазақ тілінде зат есім мен сын есімнің, сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады {кара торы, ақ көңіл т.б.). Ал орыс тілінде интерфикс арқылы зат есімдердің түбірі бірігіп, -н, -ск, -ов жүрнақтарының катысуы арқылы жасалады {водо-проводный, земледелъческий т.б.).
Қазақ тілінде күрделі сын есімдер мына жолдармен жасалады:
Сын есімдердің тіркесуі арқылы: таудай улкен уй, тастай қатты нан, кара ала, ақ боз т.б.
- Сын есімдердің қосарланып берілуі арқылы: улкен — улкен, жақсы — жалган т.б.
- Сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы: қара көз, ақ көңіл т.б.
- Сын есім мен сан есімнің тіркесуі арқылы: уш элеметті, жуз жылдық согыс т.б.
- Зат есім мен көсемшенің тіркесуі арқылы: суда жузетін, қурыш балқытатын т.б.
- Орыс тілінен калька жасау арқылы: предвыборное — сайлау алдындагы, мелкокалиберный — кіші калиберлі, орденонос-ный — орденді, полумесячный — жарты айлық т.б.
Ал орыс тілінде күрделі сын есімдер былай жасалады:
- Сын есімдердің интерфикс арқылы бірігуі: темно-красный —курең қызыл, светло-голубой — ақшыл көк т.б.
- Сын есімдердің басқа есімдермен, етістікпен тіркесуі арқылы: черноглазый — царакөз, сталеплавилъный — қурыш балқытатын т.б.
- Зат есім мен есімшенің тіркесуі арқылы: водоплавающий —суда жүзитін т.б.
- Есімдік пен сын есімнің тіркесуі арқылы: ежегодный -жыл сайынгы, ежемесячный — ай сайынгы т.б.
Орыс тілінде морфологиялық тәсілдің тағы бір түрі — сөз алды қосымша мен жүрнақтың қосылуы арқылы сын есімдер жа-сайтын тәсіл (префиксально-суффиксальный). Бүл тәсіл бойынша сын есімдердің жасалуына сөзалды қосымшалар (приставкалар) хмен жүрнақтар бірдей қатысады, Ондай сөз алды қосымшалар (приставкалар) мен жүрнақтарға мыналар жатады:
а) до- +- н, -ск: довоенный —согысқа дейінгі, доисторііческий —
тарихқа дейінгі т.б.;
ә) ію- + после: послевоенный — согыстан кейінгі, послереволю-ционный -революциядан кейінгі т.б.;
б) за- +- н, -ск: загородный — қала сырты, заморский -теңіздің
ар жагы т.б.;
в) между-, меж- +-н, ~ск, -ов: междугородный — қалааралық,
межпланетный — планетааралъщ т.б.;
г) на-; над- + -н: падводный -судыц устіндегі, настольный —
үстелдің бетіндегі т.б.;
д) под- + -н: подоблачный бүлттың астындагы, подземный —
жердің астындагы т.б.;
е) от- + -н: отделочный — жасайтын, откормленный —
семіртілген т.б.;
ж) по- + -н: пореформенный — реформага байланысты, подуш-
ный — әр адамға т.б.;
з) при- + -н, -ск: прибалтийский — прибалтикалық, прибрежный
— жагалаудагы т.б.;
и) вне- + -н, -ов; -ск: внеочередной — кезектен тыс, внешколь-ныи — мектептен шыс т.о.;
к) внутри- + -н, -ов: внутрикомнатный — бөлмеішілік, внутри-союзный — одақішілік т.б..
Екі тілде де сын есімдер синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады.
Қазақ тілінде зат есім мен сын есімнің, сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады (кара торы, ақ көціл т.б.). Ал орыс тілінде интерфикс арқылы зат есімдердің түбірі бірігіп, -н, -ск, -ов жұрнақтарының катысуы арқылы жасалады [водо-проводный, земледельческий т.б.).
Қазақ тілінде күрделі сын есімдер мына жолдармен жасалады:
- Сын есімдердің тіркесуі арқылы: таудай үлкен уй, тастай қатты нан, кара ала, ақ боз т.б.
- Сын есімдердің қосарланып берілуі арқылы: үлкен — үлкен, жаксы — жаман т.б.
- Сын есім мен зат ссімнің тіркесуі арқылы: қара көз, ақ көңіл т.б.
- Сын есім мен сан есімнің тіркесуі арқылы: уш элеметті, жүз жылдық согыс т.б.
- Зат есім мен көсемшенің тіркесуі арқылы: суда жүзетін, қурыш балқытатын т.б.
- Орыс тілінен калька жасау арқылы: предвыборное — сайлау алдындагы, мелкокалиберный — кіші калиберлі, орденонос-ный — орденді, полумесячный — жарты айлық т.б.
Ал орыс тілінде күрделі сын есімдер былай жасалады:
- Сын есімдердің интерфикс арқылы бірігуі: темно-красный —күрең қызыл, светло-голубой — ақшыл көк т.б.
- Сын есімдердің басқа есімдермен, етістікпен тіркесуі арқылы: черноглазый — қаракәз, сталеплавилъный — қурыш балқытатын т.б.
- Зат есім мен есімшенің тіркесуі арқылы: водоплавающий -суда жүзитін
- Есімдік нен сын есімнің тіркесуі арқылы: ежегодный -жыл сайынгы, ежемесячный — ай сайынгы т.б.