Бейтарап (стильаралық) лексика

Бейтарап (стильаралық) лексика

 
 

Тілдегі сөздердің көпшілігінен белгілі бір стильдік бояу аңға-рылады. Соған байланысты өздерінің қолданылу аясына, ерекше-ліктеріне қарай бірнеше лексикалық топқа бөлінеді. Лингвистика-лық әдебиеттерде лексикалық топтар саны әр турлі қаралып жүр. Мысалы, жалпы қолды тұрмыстық лексика, сөйлеу тілі, әскери, кі-таби, поэтикалық, диалектілік, ресми-іс қағаздар лексикасы, т. б. Сондай-ақ бұдан өзгерек, яғни әлгі аталған салаларды топтап, жинақтап беру әдісі де бар. Бұл әдіс бойынша лексика үш салаға бөлінеді: сөйлеу тілі, бейтарап және кітаби лекс и к а. Оқулықта осы соңғы турі негізге алынып отыр.

Тілде стиль түрлерінің (ғылыми, ресми-кеңсе, публицистика-лық, көркем әдебиет) екеуінде не үшеуінде бірдей қолданылатын сөздер де, немесе барлығында кездесетіндері де бар.

Мысалы: Күз аспаны күңгірт, бұлыңғыр. Ауада дымқыл сыз бар (М. Әуезов). Аспан әлемінен жер бетіне келіп жатқан сан миллион сэулелер, космос сэулелері деп аталатын сэулелердіц табиғаты… (Физика). Бақанастың өз өңірінде өспейді. Өзге қай жерде бар (М. Әуезов). Ауадан гөрі таза оттекте заттардың тотығу процесі күшті жүреді. Бұл үзіндіден аспан, ауа, жер, су, өзен, тау аттарының ғылыми стильде де, сондай-ақ көркем әдебиет тілінде де қолданыла бере-тінін көреміз. Олар өзге стильдерде де жұмсалады. Міне, мұндай сөздерді, яғни стиль түрлерінің қай-кайсысында да қолданылатын тілдік құбылыстарды бейтарап немесестильаралық л е к с и к а деп атайды. Мұның кейбір үлгісін әр түрлі еңбектерден, ғылыми әдебиеттерден, оқулықтардан, көркем шығармадан, жоғарыдағы мысалдардан аңғаруға болады. Оны сондай-ақ мына бір жолдардан да байқау қиын емес. Таудан соққан салқын ызғар қатал мінездердің ызғары сияқты (М. Әуезов). Өзен жағасына келсе Оспан, Смағұл бастаған көп кішілеу балалар мөлдір суда асыр салып… (сонда). Тау беткейінің горизонт жазықтығымен жасайтын бұрышы (Тригонометрия). Өзеннің енін анықтау үшін оның бір жақ жағасына… (сонда). Гидросульфидтер суда эжеп-тәуір жақсы ериді(Химия).

Бейтарап лексикаға жататын сөздер қай тілде де сан жағынан біраз бар. Оған ең алдымен жоғарыда аталған аспан, жер, су, ауа, жел, өзен, тау тәрізді табиғат құбылыстары жатады. Осы сөздер көркем әдебиет стилінде де; ғылыми, ресми-кеңсе, публицистика-лық стильде де қолданыла береді. Олардың әр түрлі стильдерде жұмсалуына бірер мысал келтіре кетейік. Тау басында жел тұрды білем (М. Әуезов). Ең қызығы Шолпандағы жел ылғи бір-ақ жаққа, яғни планетаның айналуымен бағыттас соғады екен (Физика). Денеге жерден шығып кетуге мүмкіндік беретін жылдамдық осын-дай болады (сонда). Бұнда қалың боп көпсіп жататын құм мен боз топырақтан аяқ алып жүру бір жүк (М. Әуезов). Фосфорит, құм және көмірдің ұсақталған қоспаларын электр пешіндеауа жібермей жоғары температурада қыздырады (Химия).

Сондай-ақ абстракт мағыналы сөздер де бейтарап лексикаға жатады. Өйткені олар да белгілі бір ғана стильде емес, әр түрлі стильде жұмсалып отырады. Мысалға қасиет деген сөзді алып көрейік. Бұл ресми-кеңсе стилінде де, ғылыми және публицисти-калық стильде де қолданылады. Дәл осындай ерекшелік анықтау деген етістіктен де аңғарылады. Ол да ресми-кеңсе және ғылыми стильдің екеуінде бірдей келе береді.

Оқушылардың бойында… социалистік патриотизм, социалистік Отанды қорғауға эзір тұру қасиеттерін тэрбиелеу (ССР Одағы мен одақтас республикалардың халыққа білім беру туралы заңының негіздері). Оқу жоспарларын бекіту және программаларын бекіту тзртібін анықтау (сонда). Азайту және бөлу амалдарын қосу жэ-не көбейту амалдарына қарағанда кері амалдар ретінде анықтауға болады (Алгебра). Бейтарап лексикаға жататын, яғни стиль түрлерінің жалпы қай-қайсысында да келе беретін мұндай сөздер қазақ тілінде осылар ғана емес. Олар көп және әр тарап болып келеді. Біз солардың тек кейбіріне тоқталдық.

Сондай-ақ, стиль түрлерінің бәрінде емес, кейбірінде ғана қол-данылатын сөздер де бар. Мысалы, лексиканың белгілі бір тобы өзінің стильдік бояуына байланысты көбінесе сөйлеу стиліне тән болып келеді де, сонда жиірек қолданылады. Ондай сөздер сөйлеу тілі лексикасы деп аталады.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *