Адилова Гульбаршин Сакеновна,
Джетписова Женисгуль Мырзабековна,
Ақмола облысы Көкшетау қаласы білім бөлімі жанындағы «№38 «Сәуле» бала-бақшасы» МКҚК тәрбиешілері
«Тілдің үштұғырлығы – әлемді танудың тамаша мүмкіндігі және сонымен қоса қоғамды біріктіреді» Н.А. Назарбаев, «Қазақстан – 2050» Стратегиясы
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды жан-жақты дамыту және мектепке даярлау тапсырмасы тұрады. Мектепке үйренудегі қиыншылықтардың көбейіп бара жатқаны белгілі. Осы қиыншылықтарды жеңу үшін психокоррекциялық жұмыс жүргізу керек. Баланы мектепке даярлауға ең тиімді әдіс- кинезиология.
Кинезиология – қозғалғыш жаттығулар арқылы зерделі қабілеттерді дамытатын ғалым. Ол жаңа нейрондар жасап, психикалық процесстермен ми жұмысын жақсартады. Кинезиология – қозғалғыш жаттығулар арқылы зерделі қабілеттерді дамытатын ғалым. Ол жаңа нейрондар жасап, психикалық процесстермен ми жұмысын жақсартады. Негізгі міндеттері: ми сыңарларын, ұсақ моторикасын, ес, зейін, ойлау, тілін дамыту.
Кинезиологияны зерттеуші американдық Гудхард пен Джордж болды.Ол әртүрлі себепсіз қозғалыстардың бұлшық еттерге күшті энергетикалық күш иемдене алатынын тұңғыш рет байқады. Бұл бақылаудан адамға бүтiндiк жолында негiзделген ғылым өсiрдi. Кинезиология ғылымын- 2000 жылдан бері барлық елде қолданып келеді.
Кинезиологиялық жаттығуларды Аристотель мен Гиппократ қолданған. Адам миының бірлігі 2 ми сыңарланынан тұрады. Олар оң жақ және сол жақ ми сыңарлары.Олар жүйке жүйесімен тығыз байланыста. Сол жақ ми сыңарлары -логикалық ойлауға жауап береді.Айғағтарды талдайды. Ойлау процесстерін қамтамасыз етеді, тіл қабілетіне жауап береді. Сөздерді ұйқастырады. Математикалық қабілеттерді дамытатын цифрлармен, формуламен, таблицамен жұмыс жасауға ықпал етеді. Ал оң жақ ми сыңарлары — бейнелі ойлауға, сезгіш қабілеттеріне жауап береді. Әр түрлі мәліметті бір уақытта талдап, қолдануға қабілеті жеткілікті. Сонымен қатар сол жақ дененің жұмыс жасауын қадағалайды.Қазіргі кезде сөздердің бұзылысы психикалық сапаларының өзгерісі, ойлау қабілетінің төмендеп бара жатқаны белгілі. Олардың пайда болуының негізі себебі үлкен мидың жарты шарларының қабықты функционалдық ассеметриясының бұзылушылығы екенін дәлелдеген. Демек 2 ми сыңарының жұмысы бір-бірімен байланысы маңызды болып саналады, оның бұзылысы екі қолдың жұмысы төмендеуіне әкеп соғады. Ауызша және ауызша емес функциялар жоғарғы деңгейде қалыптаспайды. Балалардың мәліметтерді талдап, ойлай алмайтын қызметі бұзылады. Дер кезінде назар аударылмаған балалардың психикалық функциялары дамымауына алып келеді. Негізгі оның бағыттары: екі аяқпен қолдардың ортақ қозғалысын дамыту, жеке басының уайымын ұғыну. Коррекциялық жұмыстың негізгі ерекше орын алатыны ол мисыңарларының бір-бірімен әрекеттесуі. Ми сыңарларының өзара әрекеттесуін кешенді кинезиологиялық жаттығулар арқылы жетілдіруге болады.
Кешендірілген жаттығулар мынадан тұрады: созылу жаттығулар, тыныс алу жаттығулар, көз жаттығулар, дене жаттығулары, релаксация, ұсақ моторика. Созылу жаттығулары – шамадан тыс бұлшық еттің ширығуымен босаңсуынын гипертонусын біріңғылайды.
Тыныс алу жаттығулары — ағзаның жүйелігін жақсартады. Адам өзін-өзі бақылауын, өзіне деген сенімділігін жетілдіреді.
Көз жаттығулары – көз қарасты кеңейтіп, қабылдауларды жақсартуға мүмкіндік береді. Бір жаққа немесе әр түрлі мақсаттағы қозғалыс тілді жетілдіріп және ағзадағы күшті жоғарлатады.
Дене жаттығулары — ми сыңарлары өзара әрекеттесіп, еріксіз қозғалыстар бұлшық еттің қатаюына себебін тигізеді. Демек адамға ойды бекіту үшін қозғалыс қажет екен. Релаксация- босаңсытуға және шаршағанды басады. Ұсақ моторика- саусақ қозғалысы арқылы баланың тілін дамыту.
1 жастан 3 жасқа дейінгі балалар әр түрлі заттарды ұстап көруге әуестенеді. «Баланың ақылы саусақтарының ұшында деген» атақты педагог В.А. Сухомолинский, сондай-ақ В.М.Бехтерева, А.Н.Леонтьева, А.Г.Лурия, Н.С.Лейтеса өз жұмысында жүйке қызметінің саусақ қимылдары арқылы сөздік қоры дамитынын дәлелдеген. Демек коррекциялық –дамытушылық жұмыста ойлауды қозғалыстан бастау керек. Кинезиологиялық жаттығу кезінде адам ағзасында оң өзгерістер пайда болады. Осы өзгерістер немен қарқынды ? Жаттығулар кезінде жүйке процессінің күші жоғарлап және тепе-теңдік, қозғалыс деңгейі іске асады. Жүйке жүйесінің реттейтін және басқаратын ролі мінсіздікке жетеді. Осы әдістемелер баланың ашылмай жатқан қабілетін ашып, оның ми қызметінің шекараларын кеңейтеді. Кинезиологиялық жаттығулар бұлар оқуға бұрын қатыспаған ми бөліміне әсер етіп үлгермеушіліктің шешімін табуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі мекемелермен мектептерде балаларға ойландыратын тапсырмалар орындағанда немесе ұзақ отыру кезінде кинезиологиялық жаттығулар жасату қажет. Кинезиологиялық жаттығуларды балалардың дамуына оң әсер беретінін байқап біз өз тәжірбиемізде қолдана бастадық. Мысалы, тілінде кемістігі балаларға саусақ моторикасын дамытуымыз керек. Ол үшін кинезиология жаттығуларында ұсақ маторикасының 7 кешкенді жаттығуын қолданамыз.
Жаттығулардың түрлері.
№1 Кешенді жаттығулар.
1.«Сақина».
Қолдардың саусақтары кезекпен және мүмкiндiгiнше тез ,сынақ дәйектi түрде басбармаққа, сұқ саусаққа және әрі қарай жалғаса береді. Тура және керi ретте орындалады. Жаттығу
бастапқыда бөлек әрбiр қолмен орындалады, содан соң бiрге орындалады.
2. «Жұдырық – қабырға-алақан»
Балаға қолдың үш жағдайын жазық үстел үстіне көрсетеді. Бір-бірінен айырмашылығы ашқанда алақан, жұмғанда жұдырық,, қырынан қабырға болып қалатынын ажыратады. Бала ұстазбен бірге сынақты орындайды да 8-10 рет қайталағаннан кейін, бала есте сақтау қабілеті бойынша өзі істейді. Алдымен оң қол, кейін сол қолмен, содан соңы — екi қолдармен бiрге. Тапсырманы меңгеруде бала қиыналатын болса, (жұдырық – қабырға-алақан) командаларымен ауызша немесе қолмен ымдап көмектесуге болады.
«Лезгинка».
Сол қол жұдырығын түйіңіз, бас бармақты жұмбай-ақ қойыңыз.Жұмған саусақтарды ашып,оң қол алақанымен горизонталды бағытта беттестіріңіз. Енді оң қол мен сол қол жаттығуын алмастыра жасау.
Осы жаттығуды 6-8 рет қайталау, және жылдамдықты үдете түсу.
«Айнаша сурет салу».
Таза қағаз парағын үстелге қойыңыз. Қарындаш немесе фломастерді екі қолға бірдей алып,
әріптер немесе суреттер салу. Бұл жаттығуды орындау барысында көз бен қолдың
босаңситынын сезесіз. Екi ми сыңарларының қызметінің сәйкестенуі (синхрондауы), барлық
мидың жұмыс жасауы жақсара түседі.
№2 Кешенді жаттығулар.
1.«Қардан жасалған».
Біздің әрқайсымыз қардан илеп жасалғандаймыз, денеміз қатулы, қар қатты. Көктем келдi, күн жылынды, қардан жасалған қиялдар ери бастады. Бас бастапқыда ерiп кетеді де, содан соң иықтар жібиді, қол және тағы басқалар босаңсиды. Бала жаттығудың соңында еденге жұмсақ құлайды және суды шалшықты суреттейдi. Бойын еркін ұстауы керек. Шалшықтағы суды күн, буға айналдырды, бу — жеңiл бұлтқа айналып кеттi.
«Ағаш».
Жүрелей отыру. Екі тізе ортасына басты тығып,екі қолмен аяқты құшақтау. Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз. Жәймен көтеріліңіз,басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз. Жел үрледі теңселесіз.
«Шүберек, қуыршақ және жауынгер».
Бастапқы қалып -түрегеліп тұру. Жауынгерше тік тұрыңыз. Қатып қалғандай қақшиып тұрыңыз, қозғалмаңыз. Ендi алға көлбеп қолыңызбен шүберекше желпілдетіңіз. Шүберек қуыршақтардай болып жұмсақ әрі қозғалыста болыңыз.Тізені бүге теңселіңіз. Енді бастапқы жауынгер қалпына еніңіз. Балаларды осылай кезекпен-кезек бірде жауынгер, бірде қуыршақ етіп жаттығуды жағастыру.
«Алманы үз».
Бастапқы қалып- түрегеліп тұру. Сендердің әрқайсыңның алдарыңда үлкен алма ағашы өсіп тұрғанын елестетіңдер. Қараңыз алмалар сіздің дәл оң жақ үстіңізде көрініп тұр, бірақ оларды еңбексіз алу мүмкін емес. Демді ішіңе алып қолды жоғары қарай көтеріп керіліңіз. Алма ендi жұлыңыз. Иiлiңiз және жерде тұрған кәрзеңкеге алманы салыңыз. Ендi баяу дем шығарыңыз. Жоғары тiк тұрып солға қараңыз. Екi керемет алмаларды сол жақтан көрдіңіз.. Оң қолмен бастапқыдағыдай созылып жетiңiз, бiр алманы ақырын жоғары көтерiлiп, үзiңiз. Екінші қолмен екіншісін, кәрзеңкеге салыңыз. Дем шығарыңыз. Осылайша кәрзеңкені толтырыңыз .
№3 Кешенді жаттығулар.
1.«Сүнгулер»
Бастапқы орын-денемізді бос ұстаймыз. Тынысымызды тоқтатамыз. Терең дем алып, ұзақ тыныс алмаңыз. Қаншалықты шыдауға мүмкін екенін тексеріңіз.
«Ағаш»
Жүрелей отыру. Екі тізе ортасына басты тығып,екі қолмен аяқты құшақтау. Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз. Жәймен көтеріліңіз,басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз. Жел үрледі теңселесіз.
«Солға және жоғары көзқарас»
Сол көзімізді жауып, оң колымызға карандаш немесе қалам алып 45 градусқа айналдырып жоғары сызуымыз керек. Сол көзімізді ашып қарауға болмайды. Содан соң карандашты сол қолымызға алып, оң көзімізді жабамыз. Жаттығу 3 рет қайталанады.
«Біз саусағымызды дамыту үшін, доппен дос болуымыз керек».
Бастапқы орын- кеуденің алдына кішкене допты қоямыз. Допты саусағымыздың ұшымен қысамыз да, қайта жібереміз. Содан кейін саусақтардың ұшымен допты соғамыз. Саусақтың ұшымен айналдырамыз. Әрбір қозғалыс 4-5 рет орындалады. №4 Кешенді жаттығулар.
1.«Диірмен»
Қол мен аяқты шеңберлі қозғалыспен айналамыз. Айналған кезде көзді оңға, солға, жоғары, төмен қозғау керек. Жаттығу 1-2 мин орындау керек.
2.«Паравозшы»
Оң қолды сол бұғанға қойып, сол қолды 10 шеңбер жасап алға айналдырып, қайтадан артқа айналдырамыз. Қолдардың жағдайларын ауыстырамыз.
«Робот»
Жарға қарап тұрып, аяғымыздың арасын ашып, көзімізді жарға тіке қарап ұстаймыз. Жардың оң жағына бұрылыңыз, сосын сол жағыңызға адымдап аттаңыз. Қолыңызбен аяғыңыз бір-бірімен қарама-қарсы қозғап отыру керек.
«Адым жасау».
Ырғақты музыкамен жақсы орындалады. Орында адымдау. Бұл адымда сол аяқпен сол қолдың қарыштауымен жасайды. Оң аяқпен оң қолдың қарыштауымен жасайды.
№5 Кешенді жаттығулар.
«Түрегеліп тұр»
Сол аяқпен оң қолдың білезігімен аласалау көтеріңіз. Сол аяқты тізеге дейін иіліп аяғымызды оң қолдың білезіне дейін көтеру керек. Содан кейін оң аяқты көтеріп сол қолдың білезігіне дейін көтеру қажет. Жаттығу 7 рет орындалады.
«Паравозшы»
Оң қолымызды оң жақ бүйірімізді ұстап тұрамызда, 10-12 кішкене шеңбер етіп айналдырамыз. Сосын қайтып айналдырамыз. Қолымызды ауысытырып жаттығу қайталаймыз.
3.«Диірмен»
Қол мен аяқты шеңберлі қозғалыспен айналамыыз Айналған кезде көзді оңға, , солға, жоғары, төмен қозғау керек. Жаттығу 1-2 мин орындау керек.
4 . «Сап түзу жүру»
Орнымыздан қозғалмай 6 рет сап түзу қозғалысын жасаймыз. Орнымыздан қозғалмай оң қолмен оң аяқты көтереміз ал сол мен сол аяқты көтеріміз. №6 Кешенді жаттығулар.
1.Бауырсақтарды жапсырамыз.
Балалар қолына ермексазды алып тақтайшаға домалатамыз,содан соң саусақтарымен бауырсақтың пішінін келтіреміз. Оң қолдың алақанымен ермексаздың түйіршіктерін домалатамызда содан соң саусақтардың арасымен домалатамыз. Бастапқыда 1 қолмен жасаймыз да, артынан екі қолмен жасаймыз.
Команда бойынша секіру.
4 рет алға секіру, 4 рет артқа секіру, 4 рет оңға және 4 рет солға секіру. Жаттығу 2 рет орындалады.
Теңіздегі қорық.
Жаттығудан кейін матростарға тропедаға түсуге тура келеді. Үлкендер допты жылдам қабырғаға бойлай лақтырады, ал сәбилер өз доптарын көлденең торпедаға түсіруге тырысады. Кім мерген? Жаттығу 3 рет орындалады.
4.«Жұдырық – қабырға-алақан»
. Балаға қолдың үш жағдайын жазық үстел үстіне көрсетеді. Бір-бірінен айырмашылығы ашқанда алақан, жұмғанда жұдырық,, қырынан қабырға болып қалатынын ажыратады. Бала ұстазбен бірге сынақты орындайды да 8-10 рет қайталағаннан кейін, бала есте сақтау қабілеті бойынша өзі істейді. Алдымен оң қол, кейін сол қолмен ,содан соңы — екi қолдармен бiрге. Тапсырманы меңгеруде бала қиыналатын болса , (жұдырық – қабырға- алақан) командаларымен ауызша немесе қолмен ымдап көмектесуге болады. №7 Кешенді жаттығулар.
«Ағаш»
Жүрелей отыру.Екі тізе ортасына басты тығып,екі қолмен аяқты құшақтау. Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз. Жәймен көтеріліңіз,басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз. Жел үрледі теңселесіз.
«Шүберек қуыршақ және жауынгер»
Бастапқы қалып -түрегеліп тұру.. Жауынгерше тік тұрыңыз. Қатып қалғандай қақшиып тұрыңыз, қозғалмаңыз. Ендi алға көлбеп қолыңызбен шүберекше желпілдетіңіз. Шүберек қуыршақтардай болып жұмсақ әрі қозғалыста болыңыз.Тізені бүге теңселіңіз. Енді бастапқы жауынгер қалпына еніңіз. Балаларды осылай кезекпен-кезек бірде жауынгер, бірде қуыршақ етіп жаттығуды жағастыру.
3.«Диірмен»
Қол мен аяқты шеңберлі қозғалыспен айналамыыз Айналған кезде көзді оңға, солға, жоғары, төмен қозғау керек. Жаттығу 1-2 мин орындау керек.
«Паравозшы»
Оң қолымызды оң жақ бүйірімізді ұстап тұрамызда, 10-12 кішкене шеңбер етіп айналдырамыз. Сосын қайтып айналдырамыз. Қолымызды ауысытырып жаттығу қайталаймыз.