Арнайы педагогика мен пәндік салаларының дамуы
Қазіргі таңда арнайы педагогика ғылымында бірнеше өзекті мәселелер кездеседі. Ол мэселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тығыз байланысты. Яғни оларға: есту қабілеті бүзылған балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалғандар); көру қабілеті бүзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін ); сөйлеу қабілеті бүзылған, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданған, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл жэне психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін және ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-түрысы,мінез-қүлқы, тэртібі бүзылған) балалар жатады. Өкінішке орай,
қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда жэне де логопедиялық пункттарда тәрбиеленеді. Демек, мұнда олар арнайы коррекциялық, психологиялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі.
Демек, ол дефектологтарға сонымен қатар, бұл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарға өте маңызды. Бүл мэселелер
мектепке дейінгі, мектеп жасындағы жэне басқа да жас ерекшеліктер педагогикасында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Яғни,
арнайы педагогикадағы бүндай жағдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
Мэселен, АҚШ елінде, Ресей еліне қарағанда дамуы артта қалған балалар саны көп. Сонымен қатар өз елімізде де дамуы артта қалған балалар
саны жэне де ақауы бар балалар да аз емес. Осыдан арнайы педагогикада туындайтын мэселелер осы балаларга қолданылатын психокоррекциялы жүмыстар мен педагогикалық элеуметтік қамтамассыз ету жағдайларының, қазақ тіліндегі оқу қүралдарының жэне техникалыққүрал-жабдықтардың аздығы. Жалпы айтқанда, осы негізгі мэселелер, концепциялар сол сияқты теориялар Л.С.Выготскидің түжырымдамалары мен салыстырмалы түрғыда түйінделіп жасалынған. Алайда бүл мэселелерді психологиялық жэне педагогикалық түрғыда қарайтын болсақ, дамуында ауытқуы бар балалардың ортамен қарым-қатынасы жэне олардың оқу барысындағы іс -эрекеті, ерекшеліктері арнайы педагогика ғылымында үлкен сүрақты туындатады. Демек мүндай эр түрлі категориядағы балалармен педагог-психологтардың жүмыс жасауы, олардың деңгейіне сәйкес әдіс-тэсілдердің қолданылуы жэне олардың таным процесстерінің ерекшеліктерін айқындауы жайында туындайтын сүрақтар арнайы педагогикағылымында қарастырылады. Жэне де арнайы педагогика ғылымында бүл мэселелер мен қатар теорияның тәжірибе жүзінде қарастырылуы жайында да сөз болады. Осы жайында байсалды жүмыстар хіх-хх ғасырдан бастап жүзеге асырыла бастады. Ал қазіргі кезде арнайы педагогика ғылымында осы айтылған мэселелерге жауапқайтаратынматериялдардыңаздығынан туындапотыр. Арнайы педагогика, сонымен қатар дефектология ғылымының бөліміндегі кейбір ғылыми аумақтарды да өз ішіне алады. Демек, психологиялық, педагогикалық жэне физикалық жағынан артта қалған балаларды өздігімен қоғамдық өмірге жэне еңбекке баулу; оларды дайындау; жан-жақты үйрету, оларға эр түрлі эдістерді жүргізу, коррекция, компенсация, реабилитация, абилитация жүмыстарын жүргізу,сонымен қатар оларды оқыту, тэрбиелеу, зерттеу арнайыпедагогика ғылымының аумағында қарастырылады.
Арнайы педагогиканың негізгі методологиялық проблемасы болып сөздік емес психологиялық эдістеменің қолданылуы мен өңделуі болып табылады. Жалпы айтқанда арнайы педагогика ғылымында жүргізетін зерттеулер, эдістемелер эр баланың деңгейімен ерекшеліктерімен
жүргізіледі. Яғни баланың даму деңгейі, ақыл-ойының деңгейі, көру есту дефектісінің деңгейімен ескеріле отырып, зерттеу эдісін қолданамыз. Аномальді балалардың негізгі категорияларына:
Естуінде бүзылысы бар балаларды жатқызамыз. Яғни( саңыраулар, нашар еститіндер, мүлдем естімейтіндер, көру бүзылысы бар балалар: (соқыр, нашар көретіндер ); сөйлеудің күрделі бүзылысы бар балалар (Логопаттар); ақыл-ойында ауытқуы бар балалар ( ЗПР балалар); психофизиологиялық дамудағы комплекстік бүзылыс ( соқыр-мылқау , ақыл-ойында ауытқуы бар соқырлар, ақыл-ойында ауытқуы бар саңыраулар,); жэне де қимыл қозғалыс аппаратында бүзылысы бар балалар жатады.
Сонымен қатар, дамуында ауытқуы бар балалардың басқа да топтары бар, олар:
Мінез — қүлықының психопатиялық формасы, яғни олар мектепте бейімделе алмайды жэне мектепте неврозбен зардап шеккен балалар болып табылады. Жэне де балалардың ерекше тобы, педагог пен психологтардың зейінін өзіне аударатын топ ол: дарынды балалар тобы болып табылады. Аномальді балаларды оқыту мен тэрбиелеу, оларды қоғамдық өмірге, өнімді еңбекке баулу- күрделі элеуметтік жэне педагогикалық проблема болып келеді. Аномальді балалар- күрделі эрі эртүрлі мінезді топ. Әртүрлі аномальділердің дамуы балалардың элеуметтік байланысында қүрылуда эртүрлі көрінеді.
Арнайы педагогикағылым ретінде эртүрлі кемістігі бар балалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, организм қызметінің бүзылуымен байланысты ақпарат кемшілігін, жеткіліксіздігінің орнын толтыруда қамтамасыз ететін компенсаторлы процестердің қалыптасуын, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуының жас шамалас аспектісін зерттейді.
Қазіргітаңдамүмкіндіктері шектелген балалардытек дефектологиялық, психологиялық жэне педагогикалық жақтармен анықтап алу қажет. Психологиялық зерттеудің өзі оңай жүмыстар емес, демек, эрбір психолог-педагог маманы ондай балалармен психологиялық байланыста жэне тығыз қарым-қатынаста болуы қажет. Демек, бүл мэселелер элемдік мэселелермен парапар. Қазіргі қоғамымыздың дамуы мен тәрбиеленуінің мэні де осы жағдайлармен да тығыз байланысты. Осы мэселелердің туындау
себептері арнайы психология ғылымында қарастырылады. Мүмкіндіктері шектелген балаларды тэрбиелеудің мақсаты мен міндеті психология мен педагогика ғылымдарының жалпы қағидасымен анықталады жэне де қоғамдық өмірге белсенді даярлау, азаматтық борышын қалыптастыру жатады. Мүмкіндіктері шектелгенбалаларды тэрбиелеуде оның мектебімен жанүясы үлкен эсер етеді. Демек олармен тығыз қарым-қатынасты орналастыру қажет. мүмкіндіктері шектелген балаларға физикалық жэне психикалық ауытқуы бар балалар жатады. Демек, ол дефектологтарға сонымен қатар, бүл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарға өте маңызды. Бүл мәселелер мектепке дейінгі, мектеп жасындағы жэне басқа да жас ерекшеліктер психологиясында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Ягни, арнайы педагогика бүндай жағдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
4.Арнайы педагогика пәндік салаларының болашақ дамуы
Арнайы білім беружүйесінің эр түрлі дэрежедегі дамуында ауытқуы барбалалардың психофизикалық дамуындағы ерекшеліктерін
қалыптастыру, осы түрғыдағы балаларға коррекциялық тэрбиелеу жүмыстарын жүргізуінің бағыты мен оқытудың мазмүны туралы білімді қалыптастыру, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуының жас шамаласаспектісін зерттеумақсатындабірнешесалалардыөзіне біріктіреді. Олар: 1 .Сурдопедагогика 2.Тифлопедагогика 3 .Олигофренопедагогика 4.Логопедия
Сурдопедагогика (латынша — зигёиз-саңырау) — арнайы педагогиканың қүрамдас бір бөлігі. Ол есту бүзылыстарына үшыраған түлғалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, білім берудің ғылыми үстанымдарының жүйесін қамтиды. Баланың жалпы дамуы үшін есту талдағыштарының (анализаторларының) қалыпты жүмыс істеуі үлкен маңызға ие. Есту қабілетінің деңгейі оның сөйлеу (тілдік) жэне психологиялық қалыптасуында шешуші ықпалдардың біріне жатады. Есту талдағыштарының бүзылымға үшыраған кезінде бірінші кезекте жэне барынша терең қиналатын сала — баланың тілдік, немесе сөйлеу мүмкіндігі, сол себепті танымдық іс-эрекеті толыққанды дамымай қалады. Талдағыштардың алғашқы кемістігі баланың жалпы дамуының қосымша ауытқушылығын туындатады, ал олар өз кезегінде басқа ауыртпашылықтарға әкеліп соқтырады. Есту дерттерінің эр түрлі көріністерінің өзара эрекеттесуі үшінші, төртінші жэне т.б. деңгейдегі бүзылыстары естімейтін баланың танымдық іс-эрекеттерінің даму қүрылымын бүзып, түрпайыландырып жібереді.Кереңдердің қабілетін дамыту түрлі пікірлер көне заман философтарымен біршама айтылса да, бүл мәселе өте баяу дамыды. Кереңдерді оқытудагы алғашқы тэжірибелері Полына, Бонет, Каррмон, қалаларында жүргізілді.
XVII — ХУІПғғ капиталистік өңдеу дамыды. Даму эсіресе Еуропада қарқынды жүрді. Мүнымен бірге ғылыми білімдер де дамыды. Оқытушылар сурдопедагогикалық мәселелерді жеңуге, оның жаңа жолдары мен қүралдарын іздеуге батыл күресті. Сурдопедагогтар эсіресе кереңдерді ауызша сөйлеуге, оқыту әдістемесін жасауға көп көңіл бөлді.. Кереңдерді жеке оқыту эсіресе Англия, Нидерландия, Франция, Германия елдерінде дамыды. Бүл кезеңде кереңдерді ауызша сөйлеуге оқытудың 2 жолы болды.
1 жол — Консье, Бонет, Бульвер тэжірибесіне сүйеніп, дактильді сөйлеуді қолдану.
2 Бағыт — өкілдері керең балаларды ауызша оқытуға талпындық. Сонда кереңдерді оқытудың 2 жүйесі қалыптасты: мимикалық жэне ауызша.
Бүл кезеңде кереңдерді оқыту мэселесі Англия дәрігерлері мен оқымыстыларының да назарын аударады.
XVII Англияда кереңдердіоқыту мэселесімен жемісті
айналысқандардың бірі физик Бумвер еді. Кереңдердің ақыл ойын қолмен сөйлеу арқылы дамыту туралы пікірлерін оның 1644 ж шыққан Хирология (қолмен табиғи сөйлеу) жэне Хиронология (қолмен жасанды сөйлеу) кітаптарында айтылды.
Англияда кереңдерді жеке оқытуға еңбек сіңірген ғалымдардың бірі Джон Валдис еді. Ол мынадай мэселелерді шешуде талпынды.
1. Кереңдерді ауызша сөйлеуге оқытуда жалпыға бірдей грамматика ерекшеліктерін пайдалану.
2. Кереңдерді еріннен оқуға үйрету.
3. Кереңдерді өздерінің ойларын сөйлеудің жазбаша формасында жеткізуге үйрету.
4. Кереңдерді өздерінің ойларын сөйлеудің жазбаша формасында жеткізуге үйрету.
Валмис сонымен қатар ауызша сөйлеуге балама болатын саусақ әріптері (дактилологияны) жасауды алдына міндет етіп Дактильді және жазбаша сөйлеу арқасында оның жетекшілігіндегі шәкірттер сөздікті лек сиканы меңгереді.
XVII ғ жэне Х^ІІІғ басында кереңдерді жеке оқыту жэне сол кезден бастап оқытылған. Нидерландияда кең тарады. Мүнда кереңдерді ауызша оқыту теориясының көрнекті өкілдерінің бірі Ван Геммонд еді. Ал дэрігер химик болган, оның 1667жылы « Ауызша сөйлеудің табиғи эліппесі» еңбегі таблица түрінде жарыққа шықты. Нидерландиядағы кереңдерді оқытушылардың таға да бір көрнекті өнім дэрігер Амман еді, ол Швейцарияда туылып, медицина факультетін бітірді мүнан соң ол Амстредамға келіп медициналық практикамен айналыса бастады . Бүл жерде ол бір бай көпестің керең қызын оқыту жөніндегі үсынысын қабыл алады. Еңбекақысы жоғары болғандықтан ол бүған келіседі жэне оның бүдан кейінгі қызметі осы бағытта өрбіді 5 жылғы оқытудан соң ол «сөйлеу туралы диссертация» еңбегін жарыққа шығарды оның еңбектері педагогтар арасында кең қолданды кітаптары көп тілге аударылды . Бірақ ол керең балалардың ақыл-ой күшінің олардағы табиғи шараларын сезінуді бағаламады.
Франция, Перейра жекелеген керең оқушыларды табысты түрде оқытты оның керең балаларды оқытумен айналысуы оның керең қарындасына байланысты болды. Бүдан кейін ол кереңдердің кэсіби оқытушысы болды. Париж ғ ғылым акодемиясының жиналысында оның кереңдерді оқытудағы жетістіктері талқыланды. Сол кездегі француз газеттерінде ол
туралы көптеген мақалалар шықты. Бірақ Перейра маңынан ешқандай еңбек қалдырылмады. Кереңдерді жеке оқытуда неміс мүғалімі Родальдің еңбегі зор . Сурдопедагогика тарихында жиі кездесетін оның керең балаларды оқытуға көңіл бөлуінің жеке басының еңбегі бар еді. Оның 6 баласының 3-еуі керең болды. Бүл жағдай Родельді оқытудың жолдары мен қүралдарын іздеуге мэжбүр етті.
XVII — ХУІІІғғ кереңдерді жеке оқыту тэжірибесі бүдан кейінгі кезеңдерді фронтальді оқыту тэжірибесіне негіз болды.
Тифлопедагогика — грек сөзінен «Ііріоз» — соқыр деген атау алып, бастапқыда тек соқырлардың педагогикасымен ғана айналысты. Қазіргі уақытта тифлопедагогиканың объектісі тек соқырлар ғана емес, сондай-ақ көздері нашар көретіндер жэне де амбиопиясы немесе ақилығы бар балаларда оның объектісі болып табылады.
Тифлопедагогика — көруінде эртүрлі бүзылыстары бар адамдарды оқыту мен тэрбиелеу эдістерін қарастыратын дефектология саласы.
Көзі көрмейтіндерге арналған ең алғашқы оқу-орнын тифлопедагогикалық негізін қалаушы Француз педагогы Гаюи Парижде ашты. Шетелдерде XVIII — ХІХғғ Көзі көрмейтіндерге арналған мектептер Үлыбританияда, Австрияда, Германияда, АҚШ-та қүрылды. Бүл оқу орындарында көзі көрмейтіндер жазуға, оқуға, есептеуге жэне музыкаға оқытылды.
XIX ғасырдың ортасынан бастап көзі көрмейтіндерді жазуға, оқытуға үйретуде, Луи Брайльдің (1829ж) жасаған рельфті шрифті кең қолданыла бастады. Көзі көрмейтіндерге арналған көптеген рельфті алфавиттердің ішінде (Галь, Лукас,Барбе) және т.б Брайль шрифті жазуға оқытуға үйретуде тиімдірек болды.
Көзі көрмейтіндер компьтерді және калькуляторды жедел пайдалануына арналған эртүрлі еңбектер жасалынды.
Ресейде көзі көрмейтіндерге арналған алғашқы мектеп 1807ж ашылды. Ресейде тифлопедагогиканың дамуы Грот, Скребиский тығыз байланысты, Көзі көрмейтіндерге арналған мектеп тэрбиеленушілері жалпы білім беретін мектептердің 3,4 сынып көлеміндегі білімін жэне кэсіби даярлықта меңгереді. Бірақ бүл оқыту көзі көрмейтін балалардың 4-5 процентін ғана қамтыды.
Қазіргі таңда Ресейде көзі көрмейтіндер 70 түрлі кэсіп меңгеріп шыға алады.
Луи Брайль 1809 жылы 4 қаңтарда Францияның кішкентай бір қалашығында дүниеге келген Ол 3 жасқа толған кезінде көзін пышақпен зақымдап , көзі қабынып көрмей қалды.Бірақ Брайльдің ата-аналары оны эртүрлі еңбек дағдыларына үйретті. Музыка мүғалімдерін үйіне шақырып оны скрипкада ойнауға да үйретті. Брайль жергілікті мектепте кэдімгі саусақ көмегімен алфавитті де үйренді 1819 ол Париждегі көзі көрмейтіндерге арналған институтқа түседі. Бүл институт тэрбиелеушілері, сауаттылыққа, музыкаға тоқымаға үйретілетін. Ал сабақ та рельфті шрифпен шығарылатын кітаптар пайдаланылды. Көрсеткен пэндер бойынша оқулықтар жеткіліксіз болғандықтан оқыту эдістемесі көбінесе ақпаратты есту арқылы қабылдауға негізделеді. Луи Брайль институтта қабілетті тәрбиеленуші болғандықтан, оған 1828ж оқуды бітіргеннен соң оқытушы бір жүмыс істеуге үсыныс жасалынады.. Париж институтында оқып жүргізгенде ол Галон әдісімен жэне де оқуға арналып жасалып эріптермен танысады. Барін эріптері картонға тесіліп жазылатын жэне оны сипау арқылы оқитын, бірақ оның жаңалығы қолдануға тиімсіздеу болды. Әріп таңбалары өте үлкен болатын , бірақ, бүл жүйе Брайльге шығармашылық күш берді ол эр эріптерді, сандарды химиялық жэне физикалық белгілерді ноталарды дэл көрсетіп шерльфті шрифт жасауды ойлады. Ол бүл жүйесін жасаумен 1824 ж 15 жастан бастап айналысты жэне жүйедегі алғашқы нүсқасын 1828ж институт кеңесіне қарауға үсынды , бірақ ол қолдау таппады. Олар балалардың жасаған шрифтерін көзі көретін оқытушыларға ыңғайлы емес деп тапты. 1837 ж көзі көрмейтіндердің табанды түрде үсынумен институт кеңесі бүл мэселені қайта қарады. Бүдан соң, Брайльдің рельфті шрифтерін Францияның қысқаша тарихы басылып шықты ең соңында Брайльдің жасаған жүйесі көзі көрмейтіндерге арналған ең жақсы жүйе ретінде танылды.
Қазіргі таңда Брайль алфавитімен кітап шығаратын ең ірі орталық Лондондағы көзі көрмейтіндерге арналған Коралевский национальный институт. Ол үздіксіз кітаптар, газеттер, музыкалық жүмыстарды, емтихан қүжаттарын т.б кітаптарды көптеп шығарды.