ҚҰЛБЕК ЕРГӨБЕК
филология ғылымдарының докторы, профессор Жазушы, ҚР Жазушылар одағы Басқармасының мүшесі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркістан/Қазақстан
kulbek1952@mail.ru
2017 жыл ТҮРКСОЙ ықпалымен «Түркістан – түрік халықтарының мәдени астанасы» — атанып отыр. Бұған дейін Түркиенің Невшейір, Түркіменстанның Мары, Әзірбайжанның Шеки шаһары осы мәдени акцияны басынан өткерді. Енді, міне кезек Түркістан қаласына келді.
Түркістан – үш жүз жыл қазақ хандығының астанасы болған жәдігер шаһар. Қазақ жұртшылығы Түрікстанға аса зор құрметпен қарайды. Арғы бабаның, аталардың көзі деп аялай қарайды. Қазақ қана ма? Жоқ, күллі түрік дүниесі. Түрік жұрты Түркістанды баба мекен таниды. Қазіргі түркиеліктер ХІІ ғасырда осы Түркістан маңынан қопарыла көшіп кете барған. Ол Түркістан аясын кеңейту амалы. Қазіргідей емес, бұрын мемлекетті сақтау, өркендету жолы – жаңа жерлерді иемдену игеру амалы, сондай-ақ империя ретінде өзге елдерді жаулап алу арқылы жүзеге асып отырған. Сондықтан көне түріктің әлденеше тайпасының байырғы Түркстаннан бүгінгі Түркие Республикасы иемденіп отырған жер жаннатына ойыса қоныстануы, онда ТҮРКИЕ Республикасын құрып өркендеп отыруы – қандай да бір түрік текті азамат үшін үлкен мақтаныш. Жасыратын не бар, күллі түрік жұртының дені Россияның боданы болып келген ХХ ғасырдың 90-шы жылдарына дейін ТҮРКИЕ Республикасы – жер бетіндегі түрік атын шығарған жалғыз мемлекет болды. Түркістан уәлаятынан қопарыла көшкенде қалған жұрт сол тайпалардың атымен әлі күнге Шәуілдір (Шамалдар), Шорнақ (Шорнақ – шорлар мекен еткен жер) күйінде кейбірі сәл өзгеріспен сақталып, құт мекен болып келеді.
ғасыр басындағы түрік халықтары баспасөзін ақтарып қарасаңыз, жаппай оянғанын, қай-қайсысы да жер-жерден жапа тармағай тәуелсіздікке ұмтылғанын көресіз. Ұмтылғанда олар: «Бұлардың түрік еді арғы заты, Жиһанды тітіреткен салтанаты. Бұл күнде азып-тозып күлкі болған, Бұлар да сол түріктің жұрағаты! (Сұлтанмахмұт) – деп «Түрік қағанаты» рухын оята, тірілте ұмтылды тәуелсіздікке! Әр ұлттың Ғ.Тоқай, С.Торайғыров, М.Жұмабайұлы, Ә.Чулпон секілді ұлттың ұятына айналған ғажайып ақындары өз ұлтын оятқанда түрік атымен оятты. Түрік аты ғасыр басында қатты жаңғырықты. Татар Гаяз Ысқақи «Еділ-Орал» татар-башқұрт автонмиялық тәуелсіз мемлекетін жасақтамақ болды. А.З.Вәлиди Тоған В.И.Ленин мен И.В.Сталин есігін жиі-жиі ашып жүріп «Башқұрт автономиясын» құрып та жіберді. Түпкі мақсаты Түркістан республикасына барып тұтасу болып табылатын Г.Ысқақи Ахмет Зәкиге өлердей өкпеледі. Бұл Россияның бізді бөлшектеуі, сен соған көніп қалдың. Енді біз әлсірейміз деп өкпеледі. Өкпелегені соншалық Түркиеге қоныс аударған туыс ұлттың екі эмигранты бірін-бірі өлгенше кешпей кетті. Г.Ысқақи А.З.Вәлиди Тоғанды сұранғанда қабылдамай, араз болып өтті мынау өмірден. А.З.Вәлиди «Башқұрт автономиясы» большевиктердің алдаусыратуы екенін білген соң, үкіметті тастап Түркістан республикасына жәрдем беру үшін Ташкеннің ту сыртына келіп басмашылармен бірігіп күресіп бақты. Басмашылар кім еді? Қазақ, өзбек, тәжікте басмашылар – ұлтшылдар. Әрмян ұлтында ұлтшылдар – дашняктар. Басмашыларға дашняктар жәрдемге келген сәт те бар тарихта. Овенас Туманян дашняк құрамында болған. Соған қарамастан әрмяндар ақынды – ұлттық классигіне айналдырып, мақтаныш тұтты. Біз ұлтшылдар (Алашорда) қатарында болған Шәкәрімді атып өлтіріп, мәйітін қорлап құдыққа тастадық. Мұның өзі әрбір ұлттың қалыптасу жолында ұлт ішілік мәдениетіне байланысты мәселе. Рушылдық жүйеден аса алмаған, ұлы Абайға қамшы жұмсаған қазақ, ол кезде тіріліп келсе Абайды да аямақ емес. ХХ ғасырдың жиырманшы (жиырмасыншы емес) жылдары тегі жуан, бай деп Абай мұрасынан бас тартуымыз осыны көрсетеді. Шәкәрімді өлімге қиюда — Абайға деген, ақын тұқымына деген көреалмаушылық табы жатады.
Түркие не халде бұл кезде? Түркиені алпауыт бес мемлекет өзара бөлісе жаулап алу үстінде. Егер, Мұстафа Кемал жетекшілік жасайтын «Жас түріктер» қозғалысы болмаса, жер бетіндегі жалғыз түрік мемлекеті сол жолы құрдымға кеткендей еді. Еуропаны бірінен соң бірін жаулап алып жүрген алып империяны күйреткен, шарасыз күйге түсіріп әлсіреткен Әмір Темір екені әмбеге аян. Тоқтамышты шауып Алтын Орданы әлсіреткені және бар. Орта ғасырлық тарихи қателіктерді біле тұра (бәлкім тарихи қателік екенін білген соң да) Түркиенің басына күн туған ХХ ғасыр басында өздері тәуелсіздік ала алмай жүріп қазақ, татар, башқұрт, өзбек баспасөзі «Тарт қолыңды Түркиеден!» деп сырт айбат шегеді. Түркиедегі жағдай «Ай, қап!», «Қазақ», «Ақ жол» газетінің өзекті тақырыбына айналған. Ақындары түрікшіл. Публицистері түрікшіл. Түрік халықтарының ынтымағы — күллі түрік ақындары жырының ортақ сарынына айналған. Өзбек ақыны Чулпон (Ғабділмәжит Сүлейменұлы) «Ей, нұрлы жұлдыз, ғажап жұлдыз, сөйле Сен, Аталарымыздың тарихтағы хатасын» — деп жер бетінен алауыздықтан жойылып кеткен Хазар трагедиясын еске ала жырлады. Өлең өткеннен сабақ алу жайында. Мағжан Жұмабайұлы «Түркістан» аталатын өлең жазып күллі түріктің тарихын тереңнен қозғап, түрік ұлт-ұлыстарын ынтымақ бірлікке шақырды. Мағжан ақын онымен де тоқтамай талан-таражға түсіп жатқан түркие түркиелік түрік жұртын «Алыстағы бауырыма» аталатын сұмдық мұңды өлең жазып жігерлендіреді.
Бұдан Орта ғасырлық билеуші хандар мен әміршілердің қателігінен әлсірегеніне қарамастан түрік жұртының ынтымағы ХХ ғасыр басына дейін жақсы сақталғанын көреміз. Түрік ұлтшылдығының теориялық негізін жасаған Зиә Көкалып 1905 жылы Түркістан шаһарына келіп, түрік ынтымақ, бірлігі жайында үлкен жиын өткізеді. ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Түркиенің ту-талақайға түскелі жатқанын жіті сезініп Түркістандық Садық Өтегенов елден алтын жамбы, тай-тұяқтарды молынан жинап Түркиенің Ресейдегі елшісі Тұрхан пашаға келеді. Жетекшісі түрікшіл қазақ зиялысы Мұстафа Шоқай.
Жоғарыдағы тарихи жайларды айтыңқырап отырғанымыз Түркістан қазақ хандығының ғана ұйытқысы болған шаһардан емес. Әуелден түрік ұлт-ұлыстарының ынтымағы ұйысқан кіндік шаһар екеніне көз жеткізу. Олай болса, тәуелсіз Қазақстан Республикасының тарихи Президенті, «Түрік халықтарының да жұмқұрбашканы» (Н.К.Зейбек) — Н.Ә.Назарбаевтың «Түркістан түрік халықтарының рухани астанасы ретінде өркендеуі керек» -деген баталы сөз, көреген байламына арғы тегінің түрік екенін білетін әрбір азаматтың қыбы қанар. Бұл тарихи Түркістанды дамыту, өркендету Бағдарламасы десе жарасар.
Түрік халықтары үшін Түркістан мәдени астана (2017 ж.) болып жариялануына байланысты жәдігер қалада қызу іс басталып та кетті. Түркістан қаласының 1500 жылдығы тұсында Б.М.Сапарбаевтай қара жолдан қаражат шығаратын әкімнің шарапаты мол болып еді. Түркістанның мәдени астанаға айналған жылында облысқа түріктанушы профессор Жансейіт Түймебаевтың әкім болып келуін ырысқа балап отырған жайымыз бар. Елбасының Түркістан туралы ұлағаты облыстың бұрынғы әкімдерінің тілі үшінде ғана жүрсе, түріктанушы әкімнің ділінің ішінде болар деп шамалаймыз. Түркістанның пешенесі биыл шындап ашылар деп үміттенеміз!
Жақында ТҮРКСОЙ жиналысы өтті. Ойласу шаралары. Шынайы мәдениет жанашыры Д.Қ.Қасейінов «ТҮРК» деп, облыс әкімі «ТҮРКІ-леп» әңгіме сабақтады. «Оу, ағайындар біз осы ТҮРК-піз бе, әлде ТҮРКІ-міз бе? -деген сауал көкейге кептелді. Ауызекі сөйлеуді былай қойғанда, эмблемаға ойып орналастыруымыз керек қой, енді. Эмблемамыз күллі іс-шараның мөріне айналып, алыс-жақын түрік жұрағатына жар салып, шақырушы болып жүретіні тағы белгілі. Ұрымтал сәт. Ғалым әкімге сұрақ қойып, ғылыми жауап ала алмадым. Кейіндеу кең отырып кеңеспек болып тарқастық.
Түркістанның түрік халықтарының мәдени астанасы болып жариялануына орай қаладағы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті күллі түрік халықтары талапты перзенттерін оқытатын ортақ оқу ордасына айналғалы әрекет үстінде. Шаңырағы биіктеп, іргесі кеңеймек, иншалла! Түріктік университет. Түріктанушы емес (түркологияны әсте түсінбейтін) ректорларға талай айтып, екі жақты жексұрынға айналып, сүтке тиген күшіктей болып жүргелі біраз болған. Иә, енді іске сәт!
Міне, міне Мәриям қыз телефондайды. Университетің Ғалым-хатшысы.
Ағай Жоғарыдан пікір сұрап жатыр еді.
Не деп?
Университеттің келешекте қайта құрылуына байланысты. Атын қалай атау туралы. Ұсынысты «Түркі халықтарына ортақ университет» деп жіберсек бола ма?
Неге олай жібересің?! Келешекте оқу орнының маңдайшасына логотип ілгенде ұбақ-шұбақ қыласың, әрі атаңның атын мазаққа айналдыруға себеп боласың.
Онда ұсынысты қалай жібергенім дұрыс?
Дұрысы «Түрік халықтары университеті!»
Мәриям менімен келісіңкіремеді. Тіпті ректордың келіспейтінін айтып мені ықтырып алды…
Ректор түріктанушы емес. Ол түсінбейтін ұғым бір бұл емес. «ТҮРІК пен «ТҮРКІ» сөзінің ара-жігін ажырата алмай жүрген кісің бір біздің ректор емес. Мен де болмай жатырмын.Соңғы кезде «түркі халықтары» деп жазып жүрміз ғой…
«Көп айтса көнді, жұрт айтса болды…» (Абай). Абай тілімен үн қаттым. Әңгіме өзім алғашқы күнінен қызмет етіп келе жатқан Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті туралы. Жоғары жақ университетті қазақ-түрік қана етпей, «Түрік халықтары университеті» (РУДЕН секілді) етпек. Жақында оқып көрдім ұсыныс орыс тілінде дайындалып жатыр екен. Құжатты алдымен орыс тілінде дайындау біздің жазылмас дертіміз енді. Масқара болғанда, біздің оқу орнында құжат алдымен түркие тілінде дайындалатын еді. Бұл жолы орыс тілінде… Тәуелсіздіктің арқасында есіктен төрге озу орнына өз елінде, өз жұртында төрден есікке сырғыған қайран қазақ тілі! Саған есе қашан тиер? Туған тіл теңдігіне жете алмай таңымыз айырылатын болды-ау. Орысшасында «тюрк» болып кете барады. Ішім қыз-қыз қайнады-ау… Мен ойланамын. Бұл көптен көкейде жүрген, жазсам деп толғандырып жүрген мәселе еді! Осы біз кімбіз? ТҮРІК пе, әлде ТҮРКІ ме?
Осы сұрауды қазақтың азаматтық тарихын да, руханият тарихын да ХҮІІІ ғасырдан түріктік кезеңдерге дейін ілгерілеткен көріпкел Бейсембай Кенжебайұлының сүйікті, аса талантты шәкірті, бүгінгі таңдағы Түрік руна жазуларының Атласын жасаған, жасасқан көрнекті түріктанушы ғалымы Мырзатай ағаға сұраулы жүзбен қайырылып отырған жайым бар. Бізге университет қабырғасында ру-таңба жазуын үйреткен де өзіңіз едіңіз! Осы жәбірлі мақаланы жазбас бұрын бірсыпыра еңбектерді қарадым. Сонда аңғарғаным:
Бірінші мақам — «Девону лугатит түрік» аталады (Оны да «Девону лугатит түркі» деп жазамыз ба, енді?). Білімпаз Ә.Нәжіп «Түрк» (Древнетюркский словарь»), «Түрік қағанатынан бүгінге дейін» (Б.Кенжебайұлы. Бірнеше басылым көрді), «Түрік» (М.Жолдасбеков. Тұрақты қолданыс.), «Түрік» (Қ.Салғарин. Тұрақты қолданыс), «ТҮРІК тарихының жаңғырығы және адамзаттың асыл мұрасы – Шахнама» (И.Жеменей), «Түрік тілдес халықтар кітапханасы» (К.Мұсаев), «Түрік халықтары тарихынан терең мәлімет беретін еңбек» (қарақалпақ С.Бахадырова), «Көк түріктер» (Вахавзаде драма), («Көк түркілер» деп атаған жоқ. Райымбек Сейтметов оны «Көк түріктер» қалпында театрлық спектакльге айналдырды.).
Екінші мақам — ТҮРКСОЙ (Д.Қ.Қасейінов) «Халықаралық түрк Академиясы» (Д.Қыдырәлі), «Түрк» (А.Сейдімбек. тұрақты қолданыс.) «Арғы түрктер ақиқатының ізімен» (Ж.Бейсенбайұлы. «А., 2006 ж.) «Түрк» (Д.Қыдырәлі) «Ч.Айтматовдун чыгармаларынын түрк тилиндеги котормолору» (Казауова Н. қырғызша).
Үшінші мақам — «Түркітануға кіріспе» (Ә.Қайдар, М.Оразов. А., 2004,) «Түбі бір түркілер» (С.Бизақов А., 2013), «Түбі түркі өркениет» (Ә. Ахметов. Арыс 2009), «Түркі халықтарының этномәдениеті» (А.Тоқтабай А., 2006), «Түркілік бірлік бастауы – ортақ мәдени» (Д.Ысқақұлы, Қ.Нұрымова), «Жаһандану: жойылу қаупіндегі түркі тілдері» (Имашева З.).
Міне, көрдіңіз бе, атамыздың атын жазуда бірізділік жоқ. Бұл мәселеге Түркиелік түріктер қалай қарайды?
Олар мемлекетінің бұрынғы кезеңін «Османлы» атайды. Бүгінгі мемлекетін «ТҮРКИЕ» атайды, өздерін «ТҮРКИЕ-лікпіз» — дейді. Солай айтады, солай деп жазып келеді. Тағдырлы тарихшы Акдес Ныгмет Кураттың маңызды еңбегі «ТҮРКИЕ ва Руссия» — деп аталады. Түркие ғалымдары жалпы түрік халықтары жайында «ТҮРК лекшелері сөзлугу», «ТҮРК әдебиеттері (көпше) антологиясы», «ТҮРК дүниясы ортақ әдебиеті», «ТҮРК дүниесі әдебиеті тарихы», «ТҮРК дүниасы ортақ әдебиеті», «Генел ТҮРК тарихы» (1-10 т.) 2002 ж. — деп атайды еңбектерін. Бізді «ТҮРК» атап, ортақ тарихымыз, ортақ әдебиетіміз тарихы туралы том-том кітап шығарып келеді. Тек соңғы кезде ғана біз олардан «ұшақ»-ты алып, олар бізден «тікұшақ»-ты алғаны секілді бізден көріп (шамасы «е, бұлар ТҮРІК сөзінен қашып отыр екен ғой деп ойлайтын болса керек») «ТҮРКЛЕР» райында қолдана бастады.
Соңғы кезде жарыққа шыққан кітаптардан мысал келтірейік.
«ТҮРКЛЕР» (1-20 томдық тарихы. Анкара 2002.), Әли Кавказлы «Иран ТҮРКЛЕРІ» (2010). Ойлап отырсақ, түпатамыздың атын бұрмалай жазуымыз ТҮРКИЕ-лік ТҮРІК-терге де сырқат болып жұға бастаған.
Арғы бастауы Томсен, Радловтардан бастау алатынына қарамастан ТУРКОЛОГИЯ ғылымын орнықтырған Ресей ғалымдары. ТҮРІК терминін орыстардың қалай қолдануы. «Победитель турок» (роман аты), «турк», «тюрк», «турция» … қарап отырсаңыз орыс тілінің өзінде бір «түрік» сөзінің жазылуы қилы-қилы. Ә.Марғұланның ұстазы, С.Мұқановқа да сабақ берген В.В.Бартольд «турк», «тюрк» формасында қолданады. СССР Ғылым Академиясының қазақ базасын басқарған (1932 ж.), Нәзір Төреқұловпен дос болған, А.Н.Самойлович Османлы түріктерін де, Түркістан (Орта Азия советтік атау. Қ.Е.) түріктері, олардың әдеби мұрасы жайында жазғанда де кейде «турк» деп, кейде «тюрк» (О надписи тюркскими рунами на р.Бегре в Тувинской Республике»), енді бірде «турция, турецкий» («Турецкий памятник из Ихе-Хушоту в Центральной Монголии») ыңғайында жазады. Бір қызығы Самойловичтің түріктану мақалаларын түрік тіліне аударғанда «түрк» формасында түбірге жақындатып алады.
Түріктануда төңкеріс жасаған Л.НГумилев өзінің «Байырғы түріктер» (М., 1967.) аталатын бастау кітабын: «Посвящаю эту книгу нашим братьям – тюркским народам… – Кітабымды түрік бауырларға арнаймын!» — деп бауырлықпен жазған. Анасы Анна Ахматова Қырым ханы Ахметтің жұрағаты болған соң шығар, әсілі!
«Русскоязычный» деп жазамыз. Оны «ОРЫС ТІЛДІ» деп аударамыз әдетте. Көрдіңіз бе, «ОРЫС» нәсілдің түбірі сақталып тұр. Сол секілді «Тюркоязычный» — деп жазғанда да «ТҮРК» түбірі сақталады. Осының қазақшасын «ТҮРКІТІЛДЕС» деп аударамыз. «Әдебиет тарихын зерттеушілердің пірі» (М.Жолдасбеков) Бейсембай Кенжебайұлынша «ТҮРІК ТЕКТІ», «ТҮРІК ТІЛДІ», «ТҮРІК ТІЛДЕС» деп жазсақ, жағымыз қарысып қала ма, әлде тағымыздан түсіп қаламыз ба? «ТҮРІК» түбіріне неге қиянат жасаймыз?
А.Н.Самойловичқа сүзілумен қатар өзіміздің Құдайберген Жұбановқа да қайырылдым: «Диуани хикмәттің» тілі – қазіргі кездегі ТҮРІК нәсілдік қай ұлттың тіліне жақын, оның тіліндегі граматикалық, лексикалық белгілеріне қарай Ахметтің ұлттық тегін анықтауға болмай ма? — деген сұрақ тууы да мүмкін. Бірақ бұл сұраққа «қолға таяқ ұстатқандай ғып» үзілді-кесілді жауап бере қою оңай емес. Өйткені ол кездегі Түркістанды жайлаған халықтардың аттары қазіргі қазақ, өзбек, қарақалпақ, ТҮРІКПЕН деген сияқты жеке-жеке ұлттардың атаулары емес еді. Қазіргі кезде осылайша түрлі атпен аталып отырған ұлттардың барлығы «ТҮРІК» халқы деген бір-ақ атақпен аталушы еді. Қазіргі сияқты «өзбек», «ТҮРІКПЕН», «қырғыз» тілі деген жеке ұлт тілдері әлі пайда болған жоқ еді.» (Қ.Жұбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» 2010, 321 б.) — дейді ол білімпазыңыз. Мұнда да бабамыз «ТҮРІК» қалпында. Ол аз болса «ТҮРІКПЕН» де өзінің түбір бастауымен маңғазданып тұр!
«Батыс ТҮРІК қағанаты» аталатын халықаралық ғылыми-теориялық конференцияға шет елдерден түріктанушылар келіп баяндама жасады. Сонда Бас газетіміз «Егемен…» халықаралық конференциядан есеп хабарын бергенде «ТҮРКІТАНУДАҒЫ тың деректер» («Е.Қ.№385-390(25359) 13.ХІІ.2008 ж.) деп бұзып жазды. «Ай, қап!» — деп өкініштен санымызды соқтық. Мақаланың ішінде «ТҮРІК» сыртында – бас тақырыбында «ТҮРКІ». Бірізділік жоқ. Ондай жағдай мына пақырыңыздың да басынан өтті-ау!
«ТҮРІКСТАН ЖИНАҒЫ» атап, 2010-1016 аралығында 7 кітаптан тұратын күллі түрік дүниесін қамтуға тырысатын жинақ шығардым. (Түркістан генарал губернаторы «Туркестанский сборник» атап жүздеген том жинақ шығарғанда тәуелсіз қазақ елінің бір перзенті ретінде мен неге шығармайын?) 5-6 мамыр (2016) күндері ТҮРІКСТАНДА халықаралық конференция өткізіп, дүние жүзінің бірсыпыра елінен ТҮРІК ұлт-ұлыстарынан айтулы ғалымдар келіп түріктану кітабын талдасты, азуын айға білеп Ашина әруағын шақырып пікір айтысты. Әр томдыққа түрік ұлт-ұлыстарының бір мықты қайраткері, танымал ғалымы алғысөз жазып, тілек тілейтіні тағы бар. «Егемен Қазақстан» мен «Ана тілі» көңілі түссе сол алғысөздерді аударып жариялайды… «Егемен Қазақстан» Н.К.Зейбектің алғысөзін аударып жариялап еді. Әрине, рахмет! Сол аудармада түпнұсқадағы «ТҮРІК» сөзін әріптестерім біресе «түрік», біресе «түрк», келесіде «түркі» деп өзгертіп әуреге түсті. («Е.Қ». №124-125 (25971) 7 сәуір 2010 ж.). Бәлкім көзіңізге түскен шығар. Тасқа басылған жазуды редакциялаған. Кісі аяйды екен… «Түрікстан жинағы» атын да, 2016 жылғы 5-6 мамырда өткен «Құлбек Ергөбек және қазіргі түріктану» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция ат-атауын да «Ана тілі» газеті «ТҮРІК» атап орынды беріп келеді. Рахметтен басқа не айтамыз!?
Кеңес өкіметінің кезінде ағымдағы баспасөздің тіл нормаларын сақтамаушылықтан туған «тілбұзаризм» төбесі көрініп қалса сол кездің көне көздері «Қазақтың тілі ме, Қаз ТАГ-тың тілі ме?» — деп ащы айтушы еді. Қаз ТАГ – аударма материалмен жұмыс істейтін баспасөз. «Тілбұзаризм» көбіне аударма арқылы келетіні болады. Ағымдағы баспасөз тілшұбарлауға дайын тұрады. Әсіресе, бүгінгі тіл заңдылығын білмейтін (оқытып шығаратын өзіміз. Қ.Е.) тілшілер еркінде кетсек, қазақ тілінің құнарынан айырылып қаламыз ба деп қорқамын. Өйткені, тілшілер дұрыс конференцияның, тайға таңба басылғандай кітап төбесінде тұрған атаудың өзінің берекесін қашырып болды. Теледидардан бүгінде олар «ТҮРКІ» деп сайрап қоя береді. Қызметтес болған соң естиміз, білеміз Түркістанда қызмет етіп жүрген ТҮРКИЕЛІК-тер бізге күле қарайды. «Қазақтың ТҮРК-ке қатысы жоқ па сонда?»
деп сұраған түркиелікті де кездестірдім. Тілімді тістеп алдым. Енді не істейін? «ТҮРІК» сөзінің өзі көптік мағына білдіреді. Оған ТҮРІКТЕР-деп жалғадың не, көптік жалғауын, ТҮРІК ХАЛЫҚТАРЫ деп жалғадың не? Айырмашылығы шамалы ғана. Тіпті болмаған жағдайда ТҮРІК деп түркиеліктерді, ТҮРІК ХАЛЫҚТАРЫ деп күллі түрік дүниесін атайық, солай жазайық тә. Қалай болғанда да атамыздың атын дұрыс жазайық тә, ағайын! Атамыздың ТҮРІК атын бұрмалап ТҮРКІ деп жазғанда не ұтамыз? Олжас Сүлейменовті славян достары алфавитінде «О» бола тұра ауызекі тіл ырғағымен «АЛЖАС» атайды. Айтылуы бойынша жазсақ масқара емес пе?
Жойылатын тілдер тобы айтылып қалып жүр. Сақталатын тілдер қатарында түрік тілдері көзге шалынбайды. Бұл да уайым саналыға.
Ы.Гаспаралынікі дұрыс па еді «ТІЛДЕ, ДІНДЕ, ІСТЕ бірлік» — деген. Оны бүгінгі уақыт көтере ме?! Н.Ә.Назарбаев түрік мемлекеттері саммитінде түрік халықтары өзара интеграциясы жайында жиі айтады. «Түркістан университеті», «Халықаралық қазақ-түрік университеті», «Түрік Академиясы» жасыратын не бар, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың идеясы! Енді құрылатын «Түрік халықтары университеті» — түрік халықтары өзара интеграциясының тамаша көрінісі болып шығарына күмән жоқ!
Енді, міне ТҮРКІСТАН мәдени астана! Күллі түрік дүниесіне! Қуанасың. Кенет қазақ халқына үш ғасыр бейбіт кезеңде Ана болған, жаугершілік кезеңде пана болған – аяулы жәдігер шаһар (астана) атына көзің түседі. Көңілің қаймыжықтанады. Неге ТҮРІКСТАН емес, неге ғана ТҮРКІСТАН? Тілші ғалымдар (түріктанушылар) «стан» (астана) парсы жалғауына байланысты өзгерген дейді. Меніңше бұл дұрыс емес. В.В.Бартольд, С.Л.Волин, С.Г.Кляшторный еңбектеріне қарасаңыз бұл қала бағзыда Шауғар атанған. Орта ғасырда (ХҮІ ғ. дейін) Иасы (Ясы емес.Қ.Е.) аталады. Кейін келе ТҮРКСТАН (Түркістан емес) аталады. «СТАН»-ның парсы жалғауы екені рас. Бірақ, араб таңбада «і» жазылмайды. Тіпті ауызекі айтылуда да «і» кірістірілмейді. Асылы, «ТҮРКСТАН»-ның «ТҮРКІСТАН»-ға айналуы біздің Ресейге бодан болуымыздан басталады. Славян тектілер алдымен ауызекі тілде «ТУРКЕСТАН» деп сөйледі де, солай жазып кетті. Сол секілді ТҮРІКТАНУ-ды «ТУРКОЛОГИЯ» атады. Келе-келе ол ұғым «ТЮРКОЛОГИЯ»-ға айналып кетті. Бүгін ғылым атауын «ТҮРКОЛОГИЯ», «ТУРКОЛОГИЯ», «ТЮРКОЛОГИЯ», «ТҮРІКТАНУ», «ТҮРКІТАНЫМ…» дегендей қилы-қилы жазып келеміз. Мұның өзі айналып келіп түпатамыздың атын «ТҮРКІ»-деп бұрмалап жазуға әкеліп отыр. Ондай ұлт, ондай империя тарихта жоқ. Болған емес. Байырғы баба қағанат «ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ» аталады. Байырғы ТҮРІК руна (рулық таңба жазуымызда) жазуында «Күндіз күлмедім, Түнде ұйымадым, Мәңгі ТҮРІК болмағым үшін!» — деп тасқа ойып жазылған. Осыдан ой туады: «ТҮРК»-ті «ТҮРКІ»-ге айналдырып түпатамыздың (тіпті архетип дейік) атының өңін айналдырып жаңа сөзжасам жаңалығын ашпай-ақ, жасанды «ТҮРКІ» сөзін бастапқы «ТҮРІК», әйтпесе, «ТҮРК» түбіріне апарып, «ТҮРКІСТАН»-ды «ТҮРІКСТАН», «әйтпесе, «ТҮРКСТАН»-ға қайта жөндеп, «ТЮРКОЛОГИЯ»-деп тілімізді шайнамай «ТҮРІКТАНУ»-ға байырқаландырып, бабалар әруағы ризашылығымен көктеп, көгерсек қайтеді?!
Жылда бір түрік ұлт-ұлысы арасында болып, елі, жерін аралап қайтатыным бар. Түріктік алтын тамырға ден қою шаралары. Сонда бір байқағаным татарлардың бір бөлігі әлдеқешен шоқынған. Тарихтың өзі оларды солай атайды. Орыстың тамаша ақыны М.Львов та шоқынған татар болатын. Түріктанушы Тенишев те. «Түрік фамилиялас орыстар» кітабын ақтарып қарасаңыз орыс әдебиеті, мәдениетін, тіпті ғылымын жасаушылар орыстың өзі емес. Дені түріктер. Литва князінің тұқымы ( А.С.Пушкиннің ұстазы) Чадаев Шағатай жұрағаты. Татардың шоқынған бөлігін бүгінгі Ресей империясы халық санағын жүргізгенде татар тізіміне қарсы болып бақты. Татар зиялылары бұл саясатқа қарсы қозғалды. Ә, айтқандай әлгі шоқынған татарлардың аты-жөні бәрі орысша… Алтай, Тва, Хакас, шор түріктері шоқынған. Өзі аз тұқым бола тұра әр түрлі дін сабағын ұстайтынын қайтерсің. Аты-жөндерінің бәрі орысша. Атақты рунистер, археологтар — әкелі балалы Қызыласовтар хакастар. Аты-жөндері орысша. Әріптес, қанжығалас дос көрнекті ғалым Виктор Яковлевич Бутанаев та осы ізбен тартып келеді. Хакасша аты «Әстәй…» Түріктер жұрағатында көрініс беріп отырған бұл құбылыс түрік фамилиялас орыстарға қарама-қарсы сипатта- орыс фамилиялас түріктер. Осыдан шығарып ой түйсек, тіл – жанды құбылыс! Бірсыпыра түрік ұлт-ұлыстарының орыстанып бара жатқанын көріп отырмыз. Дені шоқынған. Жоғарыда танығанымыздай «ТҮРІКСТАН» ұғымы да «ТҮРКІСТАН»-ға айналып, бодандық бұғауында кетіп «шоқынған»… «Түркиді» шығарып жүрген орыс ғалымдары. Ал, оның астарына мән беріп жатпай «түркиді» «түріктер» етіп тұлғасын сақтап аудару орнына, еліктегіш, елтігіш қазақ «түркі» деп іліп ала жөнелсе бұл біздің еренсіз енжарлығымыз болып шығады. Ойланайық тә, ағайын! Біз қарашаңырақта отырған халықпыз! Қарашаңырақ тілдік, салттық дәстүрге берік болуы керек! Соның ішінде өзінің байырғы тегіне, ататегінің атауына адал бола алмаса кім болғаны? Халықаралық «ТҮРКСОЙ» ұйымы мұрындық болып биыл жәдігер шаһар, үш ғасыр қазақ халқының астанасы болған ТҮРІКСТАН Түрік халықтарының мәдени астанасына айналып отыр. Иншалла, бұл «Түркістан – түрік халықатарының рухани астанасына айналуының» (Н.Ә.Назарбаев) басы шығар. Келешегі ТҮРКІСТАН – ТҮРІКСТАНҒА айналар!
Түпатамыздың «ТҮРІК» атауымен аталатын атын «Түркіге» айналдырып басқыншы елдің ырқымен кете береміз бе? (Ондай жағдайда түрік атасының атын дұрыс жаза алмаған тексіздің өзі боламыз да шығамыз дә.) Әлде, ұғымның әуелгі алтын қайнарына қайта оралып ТҮРІКТІК қалпымызға түсеміз бе? Сіздің республика жоғары мектебіне де әбден қатысыңыз бар қайраткер тұлғасыз! Тұңғыш халықаралық университеттің ашылуы кезінде Қазақстан тарапынан қол қойған да
– Сізсіз! ТҮРІКСТАНДАҒЫ Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Елбасы ашқан тұңғыш халықаралық оқу орны еді. Оның жаңаша атауын қалай атағанымыз жөн? «ТҮРІК ХАЛЫҚТАРЫ УНИВЕРСИТЕТІ» ме, әлде «ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ УНИВЕРСИТЕТІ» ме?
«Қағанат мұрагері – қазақтар» (Бартольд), «Түрік тілінің заңды мұрагері – қазақ тілі» (В.Радлов), «ХХ ғасыр басындағы қазақ жауынгерінің байырғы түрік жауынгерінің киімінен ешбір айырмасы жоқ» ( Л.Н.Гумилев) -деген түріктанушылардың тілектес үні келеді құлағыма.
Тілдің үшінде болма, Ділдің ішінде бол, жалпақ жатқан мәңгілік ТҮРІК ЕЛІ! Мәңгілік түрік елінің рухани астанасына айналып өс, өркенде ТҮРІКСТАН!