Мұхтар Сейтханұлы ИСАЕВ
PhD
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайы» РМҚК
Түркістан/Қазақстан
Дәстүр мен әдет-ғұрыптардың қалыптасуында діни сенімнің маңызды болуымен қатар, халықтың өмір сүру тәсілімен байланысты болған қоғамдық қажеттіліктердің де рөлі ерекше. Қайтыс болғанда жасалатын рәсімдер — қандай кезеңде және қоғамда болмасын халық діни сенімінің ең негізгі белгілерін бейнелеп тұрады. Сондықтан қазақ халқындағы қайтыс болғанда жасалатын рәсімдерді сөз етпестен бұрын оның діни сенімінің қандай болғандығы туралы айтып өткен жөн.
Қазақ халқының тарихи «қазақ» атауымен атала бастауы ХV ғасырға тұспа тұс келетіндігі анық. Бұл кезең — қазақ халқы исламдық сенім және дәстүрлердің таралғанына біршама уақыт болғандықтан, исламға дейінгі салт-дәстүрлерінің үлкен өзгерістерге түскен кезеңі болатын. Әсіресе, салт-дәстүр, жаназа шығару рәсімдері қала және сарай, егін және бау-бақша шаруашылығымен айналысқан жергілікті аймақтарда исламдық ықпалға көбірек ұшырағанымен, қазақтардың көпшілік бөлігін құраған көшпелі мал шаруашылығымен айналысатындар арасында аса көп өзгеріске түсе қойған жоқ. Халық арасында діни қызметтер түбі араб тектен шыққан және кейін келе дала халқының әлеуметтік құрамына сіңісіп кеткен қожалар тарапынан жүргізілді. ХVІ-XVІI ғасырларда Түркістан, Хорезм, Бұқара, Астрахан және Қазан сынды түрік-ислам мәдени орталықтарының ықпалымен Ислам діні қазақ халқының ең маңызды діни сеніміне айналды. Аталған орталықтардан жіберілген дін адамдары мен саудагерлер діннің таралуында белсенді рөл атқарды. Бірақ, қазақ халқының көпшілік құрамының көшпелі мал шаруашылығымен айналысуы ХІХ ғасырдың соңына дейін ислами сенім негізіндегі салт-дәстүрлермен бірге ескі әдет-ғұрыптардың сақталуына ықпал етті. Басқаша айтқанда, ескі дәстүрлерді ислами форматқа сай ету үдерісі жүріп жатты. Бұл сипат рухани және сенімнің амалдық түрінде көрініс тапты.
Қазақ халқы дүниетанымы бойынша өлген кісі денесінің (материалдық тұрғыдан) өлетіндігіне, ал рухының мәңгі жасай беретіндігі түсінігі сақталды. Соның дәлелі ретінде өлген кісі үшін «келген жеріне қайта кетті» мағынасындағы «қайтыс болды», «жаңа бір өмірі басталды» деп келетін дүние салды сияқты осыған ұқсас ислам діни сенімімен астасқан тіркестер әлі күнге дейін қолданылып келеді.
Ескі Түрік далалық сенім жүйесінің негізгі ұстындарының бірі саналатын ата бабаларға сену культі ислам діні тарағаннан кейінгі қазақ сенім жүйесінде де маңызды қала берді. Мәселен, ескі түрік сенімінде де рухтың мәңгілігіне сену дәстүрі бар болатын. Рух денеден шыққаннан кейін өлім орын алады, сондықтан дүние салған үлкен адамдарға тағзым етіліп, аталарының рухына дұғалар оқылып, құрбан шалынады. Ата-бабаларға құрмет «баба құқығының» сенім саласындағы бір көрінісі болды. Азия ғұндары, табғаштар, көктүріктер қасиетті үңгірлер алдында аталарының рухына құрбан шалып, олармен байланысты болған естеліктердің бәрін қасиетті санайтын болды [1, Б.291]. Олардың сенімінде дүниенің жаратушысы Тәңрі (Тәңір) — мәңгілік. Түріктердің өмірімен байланысты ұлы болмыс иесі. Оның еркімен жеңіске жетіледі, ал оның еркіне бас имегендер жазаланады. Ол қайырымды болса, шөпті көгертеді. Өлім оның еркіне тікелей бағынышты. Барлық нәрсені біледі, барлық нәрсенің тағдырын белгілейді. Рухани күштің жалғыз негізі болып табылатын Тәңрі, көк аспандағы ерекше бір рухани құдырет иесі [1, Б.295-296].
Кейін келе көшпелі қазақтар арасында Тәңір сенімі мен ата-бабалар рухына тағзым ету ислам сенімімен біте қайнасып кетті. «Тәңрі» ұғымы «Аллаһ» ұғымымен, «дін» ұғымы «рух» ұғымымен бірдей деп түсінілді. Мұндай синтез халық дүниетанымынан «Тәңір-Аллаһ», «дін-әруақ» (дін-рух) түрінде көрініс тапты. Қазақ ата-бабаларға тағзым етіп, сыиынып, береке мен бақытқа кенелетіндігіне, оның мал мен мүлкін қорғайтындығына сенді [2, Б.375]. Өздеріне немесе асырап отырған малдарына қандай да бір ауру келетін болса аталарының мазарларына алып барып, олардан шипа, медет сұрады. Ата рухтарының өз ру-тайпасынан шыққандарды қорғап, желеп жебеп жүретіндігіне сеніп, шайқастарда, жекпе жек ұрыстарда, қоршауды бұзу әрекеттерінде халықты қайраттандыру, соғыста рухтандыру мақсатымен ұрандап аталарының атын шақырған [3, Б.34-39]. «Жеті атасын білу де» осы дәстүр негіздерінің бірі.
Рухани дүниеде аңыз сипатта түсінілетін «жер-ана», «су-ана» ескі түрік қауымдарында қалай түсінілсе, қазақ халқы дүниетүсінігінен де дәл сондай орын алады. Барлық нәрсені тазалайды деп түсінілетін от та киелі саналады. Жайлауға шығардан алдын екі үлкен от жағылып, көш керуені, қой және сиыр көгендері осы екі оттың арасынан өткізілетін болды ([2, Б.376-377]. Киелі саналатын бұл белгілер халық арасында кеңінен көрініс тапты. Мәселен, әйел адамдар жаңа келін болып үйге кіретін кезде және алғашқы баласын босанғаннан кейін оттың алдында иіліп, оған май тамшылататын болған [4, Б.256-257]. Қазақ халқы арасында шамандық сенімнің ықпалы ислам діні тарағаннан кейін жын-бақсылар тарапынан жалғастырылып келді. Құмалақ немесе бал ашатындар діни-ислами киім киіп, онымен айналысатындар ерекше керемет иесі саналды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан кейін қазақтар арасында исламдық діни түсініктерінің дамуында елеулі ілгерілеулер орын алды. Әсіресе, солтүстіктегі аймақтардан татар молдалары қазақ даласында кең түрде діни білім беру жұмыстарымен айналыса бастады. Олар ислам дінінің негіздерін таныстырумен қатар, оқу ағарту саласында да біршама жұмыстар атқарды. Қазан саудагерлері қазақ халқы арасында ислам дінін тарата түсті. Көптеген қазақ жастары Қазан, Уфа сияқты орталықтарда орналасқан медреселерде білім алды. Ислам дінінің таралуы нәтижесінде діни сеніммен байланысты көптеген дәстүрлер өзгеріске түсті. Бұл өзгерістер, әсіресе, қазақ халқының өліммен байланысты рәсімдері мен ас беру дәстүрлерінде кеңінен көрініс тапты.
Кең далада ғасырлар бойы көшпелі өмір сүрген қазақ халқы үшін мейрамдар мен тойлар діни, қоғамдық және тіпті саяси қажеттіліктерден туындағаны анық. Мұндай ас берулерде бір бірінен ұзақ қашықтықта көшіп қонып жүрген халық бірараға жиналып, хал жағдай сұрасып, далада болып жатқан жаңалықтар жайында хабардар етіп, рулар арасындағы келіспеушіліктер мен даулар, олардың талаптары айтылатын болды. Діни немесе қоғамдық мереке мен тойларда берілетін аста кедей жоқшылықта өмір сүретіндерге, пақырларға, жолаушыларға ас берілді. Мұндай ас берулердің даңқы өлген кісінің мемлекет және қоғам деңгейіндегі лауазымына, орналасқан жері мен мансабына байланысты еді.
Өлген кісі ел билеген төре тұқымынан және халық арасында құрметке бөленген би немесе батыр болса ас беру жоғары деңгейде өтілді. Қазақ халқының көреген көшбасшысы болған Абылай ханға берілген ас ұйымдастырылуының жоғары деңгейлілігі мен ас соңында болған бәйгеде орын алғандарға 40 ата сый берілу ерекшелігімен таң қалдырады [5, Б.671]. Қазақ сұлтаны Барақ төреге берілген аста қазақ даласының әртүрлі аймақтарында ел аузында кеңінен таралып, ол туралы дастан жырда сақталған. Сол сияқты ХІХ ғасырдағы елге мәшһүр ас берудің үлгісі ретінде Шөмекей руынан шыққан бір байға берілген аста Шекті руынан Көтібар би мен Тама Маман бай арасында дау шығуымен белгілі болып қалды. Бұл дау туралы «Айман-Шолпан» атты жыр сақталған. Арғын руынан шыққан Қазыбек би мен Найман Құттыбай биге жасалған астар үлкендігімен халық жадында жақсы сақталған [5, Б.491]. Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық күресінің жетекшісі Сырым батыр асы туралы да халық фольклорында өлең, жырлар бар.
Ескі түріктерде өліммен байланысты барлық рәсім, жоралғылар мен ғұрыптарды білдіретін «жоғ» сөзі қазіргі қазақ тілінде ас мағынасына келеді. «Жоғ» сөзі өлген кісінің артынан айтылатын жоқтау сөзімен әлі күнге қолданылып келеді. «Азық, ас-ауқат» мағынасындағы «жоғ» сөзінен шыққан жоғта, жоқшы сөздері алғаш Орхон жазбаларында кездеседі [6, Б.192]. «Диуани Лұғат-ат-Түрік» шығармасында [7, Б.143] жоғ сөзінің мағынасы «жылау, жас шығару, қайтыс болған адам көмілгеннен кейін үш немесе жеті күнге дейін берілетін ас» деп көрсетілген. Сонымен қатар, осы шығармада жоғтады сөзінің мағынасына «ол өлікке жоғтады» (ол өлген адам үшін ас берді) түрінде анықтама берілген. Құтты білік [8, Б.549] еңбегінде «жоғ» сөзі «жас шығару, жоқтау» мағынасында қолданылады.
Қазақ халқында қайтыс болған адамды шығару, жаназа іс-әрекеттерін кісіні ахыретке шығарып салу мағынасына келетін «мәйіт ұзату» деген тіркеспен де білдіреді. Қайтыс болған кісінің артынан жасалатын ас беру оның артында қалдырған ұрпақтары, ағайын-туыстары және руы үшін материалдық және рухани үлкен бір күш беруші әрі олар үшін мақтаныш сезімін беретін негіз деп түсінілді. Бұл дәстүрге аталарына жасалатын құрмет болуымен бірге, маңызды міндет деп те қарайды. Қазақ халқы үшін байлықтың, мал мен мүліктің иесі болудың даңқын шығаруға мұндай тойлар беру тиімді көрінді. Қазақ қоғамында кедейлік ұятты болып саналды. «Өлім байдың малын шашар, кедейдің етегін ашар» мақалы да осыған байланысты айтылса керек.
Қазақ халқында ас беру, жаназа шығару мен соған байланысты жасалатын рәсімдер мен тойлардың өз тәртібінің болуы ескіден келе жатқан дәстүр. Той рәсімдерді ішіп-жеу мағынасында түсінбеу керек. Бұл тойлар жауынгерлік спорт түрлері көбінде ат үстінде жүріп, далада болатын кез келген соғыс жағдайына дайын болуға әзірлікке бағытталған болуымен ерекшеленеді. Ас беру тойлары қазақ халқы арасында XVІIІ және ХІХ ғасырларда кеңінен таралды. Өлім мен науқастанып жатқан кісіге байланысты дәстүрлерден дала халқы тарихындағы сенім мен өмір сүру тәсілінің терең іздері көрініс тапқан. Қайтыс болған кісіге арналып киіз үй тігу осындай дәстүрдің бірі.
Қазақ халқында бір кісі қайтыс болған жағдайда алғаш болып оның атына бөлек ақ үй тігіледі [5, Б.492]. Жаназа немесе өлген кісіге арналып тігілген үй деп отырғанымыз Ғұндарда, Түргештерде, Қидандарда, Қыпшақтарда және Моңғолдарда да бар болған. Моңғолдарда өлген кісінің үйі қайтыс болған хандардың қасиетті рухтарының бөлініп шығып, үй болғандығын білдіреді деп түсінілді. Діни рәсімдер жасалуы үшін қайтыс болған кісінің осы өмірде отырған үйі немесе оның орнына өлген кісіге уақытша үй тігілетін болған [9, Б.280, 292]. Қытай деректеріне қарағанда бұл дәстүр Көктүріктерде де болғандығы көрінеді. Таң әулеті тарихында Көктүріктердің өлген кісіні бөлек үйге кіргізетіндігі, оның ұлдары, немерелері, ағайын-туыстарының ат және қойларын сойып, үйдің алдына қоятындығы, сол үйді жеті рет айналып шығатындықтары айтылады [6, Б.177]. ІХ ғасырдағы Оғыз тайпаларында өлген адамға байланысты жасалатын дәстүрлер жайында жазған Ибн Фадлан [10, Б.40] олардан бірі қатты ауырса ауылдан ұзақ жерге үй тігіп, науқас адамды сол жерде бөлек ұстағандығын, ол адам науқасынан жазылғанша немесе қайтыс болған жағдайда рәсімдері жасалып біткенше сол жерде ұстағандығын жазады. Өлген кісіге арналған үй тігу Урянхай-Тувалықтарда да бар. Тувалықтар бір адам қайтыс болған жағдайда бөлек үйге кіргізіп, оны жүннен жасалған матамен немесе терімен орап қояды [6, Б.183]. Күмбезді түрік шатырына ұқсас ислам дүниесіндегі классикалық кесене тұрғызуды түріктердің ислам дінін қабылдағанға дейінгі дәстүрін сабақтастықпен жалғастыруының бір белгісі деп түсінуміз керек.
Қазақ халқындағы осы дәстүрдің жалғастығын өлген кісіге арналып үй тіккендігінен көре аламыз. Ал ескі түріктердегі тігілген үйдің түсі тұрғысында деректер табылмағанымен, қазақ халқында ақ жүннен жасалған киізден болғандығы анық. Дүние салған кісінің киім-кешегі, өмірде қолданған құрал-жабдықтары, қару-жарақтары мен ер-тұрмандары т.б. заттары болса, бәрі сол үйге қойылады. Ұлдары мен ағайын-туыстарында болған бағалы заттары да осы үйге алып келінеді, олар берілетін астың соңына дейін сол жерде болып, астан кейін ағайын-туыс, достарына таратылады. Үлкен астың соңына дейін ұрпақтарының амандығы тұрғысындағы тілектер білдіріліп, «жоқтауда» осы жерде айтылады.
Кісі қайтыс болған жағдайда ең алдымен оның бас жағы құбылаға қаратылып жатқызылады, бетіне таза ақ мата жабылып, айналасы ақ пердемен қоршалып жабылады [3, Б.392-393]. Түріктер исламға дейінгі дәуірлерде қайтыс болған адамды жылдың белгілі бір мезгілдерінде жерлейтін болды. Түріктерде жерлеу рәсімі жапырақтар түсе бастайтын күз мезгілінде немесе ағаштардың бүршік ататын көктем мезгілінде жүзеге асырылды [11, Б.27]. Көктемде қайтыс болғандарды күзде, шөптер қурап, жапырақтар түсе бастағанда, ал қыста немесе күзде қайтыс болғандарды жер көктей бастағанда жерлейтін болды [6, Б.177-178]. Ислам діні таралғаннан кейін қайтыс болған кісіні ұзақ сақтау дәстүрі жойыла бастады. Қайтыс болған адамға арналып үй тігілгеннен кейін жан жаққа жаназа үшін хабар беріледі, мұндай хабар жеткізуді естірту деп атайды. Дәстүр бойынша жаназа ұзақ аймақтарда тұратын ағайын-туыстары мен достарының келуі үшін 1-3 күн күтіледі. Бұл күндер арасында жақын туыстары өлген кісіге арналып тігілген үйде от жағып, қайтыс болған кісінің жанында кезекпен түнейтін болған [3, Б.392-393]. Кісінің қайтыс болғандығын естіген ағайын-туыс, достары тез жетуге асығып, өлген кісі төре тұқымынан болса «төрем», қарапайым халық арасынан шыққан болса «бауырым» деп жақындарымен құшақтасып көріседі және өзінің саулығын тілейді. Бұл рәсімнен кейін қайтыс болған кісіні орайтын ақ матасы және басқада керек-жарақтары дайындалып, фідия (ақшалай немесе заттай сый беру) беруге аса маңыз берілмейді. Фідия тоғыз етіп беріледі. Молдаларға Құраны Кәрімді оқып шығу бұйырылады. Оларға соңынан ат немесе түйе сыйға берілетін болған [5, Б.492]. Бұлар біткеннен кейін қайтыс болған адамды жуындырады. Жаназа, жуу істерін білетін отбасы мүшелері немесе молдалар тігілген үйдің ішінде пердемен бөлінген бөлігінде жуындыру ісімен айналысады. Оның соңынан «ахырет киімі» деп аталатын ақ матаға оралады. Ақ матаға оралған жаназа ақ киізге немесе кілемге оралып жерленетін жерге осылай жеткізіледі. Бұл қолданылған киіз немесе кілем мешіттерге беріледі. Мұндай қайтыс болған адамды жуындыру мен матаға орау Ислам діні таралғанға дейін түріктерде де болған.
Қазақ халқында қайтыс болған сәттен бастап жасалатын рәсімдерінен ескі түрік сенімі мен ислам діні қағидаларының өзара сабақтастығы көрінеді.