Зікірия ЖАНДАРБЕК
тарих ғылымдарының кандидаты
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркістан/Қазақстан
Ислам дінінің негізінен төрт мазхабтан тұратыны, олардың арасындағы ерекшеліктердің шығу себептері осы күнге дейін сан мәрте жазылып, талқыланды. Осы мәселені біз бүгін тағы да қозғауға мәжбүр болып отырмыз. Оған себеп – еліміздегі діни үдерістерде сырттан келген уаххабилік-салафилік бағыттың жетекші орынға шығып, қазақтың дәстүрлі дінінің негізі болған ханафи мазхабының түпкі мәнінің бұрмалануы. Бұл мәселені қазіргі күні ханафи мазхабының негізгі ұстанымдарын нақтылап алмасақ, ертеңгі күні қазақтың дәстүрлі дінінің қайсы екендігін түсінуден қаламыз. Өйткені, қазіргі күні ханафи мазхабы атынан уаххабилік-салафилік таным халық санасына сіңірілуде. Оған мысал ретінде «Ал-ханафия.кз» сайтында жарияланған «Мухаммад-Султанның Жапония мұсылмандарына сыйлығы немесе мұсылман адам төрт мазхабтың біреуін ұстануы міндетті ме?» атты кітап басынан аяғына дейін қазақ халқының дәстүрлі діни танымы мен ханафи мазхабының ғасырлар бойы қалыптасқан ұстанымдарын жоққа шығарған. Ең бастысы кітап ішінде Абу Ханифа атынан да айтылған мазхабқа қарсы пікірлердің болуы. Кітаптың мақсаты мазхабпен жүру мұсылмандарды адастырып, жіктелуге түсреді, қазіргі Ислам әлемінде болып жатқан проблемалық мәселелер осы жіктелушіліктен шығып жатыр деген ойды оқушы санасына сіңру болғандығы айқын көрініп тұр. Және бұл пікірлер ханафи мазхабы атынан жарияланып отыр. Егерде біз осы мәселелерге талдау жасап, мазхабтардың шығу себептері мен Ханафи мазхабы мен өзге үш мазхабтың арасындағы ерекшеліктерін көрсете алмасақ, онда біз бүгінгі күннің басты мәселесі – қазақтың дәстүрлі дінінің негізінен ажырап қаларымыз хақ. Ол үшін алдымен мазхабтардың қалыптасу дәуіріне қысқаша талдау жасауымыз қажет.
Осман халифтің өлтіруінен басталып, Али ибн абу Талибтің өлтірілуіне ұласқан ислам әлемінде ішкі қайшылық VIII ғасырда одан ары тереңдей түсті. Оның үстіне мұсылмандардың шетжерлік мәдениетпен жақындасуы басқа діни және философиялық бағыттар арасындағы пікірталастың шығып, қоюлануы, Аббаси билеушілерінің ши‘а, муржи‘а мен зейдийа ағымдарымен жақындасуы, бұл шеңбер тысында қалғандардың тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады. Бұл Ислам дүниесіндегі пікір қайшылығының шығуымен қатар, хадисті жақтаушылардың қарсылығын тудырды және осы қарсылықтың нәтижесінде олардың белгілі топқа бірігуіне ықпал етті. Бұл жағдайлар ахл-и сүннет жақтастарының жеке бағыт ретінде қалыптасуына әкелді. Шындығында бұл бағыт ахл-и хадис тарапынан құрылды және олар барлық бағыттарға қарсы күресте ахл-и сүннеттің ту ұстаушылығын қолдарына алды. Бұлардың тарапынан қазіргі қолданыстағы шариғат негіздері қалыптасты.
Шариғат – Ислам дініндегі құқықтық-этикалық нормалар жиынтығы. Ислам шариғаты Исламның алғашқы үш ғасырында қалыптасты. Ахл-и хадис өкілдері мұсылмандарды бөлшектеуден сақтау үшін қоғамдық өмірдің идеалы ретінде Пайғамбар заманын алды және қоғамды соған ұқсас формада бірлік пен тұтастық негізінде қалыптастыруды мақсат етті. Бұл себептен оларда Кітапқа сай, шешімін Пайғамбар хадистері мен сахабалар мен табииндердің сөздерін бір жерге жинап, тақырыптарға қарай топтастырып, негізгі көзқарасты хадистерге негіздеп, сол рухани негізге ұластыру мақсаты болды. Кітап пен хадиске негізделмеген көзқарасты (қиасты) қабыл етпейтін және ондай көзқарасты қолдайтындарды сынайтын топ ортаға шықты.
Ахл-хадис Исламның иман, ғибадат, ахлақ және басқа ғибадаттарды бір-бірінен айырудың мүмкін еместігін қолға алу үстінде болды. Сол себептен, олардың жазған «Китаб ал-асар» атты еңбектерінде иман, ақида, ахлақ, ғибадат сияқты құлшылық түрлері бір-бірінен ажырамас, бүтін ретінде қарастырылды. Ахл-и хадистің көзқарастары таухид, иман мен үлкен күнә, адамның әректі мен тағдыр, имамат пен саясат, бидғат және басқа тақырыптарда топтастырылды. Олардың көзқарастарына қарағанда Алла бір және одан басқа Тәңір жоқ. Әзіреті Мұхаммед Оның Елшісі, нәбиі әрі құлы. Алланың бұдан басқа да есімдері бар. Иман – ниет және амалдан тұрады. Тағы бір негізгі анықтамада иман – тілмен айтып, мойынұсыну, жүрекпен бекіту, дене мүшелерімен амал ету.
Иман Исламнан басқа нәрсе. Амалдар иманның бөлігі. Бұлардың жиынтығы 70 бөліктен(қалдық) асады. Иман артар және азайар. Иманды «Алла қаласа, мен мүминмін және үміт етермін. Мен мүмимін» деген формада ереже бойынша айтуы керек. Жер жүзінде жасалған жақсылық пен зұлымдықтың барлығы Алладан. Әрбір нәрсе Оның қалауымен болар. Әрбір жаратылғанның бір ажалы бар. Пайғамбар серіктерінің ең абзалдары кезегімен Әзіреті Абу Бәкір, Әзіреті Омар, Әзіреті Оспан, Әзіреті Али болатын. Әзіреті Пайғамбардан соңғы адамдардың ішіндегі ең жоғарылары де осы төртеуі болатын. Кітап пен сүннете не әмір етілсе, соған мойынұсынып, неге тыйым салса, олардан қашатын. Дін басшылары болған салафтарға мойынұсынатын еді[1:23-26]. Осылай, ислам әлемі шариғат-заң ретінде арабтардың дәстүрі негізінде қалыптасқан осы құқықтық норманы қабыл еткен болатын. Ислам дінін қабылдаған халықтар алғашқы кезеңде ислам дінімен қоса, араб дәстүрін де қабыл етті және ислам дінін қабылдау араб болу дегенді білдіретін[2:436]. Ислам шариғаты дегенде әлі күнге дейін зерттеушілер осы араб дәстүрі негізінде қалыптасқан шариғатты-араб дәстүршілдігін ғана қабылдайды.
Алайда, шариғат-заң тек араб дәстүршілдігімен шектелмейтіндігін, басқа халықтардың өз ерекшелігіне қарай қоғамдық қатынастарды реттеп отыратын құқықтық нормалар жүйесі болғандығын жоққа шығаруға болмайтын еді. Бұл бағытты қолдаған Ахл ар-Рай тобы еді. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударып, әр халықтың өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалуға құқы барлығын Құран аяттарын негізге ала отырып, дәлелдеген Абу Ханифа Нұғман бин Сабит болды. Ол былай дейді: «Алланың пайғамбарлары [Алланың оларға мадағы мен сәлемі болсын!] түрлі діндерге тиесілі емес еді. Ешбірі өзінен бұрынғы пайғамбардың дінін жоққа шығару керек деп айтпады. Себебі, дін бір еді. Бірақ, әр пайғамбар өз шариғатына шақыратын. Өзінен бұрынғы Елшінің шариғатын қабыл етпейтін. Алла Тағала ол үшін: «Ей, муминдер, әр біріңе бір шариғат, бір жол бердік. Алла қаласа, сендердің барлығыңды бір үммет жасар еді.» (Маида, 5/48). Алла Тағаланың олардың барлығына бергені бір – дін, Таухид болатын. Олардың барлығына өз діндеріне бекем болуын, жіктелуге түспеулерін әмір етті. Және былай деді: «Діндеріңе бекем болыңдар. Нухқа тапсырған дінді саған да уахи еткенімізді, Ибрахимге, Мұсаға және Исаға бергендерімізді Алла саған да дін етіп берді.»(Шура, 42/13). Және Алла Тағала былай деп бұйырды: «Алланың дінін ешқандай өзгертуге болмайды. Шындығында дін біреу»[ Рум, 30/30]. Яғни Алла Тағаланың дінін өзгерту туралы сөз қозғаудың өзі артық. Дін ешқашан өзгермеді, басқа халге келтірілмеді және өзгертілмеді. Шариғаттар болса, өзгерді. Себебі, қаншама зат кейбір адамдар үшін адал болса, Алла Тағала оларды басқа адамдар үшін арам етті. Сансыз заттар бар, оларды қолдану үшін адамдарға әмір етті. Ал, бағзы адамдарға оларды қолдануға тыйым салды. Демек, шариғаттар көп және бір-бірінен айырмашылықтары бар. Шариғатты орындау парыз. Мұнымен пара-пар мәселе – Алланың әмір еткенін, барлық үкімдерін орындау, қабыл етпегендерінен бас тарту, Алланың қалауына сай келеді. Алла Тағаланың әмір еткендерін тәрік етіп, тыйым салған нәрселерін жасаған адам Алла Тағаланың дінін тәрік еткен болар еді және кәпір болар еді. Алла мүминдерге парыз амалдарын тек дінді қабыл еткеннен кейін ғана парыз етті.
Егерде түрлі діндердегі бұл парыздар иман болса, бұларды орындамайынша, оларды мұсылман демес еді. Алайда, Алла Тағала иманды бұл амалдардан үстін (жоғары) қылды және оны мына аяттарда баян етті: «Иман етіп, жақсы амалды тапқандар.»[Ниса, 4/122]. «Кім шынымен жүзін бұрып, Аллаға мойын ұсынса, оның Алланың қасында сыйы бар.» [Бақара, 2/112]. «Кім де кім мүмин болған халында ақыретті ойласа, сол үшін амал етсе, әрекеті Алланың әміріне сай болар.» [Исра, 17/19]. Алла Тағала осылай иманды амалдан айырды. Сондықтан мүминдер Аллаға иман келтіргені үшін намаз оқыр, зекет берер, ораза тұтар, хажыға барар, Алланы зікір етер. Олай болмаса, намаздарынан, зекеттерінен, оразаларынан және қажылықтарынан басқасы Аллаға иман ету емес.» [3:55-57]
Абу Ханифаның Құраннан дәлелдер келтіре отырып, осылай иман мен амалды, дін мен шариғатты бөліп көрсетуі, дін мен шариғат арасында қандай айырмашылықтардың бар екенін нақтылап беруі Ислам дінінің басқа өлкелерге таралғанда сол таралған жерлердегі халықтардың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің сақталуына, ол халықтардың өзіндік болмысының жоғалмауына мүмкіндік берді. Және Абу Ханифа, соңғы келген пайғамбар өзінен бұрынғы пайғамбардың дінін жоққа шығаруы мүмкін еместігін, көрсетті. Себебі, дін біреу болғандықтан бұрынғы дінді жоққа шығаруға болмайды. Ал, шариғат болса, әртүрлі. Әр пайғамбардың өз шариғаты бар. Алайда, бұл шариғат мәселесінде де ерекшеліктердің болуын табиғи мәселе екендігін көрсетті. «Сендерден әрбір ұлт үшін (жеке) шариғат және жол жасап қойдық. Егер Алла қаласа еді, барлығыңды бір үммет жасар еді»[ Маида,5/48.] деген Құран аятында Алла Тағаланың әр ұлтқа өзіне лайық шариғат және жол бергені көрсетілген, өзінен бұрын келген діннен қалған шариғат үкімдерін де жоққа шығаруға болмайтынын да нақтылап берді. Жалпы бұл мәселе «Хужрат» сүресінде де «Ей, адамдар, расында біз сендерді бір еркек (Адам) және бір әйелден (Хауадан) жараттық және де бір-бірлеріңмен танысуларың үшін сендерді халықтар мен ру-тайпалар етіп қойдық» [Хужрат,49/13], деген аятта осы мәселені нақтылау бар. Демек, Исламда жаңа дінді қабылдаған халықтың бұрынғы дінінен қалған әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінен толығымен бас тартуының қажеті жоқ»[3:57]. Демек, Алла Тағаланың әрбір халыққа берген заңы-шариғаты, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі киелі, қасиетті құндылық. Олардан бас тарту Алла Тағаланың Өзі берген шариғатынан, нығметтерінен, дінінен бас тарту болған болар еді. Алайда, Абу Ханифаның бұл тұжырымдары Қожа Ахмет Йасауи сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтергенше іске асқан жоқ. Ол Абу Ханифаның тұжырымдық ой-пікірлеріне ден қоя отырып, сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтерді. Қожа Ахмет Йасауи бабамыздың сопылық жолды тариқат деңгейіне көтеруі ғана Абу Ханифа жолының жалпы халықтың иман-сеніміне айналуына мүмкіндік берді. Ендігі кезекте тариқат дегеніміз не? Осы сұраққа жауап беріп көрелік.
Тариқат – мұсылман дінін қабылдаған халықтардың Исламның негізгі бес парызын қабыл етіп, қалған діни жол-жоралғыны сопылық жол-рухани таным негізінде қалыптастыра отырып, қоғамдық қатынастарды реттеуді толығымен әр халықтың өзінің табиғи ерекшелігіне қарай қалыптасқан салт-дәстүріне беру деп айтса болады. Енді осы мәселелерді Қожа Ахмет Йасауи бабамыз қалай шешті, соған қысқаша тоқталып көрелік.
Қожа Ахмет Йасауиге дейін сопылық жеке тұлғалардың немесе белгілі шайхтың айналасына шоғырланған топтың рухани жетілу тәжірибесі болса, Йасауи оны жалпы қоғамның иман-сеніміне айналдыра білді. Бұл адам баласының таным аясын кеңейтті. Йасауиге дейін Абу Ханифа, Имам Матуриди Алланы тануда нақыл мен ақылды, сезім мүшелерін құрал етсе, Қожа Ахмет Йасауи бұлардың қатарына рух әлемінің мекені-жүрекпен амал етуді қосты.
Қожа Ахмет Йасауи өз тариқатын қалыптастырғанда алдымен Исламның рухани негіздеріне баса мән берді. Соларға арқа сүйеді. Бұл Йасауи жолындағы халықтың иман-сенімінің Исламдық негіздерден айнымауының кепілі болды. Көп жағдайда Йасауи жолындағы халықтың иманының беріктігі жағынан өзге халықтарға үлгі болатын дәрежеде еді.
Қоғамдық қатынастарды реттеуді Қожа Ахмет Йасауи толығымен түркінің көнеден келе жатқан салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына берді. Себебі, түркінің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрінің өзі Алла Тағаланың бұл халыққа берген нығметі болатын. Оның сақталуын Йасауи тариқаттың басты шарты деп білді. Біз Йасауидің тариқат жолына мұндай қатаң талап қойғанын мәдениеті Йасауи жолы негізінде қалыптасқан қазақ халқының мәдениетіндегі исламдық шариғат жолынан өзгешелігіне қарап көруімізге болады. Мысалы, бір ғана некелік қатынастардағы ерекшеліктердің өзі шариғат пен түркілік дәстүр арасында қаншалықты айырмашылық барлығын дәлелдейді. Араб қоғамында қалыптастырылған шариғатта некелік қатынас эндогамдық сипатта, ал қазақтарда некелік қатынас экзогамдық сипатта. Қазақтардың дәстүрінде жеті атаға дейінгі некелік қатынасқа түскендер үшін өлім жазасы белгіленген. Ал, арабтарда немере ағайындылар арасындағы некелік қатынас – Пайғамбар сүннеті. Бұл Қожа Ахмет Йасауидің түркілік дәстүрге қаншалықты мән бергенін көрсетеді. Осы түркілердің осы салд-дәстүлік ерекшеліктерін Йасауи өзінің бізге дейін жетпеген «Фатава-и танбих»-«Пәтуалар көрсеткіші» атты кітабында негіздеп жазды деген ойдамыз. Ол кітап туралы кейінгі ғасырларда жазлыған шығармалардан оқи аламыз. Міне, осы айтылғандарды жинақтап көретін болсақ, онда Исламның бес парызын негізге алып, сопылық жолдың жалпы заңдылықтарына бағына отырып, әр халықтың ерекшелігіне орай, исламдық рухани негіздерді қалыптастырып, өзіне тән әдет-ғұрып, салт-дәстүрін қолдануға мүмкіндік беретін жолды тариқат деп атайтынын көруімізге болады. Қожа Ахмет Йасауи осылай түркінің ислам дініндегі жолын, шеңберін айқындап берді. Бұл жолдан-шеңберден тыс түркі баласы үшін ислам діні болғанымен, түркі мәдениеті жоқ болатын. Сол себепті, Йасауиді кезінде Алишер Новаи сияқты ғұлама «Түркі жұртының құбыласы» деп атады. Өзге ғалымдар Йасауиге «Қтуб ал-Ақтаб» деген ат берді. Ол да «түркі жұртының Темірқазығы» дегенді білдіретін.
Қожа Ахмет Йасауидің сопылық жолды тариқат дәрежесіне көтеруі, түркілердің Исламдағы жолын айқындап беруі өзге халықтарға да өздерінің рухани-мәдени, құқықтық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін сопылық тариқаттарды қалыптастыруына мүмкіндік берді. Сопылық тариқаттар белгілі бір халықтың рухани-мәдени болмысы мен көне дәуірден келе жатқан салт-дәстүрлеріне негізделді. Осылай тариқаттар арасындағы ерекшеліктер қалыптасты. Бір тариқат пен екінші тариқат арасындағы ерекшеліктің болуы заңдылық деп танылды және мойындалды.
Егерде біз осы айтылғандары сараптап көретін болсақ, онда Исламдағы мазхабтар мен сопылық тариқаттардың өздігінен шықпағандығын, бұлардың барлығы уақыт табына сай қалыптасқандығын көруімізге болады. Өйткені, Ислам әлемнің әр аймағында тұратын халықтардың өзіндік табиғи, мәдени ерекшеліктері мен олардың ислам дінімен үйлестірілу мәселесі туындағаны хақ. Ал, оларды үйлестірілмейінше ислам дінін қабылдаған халықтардың тарих сахнасында қалуы мүмкін емес еді.
Осы мәселені ескерген Абу Ханифа Нұғман ибн Сабит ханафи мазхабын қалыптастырғандығын жоғарыда айтып өттік. Исламды қабылдаған халықтардың көпшілігінің ханафи мазхабын қабыл етуі өзі әр халықтың өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалу мүмкіндігімен байланысты болды. Өйткені, Абу Ханифаның дін мен шариғатты бөліп қарастырды. Тәңірдің бірілігі мен барлығын мойындаған адам мұсылман болатын болса, онда ол адам өзінің ата-бабасынан келе жатқан салт-дәстүрді толығымен ұстануына мүмкіндік туады. Ал, Ахл ал-Хадис тобы тарапынан қалыптастырылған шариғат болса, дін мен шариғатты бір-бірінен айырған жоқ, тұтас қарады. Исламды қабылдаған адам толығымен араб дәстүрін де қабылдауы тиіс болды. Бұл түсінікті алдымен Абу Ханифа бұзса, Қожа Ахмет Йасауи оның толығымен іске асуына ықпал етті. Сол себепті, XII ғасырдан соң Қожа Ахмет Йасауи сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтергеннен кейін, ислам дінімен бірге араб дәстүрін қабылдаған өзге халықтар да, біртіндеп өздерінің рухани-мәдени болмысын қамтамасыз ете алатын сопылық жолдарды қалыптастырып, өз мәдениеттеріне қайта оралды. Бұл Ислам әлемінде діни сенімі-иманы бір, мәдениеттері бөлек мұсылман халықтарының қалыптасуына мүмкіндік берген болатын. Өкінішке орай, ибн Таймийадан бастау алған, Абд ал-Уаххаб Нажди шегіне жеткізген уаххабилік-салафилік дүниетаным қазіргі күні күш алып, ғасырлар бойы қалыптасқан мұсылман халықтарының рухани-мәдени болмысын жоққа шығаруда. Ол үдерістен Қазақстан да аман қалған жоқ. Қазіргі күні Қазақстан мұсылмандар дініи Басқармасының ұстап отырған бағыты Ханафи мазхабы деп аталғанымен, ханафи мазхабы еместігіне өзіміз куә болып жүрміз. Анығырақ айтсақ, Ахл ал-Хадис тобы қалыптастырған араб дәстүршілдігі. Уаххабилік-салафилік ағымның осы араб дәстүршілдігінен бастау алғанын есепке алатын болсақ, онда қазіргі күні ҚМДБ имамдарының уаххабилік-салафилік ағымға күресінің нәтижесіз болу себебін түсінеміз. Жақында ғана Жамбыл облысындағы халықпен болған кездесулерде көзім жеткен басты нәрсе, мешітке барған жастарда қазақы дәстүр мен дүниетанымға қарсы көзқарастың қалыптасатындығы, уаххабилік-салафилік ағым ықапалына тез түсетіндігі. Бұл мәселені мектеп мұғалімдері де, жат ағымның соңына ерген жастардың туыстары да айтты. Бұл айғақ еліміздегі жат діни ағымның күш алуына себеп болып отырған басты орталық еліміздегі мешіттер екендігін көрсетіп отыр. Егерде біз еліміздегі діни ахуалды түзетеміз дейтін болсақ, онда мешітттерімізді шын мәніндегі Абу Ханифа жолына бет бұрғызуымыз керек.