Калимаш Капсамаровна БЕГАЛИНОВА
Философия ғылымдарының докторы, профессор
М. С.Ашилова
PhD докторы, оқытушы
Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық қатынастар және Әлем тілдері университеті Алматы/Қазақстан kalima910@mail.ru
Қазақ (түрік) суфизмінің негізін қалаушы Қожа Ахмет Ясауи еді. Суфизм — исламның теософиясы. Мұсылман мәдениетінің философиялық сопылық бағытының орны ерекше. Оның ерекшелігі, ол Құдайға, дүниеге, адамзатқа қатынасында адамның жүрегіне, рухани жанына, өнегеге жүгінеді. Сопылық (суфизм) — мұсылмандық терминологияны пайдаланды. Құдайды танудың сопылық жолы тариқатқа ену үшін шариғатты білу керек.
Сопылық ілімі адам болмысының басты тәсілі Құдайды тану деп бағалайды, шын мәнісінде, ол адамның өзінің ішкі әлемін тану болып келеді. Адамның эссенция мен экзистенциясы мүмкіндігіне байланысты таным үрдісін шығармашылық акт ретінде мойындайды. Ол өзінің ішкі «Меніне» бағытталған. Теориялық һәм практикалық тұрғыдан сопылық ілімі тұйық шеңбер ішінде қалып қойған жоқ. Онда Құдаймен бірігудің бірнеше тұжырымдамасы айқындалады, оның ішінде интенциалдық немесе экзистенциалдық-онтологиялық бағыттары басты болып белгіленген (Мансұр әл-Халладж, Қожа Ахмет Ясауи). Ал, мистикалық пантеизм («вахдат аль-вуджуд» теориясын ұстанушылар, Ибн-Араби), гнеосеологиялық-теоретикалыққа Әл-Ғазалиді жатқызамыз.
Кеңестік моноидеология тұсында сопылық іліміне исламдағы мистикалық ағым ретінде немесе мистикалық-аскетикалық, тіпті болмаса пантеистік немесе мұсылманның философиясындағы еретикалық бағыт ретінде анықтама беріліп келді. Расында да, суфизмнің сан құрлылығы, оның тарихи-географиялық кеңдігі, өмір салтына айналуы, осынау рухани мәдениеттің қайшылықты феноменін айқындауды өте-мөте күрделендіре түседі.
Сопылық (суфизм) — дегеніміз адамның дүниеге деген рухани-теоретикалық, рецептурлық-пәндік қатынасының органикалық тұтастығы болып келетін рухани-тәжірибелік ерекше іс-әрекет және бұл қатынастар адамдардан мүлдем аулақтау, өмірден баз кешу дегенді емес, адамның бойында асқақтық, Құдайдың құдіретін сезіну, қарапайымдық қасиеттердің ғажап тоғысуы. Суфизмнің сан пішінді сипаттарының болуына қарамастан, бұл құбылыстың осы өзгешелігі әлі күнге дейін оның тұрлаулы, субстанциялық басы болып қалады. Оның негізін тұтас дүниетаным, рухани және материалдық дүниенің, Құдай мен адамның, мистикалық пен рационалдықтың бірлігі құрайды.
Б.Э. Бертельстің әділ көрсеткеніндей, «барлық ағымдарға ортақ қағидаларды айқындау барысында, біз еріксіз де ерікті де түрде ақиқат суреттермен жобамен бейнелейтін абстракцияға жүгінеміз» [1]. Сопылықтың эссенциясын қамтитын осындай абстракцияның үлгісі Гётеде берілген: «Құдайдың шексіз ырқына сөзсіз құлау, жердегі істерге шуақты көзқарас, … екі дүние арасындағы сүйіспеншілік пен бейімдік, ауырлықтан нақты тазару, барлығы шартты түрде шешімін табады» [2, 746 б.].
Суфизмнің мәнің, мазмүның толық ашып берген Кожа Ахмет Ясауи еді. Өкінішке орай, Ясауи жайында біздерге көбінесе жалған ақпараттар жетіп келген. «Диуани-е-хикмет» шығармасы арқылы біз ол адамның жас кезінен жетім қалып, сопылықтың дәстүрлі жолымен жүріп өткендігін, үлкен медреселерде оқып, рухани ұстаз іздеу жолында өмірін өткізгендігін білеміз. Балалық шағында Ахмет Ясауи сопылық шейх болып саналатын Арыстан-бабпен кездескен болатын. Бұл кездесу жасөспірімнің өмір жолын анықтап берген сияқты. «Хикметтерінде» ғұлама өзі жайлы былай дейді: 4 жасында пайғамбарымыз Мұхаммед с.а.с. Арыстан-баб арқылы мұсылман дінінің символы болып саналатын құрма жолдаған екен. Мұны ол алдағы өмір жолым діни қайраткерлікпен тығыз байланысты болуы шарт деп түсінеді.
«Құл Қожа Ахмет, пендемін деп көп айтпа кеп,
Алдауменен қылсын тағат болар кезеп.
Шариғатта, тарихта ісің бөлек,
Ақыреттте кәзаптарға жаза қылар», — деп жазады ойшыл шығармасында [3].
Бұл шығарманың негізгі айтпақ болған ойы Жаратушының құлы ретінде ол жайбарақат өмір кеше алмайтындығын, ол дегеніміз көз алдаушылық болатындығын айтқысы келген еді. Егерде ол маңдайына жазылған өз борышын өтемесе, тозақ отында күйетіндігін айтады. Ахмет Ясауи бала кезінен бастап Арыстан-бабпен эзотериялық сипатта сөйлесетін болған. Арыстан-бабтың берген кеңесі бойынша халифаттың діни-рухани орталығы болып келетін Бұхараға барып, сол кездегі сопылардың шейхы болып саналатын Йусуф Хамаданидің (1040/50-1140) шәкірті болады. Йусуф Хамаданимен бірге Ахмет Йассауи осы жерден алғаш рет Меккеге хажылыққа барады. Ол жерде де көптеген сол заманғы атақты сопылармен кездеседі.
Ұстазы Йусуф Хамаданидің өлімінен кейін оның өсиеті бойынша тарикатты басқарды. Алайда, онда көп болмады. Ол өз отанына атақты шейх болып оралады. «Ясауиа» деп аталатын сопылық қоғам құрады. Оның келесі өмірінің барлығы дерлік Түркістанмен байланысты. 63-жасқа толған сәтінде, көптеген жетістіктерге жеткен ол жер астынан орын жасап, сонда өмір сүруге шешім қабылдайды. Жер асты орнында өзінің Хикметтерін жазады. Хикметтердің басты идеясы – Абсолютқа жету, материалдық өмірден алшақтау жан тазалығын дәріптеу болып табылады.
Жаратушымен арадағы қарым-қатынаста материалдық, тұрмыстық жағдаяттар еш әсер етпеуі керек. Адам баласы өзінің көз алдындағысын ғана көруге машықтанып қалған. Ал, одан тыс дүниені көру үшін сопылық дәстүр керектігін айтады. Ол үшін мынау дүние қызықтарын тәрік ету қажет деген тұжырым жасайды.
Міне, осындай ішкі әлемнің жан-жақты ашылуын көрсете білген ой ғана әлемдік философияға өз үлесін қоса алады. Осыған ұқсастардың барлығын да біз Ахмет Ясауидің ілімінен көре аламыз. Оның Жаратушыға деген махаббаты мен философиясы Руханияттың ең жоғарғы сатысына тең.
«Діннің махаббатын сезінбеген адам,
Өз жанын да түсіне алмайды», —
деп жазады [3]. Қожа Ахмет Ясауидің пайымдауынша әрбір адам Құдайға жақындап, Жаратқанның сүйікті құлы бола алады. Бұл дегеніміз Құдайды танудың ең соңғы сатысы. Айтуынша, «Мен» және «Сен», «Біз» және «Сен» проблемасы мұсылмандық мистиканың небір жіңішке, нәзік мәселелерінің бірі болып саналады. Мәселе, жеке адам тұлғасын Менде, Сенде, Құдайға толық кіріктіруде. Бұлайша пайымдау мұсылман дінінің негізгі қағидаларымен, догматтарымен түбірімен өзгешеленеді. Себебі, мұсылман діні бойынша адамның құдаймен бірігуі, олардын тығыз бірлігі мүмкін емес. Шариғат бойынша Мұхамед пайғамбардың өзі періште Жебірейіл арқылы Алламен тілдеседі. Діни тұрғыдан интеллигибелді дене ретінде қабылдана алмайды, дене де ақыл арқылы ғана қабылданылмайды.
Сондықтан, мұсылман инквизициясы адамның құдаймен деңгейлесуі жөнінде ой өрбіткен ойшылдарды қатаң жазалады. Мансүр Әл-Халладж, Абул Фази Ибн Мұхаммед Маснаджи осындай шараға душар болды. Бірақ, репрессиялық шаралар сопылық идеяларының таралуына кедергі жасай алмады, керісінше, жапа шеккендердің бейнесі, сопылық өмір салтының даңқы артуына әсер етті, оны жақтаушылар қатары арта бастады.
Құдайды тану кезіндегі Ахмет Ясауи ілімінде құтқарушылықтың жекеленген жолын ұсынатын аскетизм де үлкен рөл атқарды. Өзінің Хикметтерінде зайырлы елдің басшыларының қараңғылықтарын қатты сынға алады. Сонымен қатар хикметтерінде Құдайды танудың мистикалық жолын белгілейтін – тарикат жайлы жазады. Оның 4 негізгі сатысы бар: шариғат, мағрифат, тарикат және хакикат. Олардың әрқайсысы 10 аялдаманы талап етеді. Аялдамалар сопылардың болуы қажет белгілі бір экстатикалық күйін көрсетеді.
Бірінші кезең әр мұсылманның Құдай алдындағы парызын өтеуге бағытталған міндеті. Шариғаттың шарттары күнделікті тұрмыста заң болып табылады. Басқаша айткаңда, ислам дінінің әуелгі негізі — жердегі Құран. Оның түпнұсқасы — жеті қабат аспанда. Құранның жолы шариғат. Онда діни догматика, мұсылмандық этикасы, адам мәртебесі туралы айтылған. Басқаша айтқанда, шариғат мұсылманның өмір салты, мінез-құлық ережесі (әл-ибадат), адамдардың қарым-қатынасы (әл-муамалат). Шариғат мәңгілік, абсолютті, пәк, қайшылықсыз. Шариғаттың нақты көрінісі фикх — мұсылмандық құқық.
Сопылық шариғатты құдайды танудың бастапқы сатысы деп есептеп, жоғарғы адамгершілікті өмір салтын ұстанып, пенделік күймең тірліктен биіктеу шартын ұсынады
Екінші кезеңде исламның негізгі догмаларын игеру. Қалып, мақам ұғымдарын түсіну міндеті қойылады. Мақам — белгілі бір психикалық күй. Сопыларда қалыптың толық бірегей жіктемесі жоқ. Алайда 7 түрлі күй негізгі деп есептелінеді.
Тәуба — әдетке айналған формальды шариғаттық қатынастардан бас тартып, мінсіздікке, кемелдікке ұмтылу. «Тәуба» ұғымы шариғатта жиі кездеседі, істеген қылықтары мен қателіктеріне зерделеп, сол үшін Алладан кешірім сұрау немесе қазақ ұғымында «тәуба» бар болғанына, осы халіне, күй-жағдайына шүкіршілік етіп «тәубаға» келу дегенді білдіреді. Суфизмде күнәсін тізбелеп, зерделеу жаңсақтық, ол адамның өзінің шын мәнін мойындау дегенді меңзейді. Құдайдан басқа ақиқат жоқ.
Вараның екінші жолында аңдау сақтану бар, яғни, рұқсат етілген (халал) және тыйым салынған (харам) жолдарды ажырату баяндалады.
Бұл аңдау, сақтау зухданы (сабир, төзім) үшінші жолды ашып береді. Осы орайда сопылардың аскеттік өмір салтын ұстанғанын атап өту ләзім. Олар күнәдан, қанағатсыздықтан, ынсапсыздықтан, демек, Құдайдан алыстататын қылықтың барлығынан бойларын тарта білді.
Тартыну нәтижесі — фақырлық (кедейшілік). Бұл — төртінші кезеңге барлық дүние қызығынан безу келеді. Осы арадан алтыншы – «таввакул» кезеңі басталмақ. Бұл кезеңде адам Құдайдың құзырына толық беріледі, ертеңгі күн туралы, бұл жалғанның қызығы туралы еш ойланбайды, тек бір ғана сәтпен өмір сүрді. Сол себептен бұл аса қауіпті: адам қажетсіздікке айналады. Кейінгі суфизмде осы ұғым түбірімен қайта қаралады. Тұжырымдау кезеңі — тариқат (бой ұсыну, риясыз мойындау). Айнала қоршаған орта адам үшін шындық болмысын жоғалтады, ол оны қабылдамайды. Себебі, жоғары мақсатқа абсолютті таңдауға ғана беріледі. Соңғы хақиқат кезеңінде «хал» туралы баяндалады. Ол жоғарыдан бір сәтке берілетін жаратқанның шапағаты. Сопылық өкілдері халдың 9 күйін бағамдайды: соның ең көбірек айтылатыны — курб — өзіне жақындау. Бұл халде адам құдайдың барын сезініп, түйсінеді — махаббат (сүйіспеншілік), адам бұл халде жаратқан тағдырға деген ыстық махаббатты сезінеді.
Шаун (ынтықтық), мушахада (пайымдау кешендікке үңілу) халінде адам жаратушы алланы сезініп қана қоймайды, оны және халдың басқа күйлерін де көреді. Халдың ең жоғарғы күйі — бақи (мәңгілік). Бұл — өзінің жанының мәңгілік бақи екенін зерделеу.
Тариқаттың барлық баспалдақтарының соңы — хақиқат, шын Құдай болмысына ену сатысы. Адам өзінің өткінші «Менін» жойып, абсолют мұхитына сіңеді, санасы Құдай мәнінің мәңгілігіндей өзінің де мәңгілікке орныққанын зерделейді. Осынау жанының бақи мәнді зерделеуі — аса жоғарғы күй. Осындай күйді басынан кешірген сопышыл ізгілікті, еркін рухқа айналып үйлесімді, әсемдікті қажетсінеді.
Сопылықтың көптеген зерттеушілері бұл күйді азап шеккен жанның абсолютпен мүбәрак құдірет құзырына, мәңгілік ақиқат бесігіне қайтып оралуы (фәни) деп атайды. Фәни — тариқаттың түпкі мақсаты болып табылады. Бұл күйде адам өз ішіндегі бейнелерді «көреді», ішкі дауысты «естиді».
Экстаздық фәнидің мәні Құдаймен бірігу, құдайды тану. Сопылықтың өзін-өзі жетілдірудің мәнісі де осында. Дж. Худжвири атап көрсеткеніндей, фан жағдайында рух жердегі бұғаудан азаттанып, құдіреттің нұрлы шуағын бейнелеуге бейім болады. Хикметінде Қожа Ахмет Ясауи былай дейді: «Қожа Ахмет шариғатпен басқарып, тарикат пен хакикат жолын пайдаланады. Ал, мағрифатта болашақ фан болуды межелейді. Мен болсам, бүгіндері «фана-фи-л-лях» аялдамасына тоқтадым» [3, 148 б.].
Сонымен, сопылық интуитивті деңгейде хақиқатқа жетіп, абсолюттің нақты табиғатын таниды. Адамның мақсаты — Құдайдың құдіретін, абсолютті танып, онымен бірігуге һәм басқа мақұлықтар әлемінен асқақтауда.
Тек осы қосылу арқылы ғана адам шат-шадымандықпен рахатты кешеді, басқа трансцендентальды болмысты таниды деп үйретеді сопылық ағым. Осы ұғым сопылық психологиясы мен гносеологиясының түп қазығы десек те болады. Адам бойына құдайдың құдіреті түсетін орын оның жүрегі деп есептейді сопылар. Жүрек арқылы Мәңгілік ақиқатпен жалғасып жүрмек. Жүрекке сананың функцияларын апарып салды: ойлау, ар-ожданның оянуы, махаббат. Сөйтіп, жүрек — тіршіліктің бар тірегі, дейді суфизм. Мұсылман ойшылдары жүректе адамның жаны, санасы тәрізді тылсым, құпиялы деп есептейді.
Кез келген ақиқатты іздеуші алдымен оны өз жүрегінен таба білуі керек. әл-Бистами былай деп мойындаған екен: «Қайсы бір кезде мен 4 нәрседен адастым: Құдайды таңдап алдым, оны білемін, оны сүйемін және оны іздеймін деп ойладым. Шындығында, оны таңдау мен білу өз жанымда, махаббатым да өзімде екен, оны өз жүрегімнен таптым». Қалб (жүрек) туралы ілім сопылық гносеологиясында зікір теориясымен тығыз қалыптасқан. Зікір — Құдайдың атын атау арқылы оның құдіретін тануда жүректің тілімен дәнекерлесетін психофизикалық үрдіс. Құранда зікір сөзі көп жерде кездеседі [4].
Ислам діні зікірді мойындайды, құранда тек зікір салудың кейбір тәсілдерін аластау туралы айтылады. Зікір салған сопының жүрегі Аллаға деген шексіз махаббатқа шүпілдеп тұру керек. Сол себептен де болар, сопылық ілімінің ойшылары құдайға құлшылық жасау кезінде мистикалық сүйіспеншілік пен сезімге аса мән берді. Мысалға, ортағасырлық мистик М. Хавафи «Мәңгілік бақ» трактатында мынадай тәржіма етеді: «жынды көбелектен сұраған екен: «Отпен жаласудан еш пайда жоқ екенін біле тұра, неге соны айнала бересің?». Ол былайша жауап беріпті: «оған деген сүйіспеншілігім үшін ғұмырымда жалғыз рет күрсініп, жанып кетсем арманым жоқ». Сопылар махаббатты құдіретті ақиқатпен бірігуге ұмтылу деп бағамдады. Мұндай махаббат ақылды өмірді басып тастайды. Егер ғашықтардың арасында махаббат пен қоса ақылға орын қалса, онда ол нағыз махаббат емес, оны өзіне-өзі тану деп түсіндіреді.
Өмір мен өлім мәселесі діни мистикалық тұрғыда қарастырылады. Құранда айтылғандай жер бетіндегі ғұмыр уақытша ғана, адам баласының мәңгілік өмірі қабірде басталады. Жер бетіндегі өмір адам баласына материалдық тұрғыда ғана жақын. Өлімге дейін толған алдамшы сәттерді бастан кешеді. Әрине, барлық сопылар сияқты Қожа Ахмет Йассауи де жер бетіндегі материалдық құндылықтан гөрі ішкі әлемді артық санап, жер төлеге кеткен болатын.
Қожа Ахмет Ясауидің сопылық эстетикасында махаббат әсемдікпен біртұтас бірлікте қарастырылып, Құдай атымен байланыстырылады. Әбдірахман Жәмидің мынадай өлең жолдары бар: Рухани әсемдік адамның іс-әрекетімен имманентті байланыста, кәдімгі адамдардың қолы жетпейді, қасиетті, әулиелердің мүддесінде. Сопылар адамның ішкі құдіретті күшін, өзгермейтін әлемнің бөлшегі болғандықтан, жанды — тамаша, әсем деп бағалады.
Сопы Құдайдың алдында шаршап-қажыған, жарымжан, қорланған, қудаланған мүсәпір (Құдайға қатысты) кейіпте тұрғанда, ол — әдемі. Адамды ішкі әлемінің сұлулығы алаңдатса керек-ті. Ол білімі кемеңгерлік, тақуалығы құдайға деген сенімімен, махаббаты мейірімімен, ізгілік, әділдігі арқылы ғана сұлу болмақ. Сопылық ілімінде адамның сан саналы әрекет ауқымын қамтитын сұлулығы көп аспектіде қарастырылады.
Сопылық гносеологиясында Құдайдың сұлулығы «Нұр» арқылы айқындалады. Нұр (жарық) теориясы сопылық әдебиеттерде жан-жақты айтылады. Нұр тек сопылық ілімінде емес, сондай-ақ барлық діндер мен мифтерде де зор рөл атқарады. Әлбетте қандайда дін болмасын мистикалық тәжірбие үшін жарық нұры, аспан шұғыланы сезіну сипаты тән болып келеді, йогалардың айтуынша, медитация дегеніміздің өзі шұғылалы нұрдың шапағы. Адам миының қазіргі заманғы биохимиялық зерттеулері кез келген мистикалық жарық-нұр, серотинин мен домалақ(шишковидная железа) бездің әрекетімен байланысты екендігін куәландірді; енді тек осы жүйені дұрыс ынталандыруды қамтамасыз ететін факторлар комбинациясын табу қажет.
Сопылар «Нұр» ұғымын даналық пен біліммен барабар метафоралық мағынада қолданады. Құранда былай делінген: сопы данагөйлері үйреткендей, құдайдың нұрына бөленсең экстаздың жәрдемімен құдіреттің мәнін жете түсініп, Құдаймен бірігесің: объект пен субъект ретінде «Мен» және «Сен» бір-біріне құйылысып, жаратқан Жалғыздың субстанциялық сапасын алады, өзінің атрибутивтік айырмашылықтарын жоғалтады, себебі, Жалғыздың басқамен ұқсасы жоқ. Осындай мезеттік күйдің нәтижесі даналық, білім және илану болып табылады.
Сопылық философияның өзгешелігі ол — философия мен дінді, ғылымды бөліп қарастырмауында жатыр. Бұл өз кезегінде сенім (илану) мен білім проблемасынан көрініс тапты да, адамның рухани болмысын екіге бөлінуден сақтап қалды, оның негізгі бастауына қайтып оралуына мәжбүр етті.
Мұндай қасиет шығыстағы басқа мәдениетке де тән. Тұтас, жиынтық білім сатысында сенім мен білім арасындағы қайшылықтың жоқтығы адамның дүниетанымын Ақиқатқа жуықтатады.
Қожа Ахмет Ясауидің сопылық ілімі бойынша адам — жаратылыстың тәжі, барлық универсумның жобасы болып саналды. Құдайдың өз сипатына тәріздес жасалған адамның жанында Құдіреттің бір бөлшегі бар деп есептеп, адамның табиғаттағы, қоғамдағы орны мен рөліне мүлдем басқа көзқараспен қарауға мәжбүрлейді. Тұтастай алғанда, сопылық жүрек пен қолдың тазалығын, әлеуметтік әділдікті, ар-ожданды әспеттейді.
Адамға деген мұндай көзқарас, адам мәселесінің шешілуі оның дүниемен (әлеммен), ғарышпен бірігуі нәтижесінде ғана мүмкін болмақ деген тұжырымға жетелейді. Қорыта келе, сопылық адам мен әлем, адамның мәні, оның Құдаймен, ғарышпен байланысы туралы ілімді жаңа көзқараспен байытқан. Ол әлемдік мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі екенін айта кеткеніміз жөн.
Қожа Ахмет Ясауи өз хикметтерінде әлеуметтік әділетсіздік мәселесі жайлы көп сөз қозғайды. Сопылық ілімнің негізін қалаушы Қожа Ахмет Ясауидің ілімі бүгіндері қазақ жеріндегі құнды ойлардың, философиялық трактаттардың қатарына жатады. Әлі күнге дейін қоғамнан өз орнын алып келеді.