. (XV-XVIIIғғ. Қазақ хандығының кезеңі) Қазақстан тарихындағы тәрбие, мектеп, педагогикалық ойлар
Ерте заман Қазақ хандығының құрылу
11.VІІ-ХV ғасырлардағы педагогикалық ойлар Қазақстандағы педагогикалық ойлардың рудеминтарлық негізде дамуы
Ежелгі Түрік жазба ескерткіштері. Дешті-Қыпшақ мемлекетіндегі мектеи жэне тэрбие. Араб Халиф мектебіндегі тэрбие (медресе, ақылы мектептер) Абу Райхан Бируни, Абу Али Ибн Сина.
Қазақ халқының педагогикалық мәдениетінің дамуы. Ежелгі түркілердің жазба естеліктері. Әл Фараби мұрасы. Мұсылмандық мектептер, медіреселер. Орта ғасырлардағы исламдық педагогикалық ойлар. Қорқыт ата, Баласағүн, Қашқари, Қожа Ахмет Иассауй. КӨНЕ ТҮРІКТЕРДІҢ ЖАЗБА МӘДЕНИЕТІ МЕН ӘДЕБИЕТІ
Көне түріктердің жазба мәдениеті және әдебиеті.
¥зақ уақыт бойы еліміздің жазба мэдениеті тарихы тереңнен тарқатылмай қазақтар үш-ақ әліпбиді: араб, латын және кирилицаны ғана білетін секілді үғым қалыптастырылған-ды. Бүгіндері түркі тілдес халықтардың жазба мәдениеті тарихы ерте замандардан бастау алатындығы айқындалып, бабаларымыз бір емес, бірнеше әліпбиді меңгеріп, оны өздерінің экімшілік, дипломатиялық, діни жэне жеке басы қажеттіліктерін өтеу үшін пайдаланып келгендіктері белгілі болды.
Түрік тілдері тарихындағы ең алғашқы жазу — сыртқы нүсқасына қарай «руникалық» немесе табылған жеріне қарай «Орхон-Енисей жазуы» деп аталған жазу. Бүдан өзге көне түрік тайпалары соғды үйғыр, манихей, брахми, эстрангело, тахар жазуларын да білген.
Руна — бүл дыбыстық жазу оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне барынша бейімделген, әрі дыбыстық ерекшелігін дэл бере алады. Әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа ие.
Руна эліпбиінде, аймақтық және хроникалық нүсқаларын есепке алғанда 40-тан аса таңба бар. Оқылуы — оңнан солға қарай.
Руна жазуының таралу аймағы деп осы жазу үлгісі бар ескерткіштердің мэлім болған жерлерін атаймыз. Мүндай аймақтар — Сібірдегі Енисей, Лена өзендері аңғарлары, Монғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы Ертіс пен Іле қойнауы. Руна тектес жазуы бар ескерткіштер хазар мемлекетінің территориясы — Еділ, Дон өзендері бойы және солтүстік кавказдан да табылған.
Жазудың жазба мэдениетінің көне түріктерге дейін де болғандығын б.з.д 176 ж. ғүндардың билеушісі Модэнің Қытай еліне хат жолдауы жайлы мәлімдейтін қүжаттар және «Есік» қорғанынан табылған күміс тостағандағы жазу да көрсетіп отыр.
Б.з.д. 5 ғасырда жазылған сақ дэуірінен қалған күміс тостағандағы жазба мүра төңірегінде кезінде көп талас-тартыс жүрген. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның көне түріктер руникалық таңбаларына үқсастығына қарап, белгілі түріктанушы ғалым А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды:
1) Түркі тілдес тайпалар бүдан 2500 жыл бүрын эліпбиі бар жазуды білген жэне кеңінен пайдаланған.
2) Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы, яғни б.з.б. 5 ғасырдан бастап б.з. 10 ғасырына дейін қолданған төл жазуы.
Көне түріктер руна жазуын қүлпытастарға, түрмыстық заттарға, үй қабырғаларына өз ойларын жазғанда, сондай-ақ қолжазбалар, хаттар әзірлеуде қолданған.
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 жж. Сібірден Д.Г.Мессершмидт жэне Ф.И.Страленберг экспедициясы тапты.
ӘЛ-ФАРАБИ
Жоспары:
1.Өмірбаяны
2.Еңбектері
3.Еңбектерінің тәрбиелік мәні
- Әбу Насыр Мүхаммед Ибн Ұзлағ. Тарлзан Әл Фараби (870-950ж) ойшыл, философ, әлеуметтанушы, математик, физик, астроном, ботаник, милвист, логик, музыка зерттеушісі. Қазіргі Шымкент облысы жеріндегі көне Фараби қоласында туған. 20жасына дейін сонда оқып тәрбиеленіп, кейін Самарқанд, Бұхара Хиуа жэне мұсылман шығысының көп жерлерін аралаған, ұзақ уақыт бойы араб холифатының саяси, мәдени орталағы -Бағдатта тұрған. Арабтың мэдениеті мен ғылымы дэуірлеген шақтасонда оқып, білім алып, ғылыми жұмыстармен айналысқан. Өмірінің соңғы жылдарын Кайрда, Алеппода, Дамаскіде өткізген.
Фараби есімі дүние жүзіне мэдениеті мен ғылымының тарихынан берік орын эалады. Оны шығыстың Аристотелі деп атаған. Артында қалған ғылыми мүрасы өте мол. Екі жүз қырыққа жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан түрлі саласын — философиямен логилканы, математика мен физиканы, минерология мен лингвистилканы, медицина мен музыканы қамтиды. Осынау үлан-ғайыр еңбектерінің ішінде философия мен элеуметтануды, этика мен эстетилканың проблемалары үлкен орын алады. Фараби шығыс перипатетизімінің аса көрнекілі өкілі, араб тілінде әлемге тарағанпроцессия қоғамдық философияның негізгі салушылардың бірі. Ол философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі саласына сан түрлі үлес қосты. Этика Фараби мүрасының ішінде үлкен оръш алды.
Этиканы ол алдымен жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қаралды. Сондықтан оның этика жөніндегі жақсылық, мейірбандық, категориясы басты орын алады. Жақсылық мазмұн-мағынаның бір бөлігі сондықтан ол материалдық өзінде бітіп қайнап жатыр. Ал жамандық жақсылық сияқты емес, ол болмыс жоқ жерден пайда болған дейді. Ұлы ғалымның осынау этикалық ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі. Ол адам бжаласының жаратылысынның, бүкіл жан иесі атаулының билік шақтығы, сондықтзан да оны құрметтеу, қастерлеу керек деп түсінеді. Бірақ жамандықты жақсылық жеңгенде ғана адам баласы ізгі мүратына жетеді деп қарайды. Фараби бүл салада жасаған қорытындысының басты түйіні — білім, мейірбандық, сүлулық үшеуінің бірлігінде, Фарабидің гуманистік идеялары элемге тез тараған. Ол ақыл мен ой білімінің биік мәнін халықтар арасындағы туысқандық, достықтың принциптерін егіле жырлады, адамгершілік, мораль мэселесін дінге түрғыдан берілетін енгізу екенін көрсетеді. Гиторика, поэтика, өнер, музыка т.б. жөніндегі еңбектерінде айтылған көркемдік-эхстетилкалық көзқарасты әлі күнге мәнін жаймаған. ¥лы ойшылдың көз тіккен эстетикалық проблемаларының ауқымы үлкен, шеңбері кең. Эстетика мәселесі жөнінде айтқан соңғы пікір тың идея, батыл түжырымдар, оның көптеген шығармаларында кездеседі.
Музыка зерттеу саласында Фараби аралы шығармаларымен қатар «Музыка туралы үлкен кітап» атты іргелі кесек еңбек қалдырды. Бүл жүмыс музыкалық жүмыстың сипаты мен қүрылымынан бастап, музыкалық поэзиямен байланысқанға дейінгі «Музыка ғылымының» мэселелеріне ғана арналмай, музыканың жағымды әсерін жан-жақты дәлелдеді, сондай-ақ оның тэрбиелік мәні зор екенін баса айтты. Адамның музыка шығару қабілеті, дарындылығы дәрежесінің әр түрлі сатысын көрсетті, адамның жан дүниесіне жақсы, жаман эсер ететін музыкалық жанрларға талдау жасады.
Адамды жетіле түсуге , бақытқа, молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтдар достастығын насихаттауда, мэдениетті ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік идеялары, оның өз заманындағы шығыс елдерінің философы.
- Фарабидің, логикалық-гнесеологиалық, әлеуметтік-этикалық, эстетикалық-теориялық т.б. пікірлерімен жететанысу оның сан салалы мүраларын, оның ғылыми түжъірымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен Еуропа халықтарының философиялық, эстетикалық, қоғамдық, этикалық ой-пікірін және өнердің дамуына ықпалын тигізді, Фараби өз алдына жеке-дара, түрған үздік ойшыл, ғалым болды.
Әл-Фараби Аристотелъдің ғылыми мүраларын жан-жақты зерттеп, өзінің ғылыми еңбектерінде адам ақыл-ойының дүние танудағы құдіреттілігін дәріптейді. «Қайырлы қала түрғындарының көзқарасы», «Бақытқа жету» тағы басқа шығармаларында ғылымды меңгеруді бүл дүниедегі бақыт, кемел табудың қажетті шарты деп санайды. Ол өз заманындағы ғылымдардың барлық салаларынан эсіресе, математика, астрономия, физика, жаратылыстану ғылымдарынан көп мүра қалдырды, трактаттарында, адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, тәрбиелерін адамды ақылдылыққа үйретіп, еңбекке үйретіп баулудың, күнделікті өмір сүрудің тыныс-тіршілік қүралы — деп түжырымдайды. «Бақытқа жету» атты еңбегінде, жас үрпақ тәрбиесі, жеке бала тэрбиесі, тіпті кейде жеке адам тәрбиесі, жастар тәрбиесі, жас жүбайлар тэрбиесі жайлы жан-жақты үлағатты үғымдар, трактаттар, өсиеттер, үлгілі-өнегелі сөздер, пікірлер біздің заманымызға дейін сақталып, ол үрпақтан-үрпаққа беріліп, халықтық педагогиканың қазынасына айналды. Онда тэрбиенің педагогикалық мақсат, міндеті, оның философиялық негізі баяндалып түжырымдалады. Оның ойынша бақытқа жету басы — таза еңбек, адал еңбек, (ой толғанысы) болып есептеледі.
Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тэрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деп түжырым жасады. Ол өзінің «ғылымдар тізбегі» немесе «ғылымдарды жіктеу» деген еңбегінде сол кездегі ғьілымды үлкен-үлкен бес салаға бөледі.
Олар: 1-Тіл білімі жэне оның тараулары; 2-Логика жэне оның тараулары;.3-Математика жэне оның тараулары; 4-Физика жэне оның тараулары; 5-Азаматтық ғылым жэне оның тараулары, заң гылымы жэне дін гылымы. Әл-Фараби педагогика ғылымын -Азаматтық ғылымға жатқызған. Ол Азаматтық ғылымды — оның саласы педагогиканы оқу, білім алу тәрбиенің құралы деп есептеген. Еңбек ету, саналы болу, адамгершілік, ақылдылық — табиғаттан туындауы шарт деген түжырым жасады Фараби адамның өзі табиғат, адам — жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғарғы сатысына көтерілген, еңбек қүралдарын жасап, оларды өз қажетіне жарата білген, түсінікті сөз сөйлей білетін сапалы белгілі бір ортаның мүшесі. Сол кездегі түсінік бойынша, Фарабидің орта деп отырғаны бүгінгі қоғам болса керек.Адам туралы материалистік бағытты ұстаған Фараби — адам еңбек ету нэтижесінде жоғары сатыға көтерілді деген түжырымға келді.
Аристотельден кейінгі дүниежүзілік білім мен мәдениеттің «екінші ұстазы» болған Әл-Фараби Аристотельдің шығармалары жайында көптеген трактаттар мен түсіндірмелер жазды. Осы түрғыдан қарай отырып білімді, ол философиялық категория деп қарады. Білім, Фараби еңбектерін негізінен алсақ -философиядағы бүкіл танымның даму процесінде қалыптасқан адамзат мэдениетінің, рухани. қазынасының жиынтығы Фарабиден кейінгі ғалымдар, эсіресе философ, педагог ғалымдар, айналадағы дүниені жан-жақты зерттеп, заңдылықтарын ашып игерудің-нәтижесінде қоғамдық өмірдің даму сатыларына сәйкес адамдардың іс-әрекеті мен тэжірибесінде айқындалып дэлелденген белгілі жүйедегі ұғымдар дүниесі деп білімге түжырымды анықтама берді. Мысалы, Ыбырай мен Абай Фарабидің білім туралы трактаттарын жетілдіре, дамыта . отдырып — білімді еңбектің, еңбек тэрбиесінің тәжірибелік, өмірдегі, күнделікті тіршіліктегі іске асырылған жемісі деп түжырымға келді.
- Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деді; Ол ғылымды тарихи процесс деп түсініп, ғылым-жүйелі түрде қүрылған білімнің жоғарғы формасы деген анықтама жасады. Фараби өмір сүрген дәуірде педагогика ұғымы болмағаны белгілі. -Алайда, ол ағарту-оқу мен тәрбие туралы, еңбек мәдениеті туралы ілім жасады, Еңбектің өзі өнер — еңбек тәрбиесі сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігінс үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады — деген болатын Фараби. Ол еңбектің өзін қоғамдық өмір сүрудің негізі адамзат тіршілігінің мэңгілік, табиғи шарты деп қарастырды. Фараби еңбек процесінің бағыттарын белгіледі. Ол мақсатқа сай қызмет, яғни, еңбектің өзі, еңбек заттары мен құралдары. Адам еңбегі бағытталған нэрсенің бәрі еңбек заттары деп аталады. Оның еңбек туралы бүл түжырымдарын күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан ғалымдар бар.
Еңбек тэрбиесінің теориясын жасауда Аристотель негізін салған теориясын анықтамасына сүйенеді. Демек, ол қандай да болсын қүбылысты түсіндіруге бағытталған үғымның, идеяның, белгілі бір саласының мәнді байланыстары мен заңдылықтары жөнінде толық түсінік беретін ғылыми білімді қорытудың ең, жоғарғы формасы деген қағиданы үдайы басшылыққа алып отырды. Осы негізде алсақ, еңбек тэрбиесінің теориясын Фараби -«Өзінің ішкі қүрылымы жағынан бір-бірімен логикалы байланыста болатын бір түтас білім жүйесін қүрайды деп түжырымдады. Педагогикалық түрғыда қарастырсақ бүл түжырым оқушыларға сапалы тэртіп, сапалы білім беріп, пайдалы қоғамдық еңбекке баулу — деген сөз. Фараби еңбек тэрбиесінің теориясын жасауда еркін еңбектің адамның жан-жақты дамуы үшін маңызды еңбек үшін маңызы зор екенін көрсетті.
Өз заманындағы білім-ғылым, өнерден, оқу-тэрбиеден Әл-Фарабидің із қалдырмағаны жоқ деуге болады. Одан-қалған ғылыми еңбектің саны жүзден астам. Сол еңбектерді ғылымдар саласына бөлетін болсақ, олар: математика, логика, музыка, астрономия, дэрігерлік, лингвистика, поэзия-риторика, педаго-гика (Фараби заманында ағартушылық ғылым деп аталған) оның пікірінше, оқу-тэрбие, білім алу, еңбек ету, ғылым адамы болу адамгершілік жэне еңбек тэрбиесіне тығыз байланысты. Фараби ең алғаш еңбекті, таза еңбекті, адал еңбекті тәрбиенің алғышарты етіп алады. «Тәрбиені неден бастау керек»,»Философияны үйрену үшін не білу керек»‘ деген еңбегінде, ғылымды оқу-ағартуды меңгеру, білім-тэрбие алу, еңбекке үйрену, философияны меңгеру үшін адамның ар тазалығы, оның жеке басының тазалығын, еңбек сүйгіштігі мен қызығушылығын бірінші орынға қояды. Осыдан келіп, мұның барлығын медңгеру тэрбие эдістеріне байлаысты екенін ғылыми тұрғыда дэлелдейді. Осы негізде ол, оқыту мен тэрбиелеудің мақсаттарын жеке-жеке анықтайды. Ғылымдар тізбегі, «Ғылымдардың шығуы» атты еңбектерінде Фараби ғылымдарын үйрену, үйрену реттерін белгілейді және тэрбиенің оның ішінде еңбек тәрбиесінің тарихи тағылымын, үлесін, болашақ үрпаққа өнеге, тәлім етіп қалдырады.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адамдарды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші-адам (қазіргі мүғалім) -«мәңгі нүрдың қызметшісі». Ол барлық ой мен қимыл эрекетіне ақылдың дэнін сеуіп, нүр қүлтын тынымсыз лаулаған оттың көзі» — деген Фараби. Орта Азия ғүламасы Фарабидің шәкірті, оның ілімін эрі қарай жалғастырушы Ибн Сина: «Фарабидің тәрбие тағылымдарының ең маңыздысы әрбір жеке адамды еңбекке тәрбиелеу болды. Өйткені, еңбек сүйгіштік, еңбек ете білуге және ынталы болуға тәрбиелеу. Ол кімде-кім өзінің тіршілігі үшін, өзіне пайда келтіретін еңбекпен айналысқанда ғана, нағыз ел адамы бола алады — деген өмірлік өсек қалдырып кетті», — деп көрсетті.
Еңбек пен еңбек тэрбиесінің ғылыми негізін қолдауда XII ғасырда жазылған «Фарабидің энциклопедиясы» атты еңбектің маңызы ерекше. Әсіресе, мұның троктат ретінде ғылым тарихында алатын орны ерекше. Бұл троктат «Ғылымдар Энциклопедиясы», «Ғылымдар реті», «Ғылымдар классификациясы» т.б. аттар мен Шығыс жэне Батыс елдерінде өте ертеден -ақ мәлім болған. Бүдан көп ғүламалар тәлім алған.
Еуропа ғылымдары да бүл еңбекпен өте ертеден таныс, Фарабидің «Энциклопедиясы» сол кеідің өзінде (ХП-ғасырда) арабшадан латын тіліне екі рет аударылған. Одан кейінгі ғасырларда бүл ебек толық емес үзінді түрінде ескі еврей, неміс, ағылшын, француз, ислам және түркі т.б. тілдеріне аударылған. Роджер Бэкон, атақты Әбу Әли Ибн Сина, (980-1937) және басқалар Фарабидін Энциклопедиясының тікелей әсерімен өздерінің көпке мәлім энцикяопедиялық еңбектерін жазды
Әл-Фараби жаратылыс тану ғылымының негізін салған түңғыш • ғүламалардың бірі. Математиканы жаратылыс тану ғылымының басты саласы деп түсіндірген. Біз, қазір техникалық ғылымдарды жаратылыстану ғылымының басты саласына жатқызамыз. Фараби «теориялық арифмстикаға қысқаша кіріспе»‘ деп аталатын еңбегінде барлық құбылысты табиғат -жаратылыстану әлемінің ауқымында дамитынын дәлелдеген.