Константин Дмитриевич Ушинскийдің есімі шын мэнінде XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыстың оқу — ағарту қайраткерлерінің ең алдыңғы табанда саналады. Ол — Рассиядағы педагогика ғылымының жеке орыс халық мектебінің негізін қалаушы. Оның «Балалар элемі», «Ана тілі», «Педагогикалық антропология» атты тамаша еңбек, балалар мен мұғалімдерге арналған басқа да кітаптары орыс педагогикалық эдебиеттің баға жетпес классикалық шығармалары болып есептеледі, бұл еңбектер педагогика ғылымына алтын қор ретінде қосылды жэне дүние жүзіне әйгілі де болды.
¥лы педагог өзінің бүкіл өнерің бүкіл өмірін халық ағарту ісіне жэне балалар ісінежәне балалар тәрбиесіне арнады. «Отанына неғұрлым көбірек пайда’ келтіру — менің өмірімнің бірден — бір мақсаты », — деп жазды К.Д. Улинский. Оның өмір жолының бүкіл мэнісі осы зөздерінде еді. (4. 117 6)
Константин Димитриевич Улинский 1824 жылы 18 ақпанда Тула қаласында туды. Әкесі оқыған офицер дэрежесінде 1812 жылғы Отан соғысына қатысты. Констанин Димитриевичтың балалық шағы Усрнигов губерниясындағы Новгорд — Северск қаласының маңындағы экесінің шағын имениясында өтті. Семья жағдайы баланың тэрбиесіне қолайлы болды. Орта білімді Новгорд Северск гимназиясында алады.
1840 жылы Масква университетінің заң факултетіне түсіп, оны 1844 «жылы бітіріп шығады. Университетті бітіріп қоғамдық қозғалыстың ықпалында болады. Университетті сәтті аяқтағаннан кейін білімнің әрі қарай тереңдетіп, екі жылдай профессорлық атаққа азірленеді. 1846 жылы Ярославльдегі заң лицеиіне профессордың міндетін атқарушы болып тағайындалады. 1854 жылы Гадчинадағы жетім балалар институтына оқытушы болды орналасуға мүмкіндік алады, 1855 жылдын бастап, осы институттың инспекторы болады. Осы институтта оның есімі тәжірбиелі педагог және оқу процесін талантты ұйымдастырушы ретінде танылады. 1858 жылы ол Смольный институна ауыстырылады. Осы институтта жұмыс істеу кезеңіне ол мынадай еңбектерін жазды: «Еңбектің психикалық жэне тәжірбиелік мәні», «Қоғамдық тәрбиедегі адамгершілік әлементі туралы», «Оқытушы семинариясының жобасы». «Бабалар бүниесі» атты христоматия. ол «халық ағарту министірлігі журналына» педагогикалық бағыт беру .саласына да көп еңбек еткен.
Институт басшылары оның педагогикалық жаңалықтарынан қыңыр қарап қолдамады, оның үстінен жоғары орындарға жалған мазмұны да оны кіналайтын шағым түсірді. Осындай жағдайда Бушинский 1862 жылдың жазында Сымольный институнан ктуге мэжбір болды мұнан кейін ол шетелдерге эйелдер оқитын оқу орындарының жұмысы мен танысу үшін ұзақ мерзімді командировкага кетті. Бұл командировка кезінде ол құнды ғылыми еңбектер жазды: «Швицарияға педагогикалық саяқат», «Адам тәрбиесі», Бастауыш мектепке арналған «Ана тілі». Ол Рассияға 1867 жылы оралды. К.Д. Ушинский 1870 жылы 22желтоқсанда Одесса қаласында қайтыс болды. К.Д. Ушинскийдың педагогикалық пікірін ең негізгі мәнісі — әрбір елде халықтың мақсат — мүддесіне мұқтажына сәйкес өзімдік ағарту жүйесі болуы керек деген халықтық идеиясында еді. Дүние жүзінің басты елдеріндегі мекткпткрдің білім жүйесін зерсала зерттей отыра, Ушинский өзінің білім беру жүйелерінде кей бір жалпы үқсастықтар болғанымен, эр елдің білім жүйелерінде өзіне тән ерекшеліктері болатынын байқады, бұл ерекшеліктер сол ел халқының қалыптасқан тарихы омірімен түрмысын, талаптарымен мүң — мүқтажына байланысын көрсетті.
Тәрбие халықтық сипатқа ие болған жағдайына ғана мақсатына жетеді, халықтың өмірін жөндеуге, оның санасын дамытуға комектеседі деп есептеді. Ол «тәрбие дәрменсіз болмауы үшін, ол халықтың болуы тиіс» -деді.
Тәрбиедегі халықтық идея жемісті түрде жүжеге асу үшін, ол мынадай негізгі жолдарды белгілейді: 1. Ағарту ісі мен тәрбиенің кең демократизм негізінде құрылуын көздеді. Тэрбие ісіне халықтың өзі қожа болып, мектептер бүкіл халықтың жастарын қамтуы тиіс деді. 2. Халықтық идеяның басты бір сипаты қоғамшылдық, соған байланыста тәрбиемен білім беру салалары, олардың төңірегі қоғамдық атмосферада болуы тиіс, себебі халықтық идея мейлінше кең қоғамдық жолдар арқылы іске асады.
«Халықтық өзі жэне оның үлы адамдары ғана болшаққа жол сілтейді, тәрбие осы жолмен ғана ілгерлейді », — деді. Ушинский өзінің «Еңбектің психикалық жэне тәрбиелік мәні» деген мақаласында еңбек тәрбиесін эдейі қарастырды, ол «Балалар әлемі», «Ана тілі» оқулықтардың осы тәрбие жонінен балаларға арнап көп материалдар жазды. Ол: Адам өзінің жеке басының еңбегінсіз бір адам да алға жылжи алмайды, бір жерге түрақтап тұрып қалуға тиісті де , ол адам қайта кері кетеді, — деді. Ол педагогикалық талаптарының ең бастыларының бірі — еңбек сүйгіштікке, еңбек ете білуге жэне еңбекке ыңғайлы болуға тәрбиелеу. Ол кімде — кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп біледі.
Сонмен бірге Ушинский ой еңбегі мен дене еңбегінің алмасып отыруына да көңіл бөлді. «Ой еңбегіне кейін дене еңбегімен айналысу жанға жайлы ғана емес, ол әрі пайдалы тынығу», — деді. Дидактика жэне методика мэселелері Ушинскийдің педагогикалық еңбектерінен көрнекті орын алды, бүл мәселелер оның «Адам тәрбиесі», «Н.И. Пироговтың шығармалары», «Ана тілін» оқытуға басшылық, «Швейцарияға педагогикалық саяхат» деген шығармаларда кең түрде баяндалды. Ол оқытудың динамикалық әдістерімен мектепте қүрғақ жаттауды қатты сынады. Ол мүғалімнің де, оқушының да жүмысын, іс — әрекетін творчествалық процесс деп қарастырды. Ал оның негізгі — ойдың, ақылдың жүмысы. Оқу — еңбек жэне күрделі болуға тиіс, бірақ оқудың қызықтылығы терең ақыл — ой жүмысына байланысты болатындай толық мәнгегі еңбек болатын болсын деген талап қойды. Ол әр пәнді оқушының шамасы жететіндей, ол еркін игеріп кете алатындай ғана бағытта оқыту керек деді. «Бірде — бір мүғалім өзінің ең басты міндеті — тәрбиеленушілерді ой еңбегіне үйрету екендігін, бүл міндет сол пәннің өзін оқудан әлдеқайда аса маңызды екенін үмытпауы керек», -деді.
Бұл үшін ол оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын арттыру, білімге қүмарту керектігіне баса көңіл бөліп, мүұғалімдерден де осыны талап етті.
Ушинскийдің оқудың тәрбиелік сипатта болу принципіне ерекше мэн берді. Оқуды ол «тэрбиенің негізгі қүралы» деп бағалады. Сондықтан оқу тәрбиелік ерекшелікте болуға тиіс. Ол сабақта эрбір оқытушы балаға деректерді ғана ұсына бермей, мақсатты түрде олардың ақыл — ойын да, адамгершілігін де дамытатындай етіп үйымдастыруды талап етті. Оқу ісі тек ақыл — ойды қамтып қоймай, «жүрек», «сезім», «ерік», адамның барлық жағынан, барлық өмірін қамтуы тиіс. Бүл жөнінде ол: «Адам сезімін қамтымайтын… оқу жақсы емес. Тәрбиеші оқу арқылы бала жанынан үрық себу үшін барлық кезеңді де пайдалану қажет. Бүл жағдайда барлық ғылым саласы болуы мүмкін», — деді. Ушинский оқудағы баланың саналығы мен белсенділігі оқу процесін ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптердің бірі деп бағалаған. Оқу ісінің сапалы қүрылуы оқу процесін белсендіететіндігіне, бүкіл оқу процесінде бала белсенділігін
тудыратындығына ол сенді. Сондықтан оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір — бірінен бөлінбейді деп есептеді.
«Баланың белгілі нэрсені, пэнді түсіну дэрежесіне көтере алмаған адам сол пэнді баланың өте төмен түсінігінің дэрежесіне дейін жеңілдеткісі келеді, бүл педагогикалық жол емес» — деді Ушинский.
К.Д. Ушинский оқытудағы көрнекілік принциптерінің көптеген мэселелеріне жаңаша талдау жасаған, бүл принципті жаңа сатыға көтерген. Көрнекілік әдісімен оқу — оқушыларды өз бетінше байқауға, үйретуге негізделеді. Ол көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген пікірге келеді. « … егерде педагог баланың есінде бірдемені берік қалдырудық көздейтін болса, ол көз, күлақ, дауыс, бүлшықет сияқты сезім органдарын, тіпті мүмкін болса, иіс және дем сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қатыстыруға тырысуы керек», — деген Ушинский.
К.Д. Ушинскийдің көрнекілік мэселесіндегі ең қүнды көзқарасы — ол оқытудын, көрнектілігі мен жолдарын түңғыш рет анықтады, бастауыш мектептердегі көрнекіліктің методикасын жазады. Оқытудың көрнекілігінің ол мынадай қүралдарын ұсынды: нақты затттың өзі, заттың, нәрсенің, оқиғаның үлгісі болатын моделі, суреттер т.б. көрнекті күралдар.
Оның шығармаларында жоғарғылардан басқа оқытудың жүйелілігі мен сатылығы, білім мен дағдылардың тиянақтылығы сияқты дидактикалық принциптер қамтылады.
К.Д.Ушинский оқу процесін сапалы үйымдастырудың басты шарты -методикалық шеберлікте, ал методикалық шеберлік әр түрлі оқыту әдістеріне байланысты деп есептеген. Ол мынадай негізгі оқыту әдістерін жоғарғы бағалаған: түсіндіріп оқыту, оқытушының эңгімесі, бақылай әңгімелесу, әр түрлі жаттығулар ( ауызша, жазбаша, графикалық). «Өз сабағына барлық оқушыларды тарта білуі мүғалімнің ісінің көрсеткіші», -деді.Ушинскийдің бүкіл өмірі мен қызметі өз еліне жэне халқына жан тэнімен шыы берілсе қызмет етудің тамаша үлгісі болды.
Ол өз шығармаларында педагогиканың әрі ғылым, әрі тәрбие өнері екендігін, тәрбие мақсатымен тәрбиелеудің халықтығы туралы идеяны және жеке адмды тәрбиелеу теориясын, дидактиканы, мүғалімдерге қойылатын талаптар сияқты педагогиканың күрделі де түбірдлі мэселерін ғылыми негізде шешті, өзінің прогресшіл педагогикалық жүйесін қүрды. Осы үлы педагогтың пікірлері біздің заманымызда да өзінің қүнды мэнін сақтауда.
1824 жылы 18 ақпанда — Тула қаласында ұлы орыс педагогі К.Д.Ушинский
туды.
1840 жылы — Москва университетінің заң факультетіне түсіп, оны 1844
жылы бітіріп шығады.
1846 жылы — Ярославльдегі заң лицейіне профессордың міндетін атқарушы
болып тағайымдалды.
1854 жылы — Гатчинадағы жетім балалар институтына оқытушы болып орналасуға мүмкіндік алады.
1855 жылы — осы институттың инспекторы болды.
1859 жылы — ол Смольный институтына ауыстырылды. Осы институтта жүмыс істеу кезінде ол мынадай еңбектерін жазды: «Еңбектің психикалық жэне тәжірибелік мәні»,
«Қоғамдық тәрбиедегі адамгершілік әлемі туралы»,
«Оқытушы семинариясының жобасы».
«Балалар дүниесі» атты хрестоматия.
1862 жылы — Смольный институтынан кетуге мәжбүр болды. Мұнан кейін ол шетелдердегі әйелдер оқитын оқу орындарының жұмысымен танысу үшін үзақ мерзімді командировкаға кетеді. Бұл командировка кезінде ол күнды ғылыми еңбектер жазды: «Швейцарияға педагогикалық саяхат», «Адам тэрбиесі», бастауыш мектепке арналған «Ана тілі».
1867 жылы — Рассияға оралды.
1870 жылы 22 желтоқсанда — Одесса қаласында қайтыс болды.
Пайдаланған әдебиеттер:
- К.Д.Ушинский «Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлері» Алматы 1951.
- Қ.Бержанов, С.Мусин «Педагогика тарихы» Алматы 1984.