Мектеп табалдырығын аттағанда баланың психикалық ойлау дамуының орталығы ауысады. Яғни, білім, оқуды меңгере бастаған баланың бойында интеллектуалдық дамудың белгілері сипат ала бастайды. Сонымен қатар ойлау жүйесінің қарқынды дамуы оның психологиялық функциялары жүйесінде шешуші бола бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлауы дамудың маңызды сатысынан өтеді. Бұл кезеңде визуалды-бейнеліден вербальды-логикалық, тұжырымдамалық ойлауға көшу қалыптасады. Ол баланың психикалық белсенділігіне қосарланған сипат береді: нақты ойлау мен тікелей байқауға байланысты логикалық принциптерге бағына бастайды, бірақ абстрактілі, формальды логикалық ойлау балаларға әлі толық қол жетімді емес екенін анық. Бастауыш сыныптағы балалардың ақыл-ойының дамуының жас ерекшеліктері, психология мен педагогика саласындағы соңғы зерттеулердің нәтижелері, практикалық педагогикалық жұмыс тәжірибесі, мұның бәрі балаларды оқыту процесінде оқушылардың интеллектуалды дамуының кешенді жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Мектеп қабырғасы кезінде 6-7 жастағы баланың ойлау қабілеті нақты тұжырымдала бастауы керек. Себебі, тиімді ойлау, бұл бастауыш мектепте сәтті білім алудың негізін құрайтын нақты қағидалардың бірі. Бастауыш мектеп жасындағы балаларда логикалық ойлау элементтері бар. Бірақ толық емес. Сондықтан баланың жас кезеңінде оның оқу жоспарын сәтті игеруіне ықпал ету оның ойлау қабілетін дамытудан басталады. Бастауыш сыныптағы баланың тиімді ойлау қабілеті дегенді қалай түсінеміз? Тиімді ойлайтын бала кез-келген сабақ барысындағы іс-әрекетті, тапсырмаларды, жұмысты жақсы орындайды. Тиімді ойлаудың ішінде логикалық, көрнекі ойлау кіреді. Яғни, баланың бір затты құрастырудағы шеберлігі мен оны орындаудағы уақыты немесе ынтасы көрнекі һәм логикалық ойлауының жемісі болып табылады. Көрнекі-бейнелі ойлау мәселені, ең алдымен идея тұрғысынан, содан кейін — нақты тақырып негізінде шеше білуімен сипатталады. Логикалық ойлау баланың негізгі логикалық операцияларды орындай алатындығын болжайды: жалпылау, талдау, салыстыру, топтастыру.
Анық және тиімді ойлау мектепке дейінгі жаста ойын әрекетін игеру барысында қалыптасады, оны белгілі бір түрде ұйымдастырып, ересек адамның бақылауымен және ерекше қатысуымен өту керек. Тек мектеп жасына дейінгі баланың толыққанды дамуы визуалды — тиімді ойлаудың қажетті деңгейін қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Балалар мектепке жалпы психикалық дамудың әр түрлі деңгейлерімен келеді. Сондықтан олардың арасында логикалық және бейнелі ойлау қабілеттерінің жетіспеушілігінен үлгері нашарлайтындары көп. Әдетте, дамыған елдерде бұл жағдайлар мектепке барған кезге дейін шешіліп қояды.
Егер бірінші сыныпқа келген бала тиімді ойлай алмаса не істеу керек?
Оны дамытудың ең тиімді тәсілі — бұл дизайн қызметінде толығымен ендірілген пәндік-құрал жабдықтар қызметі. Әр топта әр түрлі көрнекіліктер жиынтығы болғаны жөн (пластик, металл, ағаш және т.б.). Бұл кезеңнің дамуы түрлі қызықты жұмыс жасау арқылы жеңілдейді. Баланың жан-жақты ойлауын дамытуға келесі тапсырмалар түрлері ықпал етеді:
— кескіндеме,
— лабиринттер,
— дизандік жұмыстар, бірақ көрнекі мысалға емес, ауызша нұсқауларға, сондай-ақ баланың жеке жоспарына сәйкес бағытталған жұмыстар.
Логикалық ойлауды дамытуға келесі жаттығулар көмектеседі:
— жұмбақтар;
— логикалық тапсырмалар.
Бастауыш сынып оқушысында нағыз тәжірибе жинақтаған кезде оның қиялы біртіндеп дамиды. Баланың тәжірибесі неғұрлым бай болса, ол қоршаған шындық туралы алған әсерлері қаншалықты көп болса, оның қиялы соғұрлым бай болатыны сөзсіз. Оның қиялы мен шығармашылығының кеңірек болуы ойлау жүйесінің дұрыс қалыптасуына, креативтілікпен дамуына байланысты. Баланың танымдық іс-әрекеті, оның айналасындағы әлемді зерттеуге бағытталған қызығушылық пайда болғанға дейін ұзақ уақыт бойы зерттелген объектілерге назарын аударғаннан басталады. Егер алты-жеті жастағы бала ол үшін маңызды ойынмен айналысса, ол алаңдамай, екі, тіпті үш сағат ойнай алады. Ол өнімді қызметпен айналыса алады (сурет салу, дизайн жасау, ол үшін маңызды қолөнер жасау). Алайда, назар аударудың мұндай нәтижелері баланың не істеп жатқанына қызығушылықтың салдары болып табылады. Ұстаз, ата-ана баланың өзіне мүлдем мүлде ұнамайтын әрекеттерге әуестендіруден сақ болуы керек. Ұнамсыз іс-әрекет, ойын түрлері баланың тиімді ойлауын тежейді. Оның қоршаған ортаға деген қызығушылығын төмендетеді. Бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлау қабілетінің жақсы дамуына оның сабақ барысындағы алған әсерлері де әсер етеді. Оның бойындағы жаңа қырлары, ең алдымен, оқу іс-әрекеті аясында және оқу іс-әрекетіне қатысты жұмыстарда дамып отырады. Әрине, оның мектепке дейінгі жаста пайда болған барлық сезімдері сол күйінде қалады. Дегенмен, әлеуметтік кеңістік кеңейе түсті — бала нақты тұжырымдалған ережелер заңдарына сәйкес мұғаліммен және сыныптастарымен үнемі байланыс орната бастайды.
Мақаламызды қорытындылай келгенде бастауыш сыныптағы баланың дамуына ата-ана, қоршаған орта, ұстазы үш жақты әсер ете бастайды. Егер осы үш топтың арасында жүйелі жұмыстар өз бағытын тапса, бала бойындағы жақсы қасиеттер ояна бастайды. Ал жас баланың әр қасиеті бір-бірімен байланыса дамитынын ескерген жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Ата-аналарға арналған танымал психология MPSI; 1988.- 398с
- Кулагина И.Ю. Жас психологиясы: балалық шақ, жасөспірім, жастық шақ Академия; 2000.-624с
- Мухина В.С. Балалар психологиясы В.Мухина 1985.-272с
- Немов Р.С. Білім беру психологиясы Р.С. Немов М 2002.-608с.
- Ермолаева М.В. Даму психологиясы МОДЭК, 2003.-376 б.
Қали Нұрсайраш
Шығыс Қазақстан облысы,
Глубокое ауданы,
Малоубинка ауылы
Бастауыш сынып мұғалімі