Оралхан Бөкей

Аспирант қыздың тракторшы жігіті

— Міне, мен осы бөлмеде жападан-жалғыз тұрамын,— деді Қалқаш ұядай бөлменің есігін аша беріп.

Тап-тұйнақтай етіп жиналған шағын бөлмеде көлденең жатқан шөп жоқ, кішкентай қыздың қуыршақ жасап ойнағаны секілді екен. Иіс майдың ба, опаның ба, әлде Қалқаштың өз иісі ме, әйтеуір, өзгеше жағымды жұлар аңқиды. Иін тірескен жасауы жоқ, жеңіл жиналған әр мүлік жарасымын тапқан. Қымбат заттардан тек бір жақ қабырғада пианино ғана тұр. Үй иесінің көгілдір түске әуес екенін сездіретін терезенің пердесі, сонау жалқы төсектің жапқышы мен жастықтың тысына дейін көкпеңбек. Үлкен шар айна, қыздың «қару-жарағы» бір бұрышқа үйірілген де, қарсы қабырғада кітап сөресі орналасқан. Онда жоғарғы математика, кибернетика, техникаға байланысты кітаптар сеңдей сіресіп тұр. Ал сөренің үстінде уыздай жас жігіттің сәл күлімсіреп, бір қырындай түскен бейкүнә суреті қойылған. Ол әдеттегідей, қараған адамға қоса тесірейіп қарайтын қалыпқа құя салған сурет емес, ешкімге, еш нәрсеге назар аудармай, өз ойымен оңаша отыр. Қызық, адамдардың дәл осылайша суретке түсетінін тұңғыш рет көріп тұрмын.

— Бұл кім, бауырыңыз ба?— деп сұрап едім, Қалқаш басын шайқады.

— Мен сізге шай қайнатып берейін,— деді ол ас бөлмесінде жүріп дауыстап. Сонсоң шәугімге сарылдай құйылған судың үні естілді.

…Қалқашпен танысқаныма көп болған жоқ. Диссертация қорғаған таныстың ғылыми атағын жуу кешінде қатар отырып қалдық. Қатар отырған соң табақ, тамақ әперіп, қолғабыс тигіздім. Сұқбаттаса келе аты-жөнімізді, қайда істейтінімізді айтыстық. Осы кеште ол өзін өте сергек сезініп, көңілді отырды. Ғылыми атағы өскен жас жігітке бағышталған небір сүбе майы кере қарыс сөздер әркімнің аузынан кертіліп-кертіліп шығып, жас ғалымның санасын кептеп-ақ жатыр. Келбетті де, кербез жігіт осыншалық зор мадақтауларға малтығып қалса да, жұлығынан келтірмей әдейі кердеңдейді. Оның оң иығын ала қона қалған келіншегі де керемет сөздерге кеңірдектеп қалды. Ал, жігіт Қалқаш екеуіміздің жарасқан жайымызға әлденеше рет көз қырымен қарап өткен. Бірақ Қалқаш болса оның бұл ортада бар-жоғын парықтамай, маңайындағы жұртқа еркін еркелеп отыр.

Ұзақ ішіс, қызды-қыздымен біраз сырды ашып өткен қызыл сөздердің ақыры «сен сондайсың», «сенің кім екеніңді білеміз», «пәленнің құйыршығысың» деген сықылды өртке уласа бастаған соң, қайтуға ыңғайландым. Сонсоң жалғыз өзім оқтау жұтқандай мелшиіп ішпей отырған соң ба, қызып алған жұрт мені мас деп ойлады.

— Ендеше, мен де қайтамын, сіз шығарып саласыз ба?— деді Қалқаш өте бір қылықты назбен.

— Шығарып салуға жарасам…— деп мен де сызыла қалдым. Көпшіліктен кешірім сұрап, енді киіне бергені-мізде, Кандидат жолдасым келді.

— Әй, жастық-ай, бізді тастап қой, қашып барасыңдар. Отырсаңдар еді, бәріміз бірге қайтамыз ғой.

— Отырдық қой, одан бір нәрсе түсер болса. Бұйырғанын іштік те. Ертең өзім хабарласармын, әзірге сау бол,— дедім мен. Сонсоң ол Қалқашты былайырақ шығарып алды да, әлденені сыбырлап құлағына айтты. Қыз түсін суытып, басын шайқады. Сонсоң жүре тыңдап, есікке беттеді.

— Ал енді ренжімеңдер,— деді Кандидат досым кекесінді мысқыл пішінмен.— Қалқашты қасқырға жегізбей үйіне алып барарсың… Ар жағын өздерің білесіңдер…

Біз сөз аяғын толық естімей қалдық. Өйткені шаң-шұң музыка ойнап, құлақ тұндырған… Содан бері бір ай өтті. Қалқаштың үйіне бірінші рет басымды сұғып тұрмын.

— Неге үндемей қалдың?— деді ас үйден. Сол жақтан табаның шыжылы естіліп, шыжғырылған майдың иісі мұрынға салып ұрып жетіп келді. Тағы да сол бөлмеден:

— Сіз кімді болса да үндемей жеңесіз-ау деймін. Бірақ бірер сұраққа жауап беруге болады ғой.

— Ренжіп қалғанға ұқсайды.

— Аш адам тырысқақ…

— О, енді түсінікті. Қазір енді бір бес минут шыдаңыз.

Мен он бес минут шыдадым. Сонсоң біз шайға отырдық. Өз әлінше біраз нәрселердің басын құрапты. Әсіресе, жұмыртқаны жақсы қуырады екен. Бұл тағамды әзірлеу менің де қолымнан келетін.

— Ұялмаңыз, барымен базар болайык,.

— Тамақ жағына келгенде менен ұятсыз ешкім жоқ,— дедім мен.— Баяғыда бригадада істеп жүрген кезде, макарон көжені кім бұрын ішеді деп жарыс ұйымдастыратынбыз. Сонда алдыма жан салмаушы едім.

— Бұл мақтан емес. Және, өзіңіздің қай текті екеніңізді әйгілеп алдыңыз.

— Қара қостан шыққан қара таяқ екеніме арсынбаймын.

— Әзілдеймін, көңіліңіз тым-тым секемшіл-ау деймін.

— Біз аз-кем үндемей, шайға айналып отырдық. Үнсіздік ұзаққа барған жоқ. Калқаш бұзды.

— Сіз кандидат досыңыз туралы не білесіз?— деді әлдене есіне түскендей ойлана қарап.

— Ең әуелі білетінім — оның әжептәуір атағы бар ғалым екені…

— Иә, сіз оны ғалым ретінде ғана білер деп ойлаушы ем…

— Әлбетте. Біздің таныстығымыз онша әріден басталмайды. Бар-жоғы бір-ақ жыл, онда да бірер айда бір-ақ рет жолығамыз. Ол біздің газетке ғылыми мақалалар жазып тұратын. О баста да редакцияға келгенде танысқанбыз… Меніңше, ол аздап өзімшілдігін ескермегенде, жаман жігіт емес…

— Өзімшілдігін неге ескермейсіз?— деді Қалқаш жауап алғандай зеки сөйлеп.— Ең үлкен қателігіміз де осы — ең үлкен мінін ескермеу. Меніңше, ол — тым нашар жігіт.

— Қызық екен,— дедім мен қайран қала,— қызық екен, сіз оны жақсы көреді деп еститінмін.

— Иә, естігенсіз, бірақ білмейсіз, жақсы көргенім жоқ, әуестенгенім рас.

— Осы әңгімені доғарсақ қайтеді, арамызды суытып алармыз.

— Меніңше, қайта жымдаса түспек, анығын айтып, ағынан жарылғанның несі сөкет. Осы жайды айтайын деп әдейі ертіп келдім… Аздап шарап ішсек қайтеді?

— Қарсы емеспін, тек достарыма айта көрмеңіз, ішеді екен деп.

— Ә, сіз ұрланып ішеді екенсіз ғой.— Қалқаш сықылықтап күлді. Күлкісі өзгеше ашық, таза шықты. Бүгін бір түрлі өзі, ала құйын сезімнің құшағында отыр.

Етжеңділеу денесін еркін игеріп, ұшып-қонады. Маған ол бұрынғыдан әлдеқайда сұлуланып кеткен сықылданды. Ерке мінез, кірпияз қылығына қарап, текті тұқымның тентегісің-ау деп ойлайтынмын. Олай болмай шықты, дүниенің парқын танитын, көзі ашық, көкірегі ояу қыз ба деп қалдым.

— Сіз мен туралы қандай ойдасыз?— деді. Әр сұрағы түйеден түскендей болған соң, ылғи да сасқалақтап, шолақ жауап беріп отырдым.

— Жаман емес.

— Бұл құтыла салудың амалы ғой. Ал, сіз де жаман емессіз, кандидат досыңыз да жаман емес, мен де… сонда кім жаман? Ана тұрған бала ма?— деп, әлгінде сөренің үстінде көрген суретті нұсқады.

— Жо-оқ, аттас зарядтар, тек сол бала ғана асыл адам!

— Ол кім, Қалқаш?

— Әуреленбеңіз, айтпаймын. Әркімнің бір жұмбақ сыры бар.

— Өзіңіз біліңіз.

— Сіздің осы қасарыспай, оп-оңай келісе салатыныңыз қинайды. «Варнаны» сыздықтата ішіп отырмыз. Бөлме іші ала көлеңкелене бастады. Басыңқырап қойған радиоқобдидан әлдебір симфонияның жеңіл де жүрекке жылы сазы естіледі.

— Кімнің симфониясы? Білесіз бе?— деді менің ойымды деп басқан қыз. Сұрағы тағы да оқыс туды.

— Вагнер… жоқ, Шуберт.

— Әй, журналистер-ай, барабан секілді сырттарыңыз қампайып даңғырлағандарыңыз болмаса, іштеріңіз қуыс- ау… Гайдн дегенді естігендеріңіз бар ма? Әне, физик болсам да, мен білемін. Мен музыканы өте жақсы көремін. Музыка дегеніміз — жүректің қуанышы мен мұңы ғой. Айтпақшы, мына аз сөйлеп, сақ отырған сыпайы сіз мұң дегенді қалай түсінесіз?

— Мұң ба?.. Мұң… Қуаныштың қарсы ұғымы-ау деймін.

— Меніңше, мұң қуаныштың серігі, қуаныштың жары десе де болады. Мұң бізді ессіз күлкіден арылтады, тәубамызды есімізге түсіреді. Ағат іс, ақымақ жүрістен сақтандырады. Мен бұрын мұңның осыншалық құдіреті бар-ау деп ойлаған емеспін. Сіз білесіз бе, мен ерте есейдім ғой. Университетті де ерте бітірдім.

Уақытымның көбін күлумен өткізетінмін, тек бертін ғана ес кірді ғой… иә, бертін ғана…

Қалқаш орнынан қарғып тұрды да, бөлмеге кіріп кетті. Не болғанын түсіне алмай, аң-таң болып мен отырмын. Қандай қызық қыз еді. Қоңыр үйде жалғыз қалдым. Әлгіндегі симфония сазы толастады да, жас композитордың творчестволық сипаттамасын бере бастады. Жер-көкке сыйғызбай мақтағанына қарағанда, жаңағы классикалық шығарманы осы бес-алты әннің иесі жазған екен деп ойлап қаласың. Ымырттанған салқын тыныштық қиялыңды жым-жылас жұтып, әншейін онсыз отырысқа шақырады. Дүниенің бәрін ұмытып, өз-өзіңмен оңаша мең-зең отыра берсең, шаршаған жүйкең жалқы сәт тыныс алады екен. Бұл Индия иогтарына ғана тән емес, екі аяқты пенденің бәр-бәріне ортақ құбылыс болса керек. Қалқаш қайтып оралды.

— Кешіріңіз, аздап жылап алуға тура келді.

— Ондай жүрек қысылатын минуттар менде де болады.

Шынында да, өз-өзіңнен бұдан бұрын ешқашан естімеген, еш жерден көрмеген әлденені сағынасың, сарыла күтесің; бәрі бар, бәрі жетеді, бірақ бір нәрсе жетпейтіндей; ол не?

Өмір бақи білмейсіз; көзіңнің алды тұманданғандай буалдыр сағымға шомасыз да, мәңгі тыныш күйді аңсайсыз; бейне бір анаң алдына алып әлдилеп отырғандай, соншалық тәтті сезіммен бейуақ халді кешесіз; ешкімнің мазаламауын тілеп алыстан… тым-тым шыңыраудан талып жетер нәзік үнге жүрегіңізді тосасыз; ымырттанған қуанышты мұң қабыздап, іңір мезеттің жұмсақ шапағына шомылдырып, еркелетеді; дәл осы сәтте іштей жарылқанып, егілесіз, көзіңізден жас шығады.

— Айта беріңіз,— деді екі жағын таянып ойланған қалпы. Терезенің шынысында әлгінде ғана батып кеткен күннің жалқыны жұқалаң жылтырайды. Бөлме барған сайын қара көлеңкелене түсті. Біз шам жаққан жоқпыз. Тағы да үнсіз отырдық.

— Мен сізге хат оқытайын,— деді Қалқаш.— Сонсоң орнынан тұрып барып шам жақты да, альбомның арасынан ақтарып жүріп үш-төрт хат тауып алды.

— Менің көзімді ашқан — жоғарғы оқу орны емес, осы хаттар. Амал не, дүниедегі ең қимасымды кандидаттан гөрі осы хаттардың иесіне сыйлауым керек еді, тағдыр деген қызғаншақ екен, бұйыртпады. Менің дос қыздарым айтады: «Өзің сүйгенге бар асылыңды қи, сүймегенге ти»,— деп. Жо-жоқ, менің айтып отырғаным, ондай аргумент емес, мен ойлайтынмын, тұрмысқа шығу үшін, сүю міндет емес деп.

Қандай ақымақпын, осы хаттарды кандидат осы үйге келген сайын оқытып, екеуіміз қосыла мазақтап, талай күлдік-ау. Қателікті мойындататын адам емес, уақыт екен.

Әлінше әдемі жазуға талпынған қиқы-шойқы әріптер тізбегі мені өзіне суырып ала жөнелді.

Бірінші хат: «Амандық хат! Қалқаш, аман-сау жүріп жатырсыз ба? Алматыда қандай өзгеріс-жаңалықтар бар?

Ол жақта күн жылы шығар? Бізде ақ боран. Әрине, сіз білмейсіз, өйткені сіз жаздыгүні келдіңіз ғой.

Қалқаш! Сіз мені ұмытқан жоқсыз ба? Есіңізде ме, мен ат суғаруға барғанда, ағайыңыздың кішкентай баласымен өзенге тас лақтырып ойнап жүрдіңіз ғой. Содан кейін бірнеше рет киноға бардыңыз. Мен сізді ылғи да сыртыңыздан көріп, тілдесуге батылым жетпейтін. Сонсоң жеңгеңізден адресіңізді сұрап алдым да, хат жазуға бел байладым.

Әрине, бұл қылығымның ағат екенін де білемін. Бірақ, «үмітсіз — шайтан» деген.

Біздің жақта аяз буып тұр. Сіз шомылған өзен әлдеқашан қатып қалған. Ауыл көңілсіз.

Анда-санда кино, мереке күндері концерт, артынан би болады. Мен көп бара бермеймін, барсам, қабырғаға сүйеніп қарап тұрам. Сізден жасырып керегі не, би білмеймін ғой. Сіз енді бір рет біздің ауылға келгенше, үйреніп қояр едім. Өзім қазір совхоз қайда жұмсаса, сонда барып, әр түрлі жұмыстың басын шалып жүрмін. Трактористің алты айлық кур- сына жібереміз деп еді, әлі хабар жоқ. Кейде жалғызсырайсың, жалығасың, сонсоң, әйтеуір, біреуге сыр айтқың, хат жазғың келеді. Солдат досым болмаса, ешкіммен хат жазысып көргем жоқ. Ал осы уақытқа дейін ешбір қызға сөз айтып, жүрмедім десем, сенесіз бе? Ауылдың қыздары көңілден шықпай ма, бір түрлі тартпайды.

Қалқаш, хат жазысып тұрайықшы. Сіз Алматының, мен ауылдың жаңалығын айтып.

Әзірше қош-сау болыңыз. Хат жазып, хабар күтуші — танымайтын танысыңыз — Есен».

— Осы хатты алған күнгі күнделігімді оқып берейін,— деді Қалқаш. Бұдан соң қоңыр дәптерінің елу шақты бетін ашып барып, өте майда жазылған сөздерді өзгеше тол- қыныспен оқи бастады. «Бүгін мен өте көңілдімін, ауылдағы «ғашығымнан» хат алдым. Қан екеуміз ресторанда отырып оқып, рақаттанып тұрып күлдік-ау. Басы істемейтін даланың бозбаласы болу керек. Қан айтады: «Мен де сүйемін, қалай айтарымды білмей жүр едім, өзің хат жазыпсың»,— деп жауап бер дейді. Сонсоң екеуміз бірігіп хат жолдадық. Кеудемді, әйтеуір, бір белгісіз қуаныш кернеп, қарадан-қарап күле бергім, анау самала шамды көшелерді кезе бергім келеді. Өйткені мен бүгін емтихандарды ойдағыдай толық тапсырып, аспирантураға қабылдандым. Қан айтады: «Көктемге қарай қосыламыз. Папаң бізге орталықтан үш бөлмелі үй алып береді. Ол, әне, ұйқтап жатыр, көп ішіп еді, шаршаған шығар. Менің ұйқым келер емес. Хат жазған «ғашықтың» бет- бейнесі есімде жоқ, көз алдыма елестете алмадым».

— Үш-төрт жұмадан кейін екінші хаты келді — деді Қалқаш күрсініп.— Оны Қан екеуіміз қосылып оқып шықтық. Екі қолымыз алдымызға сыймай зерігіп жүргенде, ермек табылды. Мынау — келесі хаты:

Екінші хат: «Амандық хабар! Асқардың асуындай, өзеннің тасуындай, садақтың оғындай, сексеуілдің шоғындай ыстық сәлем жолдаушы — Есенің деп білерсің. Қалқаш, хатыңды алған күні таң атқанша көз ілмедім. Қуаныштан, бақыттан жүрегім жарылып кетердей, өзімді қоярға жер таппаймын. Неге екенін білмеймін, көңіліме қанат біткендей, әлдеқайда алысқа ұша бергім, басым ауған жаққа қаңғылестеп жүре бергім келеді. Отырсам да, тұрсам да сенің елесің жанымнан бір елі қалған емес; көзімді ашсам да, жұмсам да Күркіременің жағасында жаныңда кішкентай қыз бар, арпалысқан толқындарға қарап, үнсіз ойланып тұрғаныңды көремін. Сонда көкірегім әлдебір күйдің көбігіне толып, қара жерге сенің атыңды ойып жаза бергім келеді. Бұрынғыдай емес, киноға, ойын-сауыққа барғанды да қойдым. Қолыма қандай кітап түссе де оқи беремін, не болмаса ақ қағазға «Қалқаш, Қалқаш, Қалқаш» деп сенің есіміңді тізілтіп жаза беремін. Қалқашым менің, өзіңде қандай өзгеріс-жаңалық бар? Бос уақытыңды қалай өткізесің? Бізде айта қоярлық пәлендей еш нәрсе жоқ. Баяғы қалпы, аудандық мәдениет үйінің артистері концерт қойды.

Оған да барған жоқпын. Жұмыстан шаршап келемін де, терезелерден қарлы адырларға қарап отыра беремін. Сол аппақ дүниенің тозаңын аспанға шығарып, боз жорғаға жегілген ақ шанамен сені Алматыдан алып қашсам деп армандаймын.

Қалқаш! Қуана бер, тракторшылар дайындайтын курсқа оқуға жіберетін болды! Ендігі хатты сол жақтан күтерсің. Сағына жауап күтуші — Есенің».

— Өмір бұрынғыша ескі сарынмен ресторан, театлардың табалдырығын тоздырумен өтіп жатты. Осыдан кейін ол жігітке қайтып хат жазған жоқпын, тіпті ондай адамның өмірде бар-жоғын да ұмытып кеткен секілдімін. Қанның диссертация қорғайтын кезі де жақындап қалған. Дегенмен, менің осыншалық тынышты да тәтті өміріме үлкен өзгеріс әкелген — әкемнің жұмыстан босауы болды. Өзің білесің, папам ірі қызметте еді ғой. Ал етегіңді сүйіп, есегің болайын деп жүрген Қанмен бірте-бірте ауыл алыстанып, түбегейлі ат құйрығын кесісіп тындық. Ол бір доктордың өзінен екі-үш жас үлкен қызына үйленді. Кешікпей, өзің білесің, соның арқасында кандидаттың диссертациясын қорғап алды. Ал мен болсам қалықтап ұшып бара жатқан тұсқа оқ тиіп, құлап түскендей, дел-сал, қансыраған халді басымнан жалғыз кештім. Ақылдасар, сырласар ешбір ет бауыр жақын досым жоқ екенін сонда ғана білген едім. Осы кезде Есеннің тағы бір хатын алдым. Ойынның өртке айналарын білдік пе?

Үшінші хат: «Қалқаш! Екі көзім төрт болып, сенің хабарыңды күткелі айдан асты.

Почтаға күн сайын барамын. Шыныңды айтып жаз, мүмкін, ауырып қалған шығарсың.

Қалада қайшыласқан машиналар көп деуші еді, қағып-соғып кеткен жоқ па? Бірақ сен маған мүлдем хат жазбай қойсаң да, жақсы көруімді тоқтатпас едім. Өзім қазір тракторшылар курсында оқып жүрмін, сабағым жаман емес. Кейде жатып алып ойлаймын: аман-есен осы курсты тәмамдап, қолыма правомды алған соң, совхоз ескі болса да трактор берсе, күндіз-түні тыным таппай жұмыс істеп, ақша жияр едім. Сосын Алматыға сені іздеп барар едім. Айтпақшы, Қалқаш, сен не істейсің? Оқисың ба, әлде жұмыстасың ба? Мейлі, кім болсаң да… Егер бір нәрсе сатып алуға ақшаң жетпесе, ұялмай жазып жібер, жерден шұқысам да тауып салайын. Бұл жақта көктем жаңа ғана шығып келеді. Алматыда ағаш бүрлеп тұрған шығар. Түнде түсіме кірдің: Күркіременің суы тасып, үлкен-үлкен мұз сеңдер ағып бара жатыр екен деймін. Бір сеңнің үстінде сен, бір сеңнің үстінде мен қалқып келеміз. Мен саған қанша жетейін, жақындайын деп тырмыссам да, бәрі бекер болды. Біз осылай әр мұздың үстінде жеке-дара ағып бара жаттық… «Қалқаш, мен сені сағындым, жаным! Құдай-ау, бір көзімді басып тұрып, бір көзіммен ғана көрер күн туар ма екен? Өзімді-өзім тұтқындап, жападан-жалғыз сенделіп жүрген шақтарымда, ойыма оралған мынау жолдарды жолдап отырмын.

Мен өзім бұл өмірге жылап келгем,

Айқайлап, несібемді сұрап келгем.

Арманның асау аты меңкіп жықса,

Кінәлап өз басымды жылап кетем.

Сағынам кейбір кезде мұң шіркінді,

Ыстық деп кім ойлаған бұл шіркінді,

Бастауы бақытымның болармысың,

Апырым-ау, көзге неге жас іркілді.

Жас керек бойдың cepгіп өсеріне,

Жас керек қайғы деген есеріңе,

Жас тілейді қуаныш сынды құрбымдағы,

Дес бермей ойсыз күлкі өсегіне.

Қалқашым-ау,

Бейбіт күнде шайнасаң тас та жақсы,

Бейбіт күнде жыласаң жас та жақсы.

Сен есіме түскен сайын, неге екенін білмеймін, бала кездегідей бажылдап емес, іштей егіліп, ағыл-тегіл жылағым келетін. Мүмкін, бұл жоғы табылған жанның қуанышты көз жасы шығар. Неге екенін білмеймін, мен сені қайтадан мәңгіге жоғалтып алатын секілдімін. Айтшы, Қалқаш, неге үндемейсің, әлде шатпақ хаттарымда ағат сөздер кетіп ренжітіп алдым бе? Жалықпай жауап күтуші — Есен».

— Ол осы жолғы хатында «Есенің» деп өзімсініп жазбаған екен. Бұрынғыдай емес, оның хатына мән бере бастадым. Байқасам, еріккеннің ермегінен гөрі ақ көңілдің адал махаббатына ұқсайды. Бәрін де кеш білдім ғой, амал не? Мен бәрібір жауап жаза алмадым. Қанның опасыздығы, папамның құлдырауы — бәрі-бәрі қосылып, шақшадай басымды шәрадай етті. Ылғи үлде мен бүлдеге оранып ескен адам кішкентай қиындықтың өзіне-ақ күрт жүдейді білем. Көктеммен қоштасып, жадырап жаз келді, жайқалып гүл шықты. Жазғы демалысқа босандық.

Диссертацияның материалдарын жинап, жұмысым басымнан асып жүрген. Москва, Ленинград, Новосибирскке барып қайттым. Алыс жолдан оралғанда, алдымнан шыққан тағы да хат болды. Бірақ бұл жолы Есен емес, оның жолдасы жазыпты.

Төртінші хат: «Сәлеметсіз бе, құрметті Қалқаш! Сіз, әрине, мені білмейсіз. Мен Есеннің жолдасымын. Сізге ауыр болса дә, қайғылы оқиғаны хабарлауға тура келді. Есеннен айрылдық … Аяқ астынан болды. Трактор курсын бітірген соң, «ДТ-54» деген ескі трактор алған. Күндіз-түні көмекшісіз жалғыз жүрді. Ол айтатын: «Маған көп ақша керек, демалысымды пайдаланып Қалқашқа барып қайтамын»,— деп. Амал не, арманын орындай алмай ерте кетті ғой арамыздан. Сіз білмейтін шығарсыз, біз шұңқыр қазбай, жер бетіне сүрлем саламыз. Әбден жаншып, трактормен таптап, шыммен жауып тастаса, шірімей қысқа сақталады. Есен осындай тау болып үйілген жас шөпті таптап жүрген.

Әбден биіктеген соң, жерге түсті. Дәл осы кезде бригадир келді де: «Тағы да таптамаса, шіріп қалады, биыл жауын-шашын көп»,—деді. Есен барғысы келмей біраз тұрды да, қарғып шынжыр табанға шықты. Сонсоң маған көзі жасаурап, соншалықты аяулы жүзбен қарады. Жүрегім суып, әлденеден сескене айғай салдым: «Есен, шықпа!»— бірақ бұл шақта «ДТ»-ға от беріп, жарқабақтанған сүрлем үйіндісіне өрлей жөнелген. Орта беліне барғанда, трактор ойда-жоқта шалқасынан құлады да, Есен… шелпек болып мыжылған кабинаның ішінде қалды. Біз екінші трактормен аударып алғанша, пәленбай тонналық «ДТ»-ның астында жатты. Оның қабірі сол жерде. Мыжылмай аман қалған — Есеннің сізге соңғы жазған хаты ғана. Оны қоса жолдап отырмын. Әйтеуір, бәрі де бейне соғыстағыдай болды…» «Қалқаш! Менің бір арманым орындалды. Астымда танкідей трактор. Ағаларша айтсақ майданға аттандым, әрине, еңбек майданына. Дәм тартса, күзді бетке ала Алматыға жол түсетін түрі бар. Сенің хат жазуға қолың тимей-ақ қойды. Мен үшін сенің алғаш та, ақырғы рет жазған «сүйем» деген сөзіңнің өзі мың хатқа пара-пар. Адамдардың арасын жалғайтын хаттан әлдеқайда берік, әрі мәңгілік нәзік дүние бар, ол жүректің жүрекке жолдаған сәлемі, ол сәлем радио толқындары секілді ауамен тарайды, ауамен іздеп табады. Физикада оны бірдеме дейді, ұмытып қалыппын.

Қалқаш! Сен мені күт. Күзде барамын. Сәлеммен: Есен».

— Мен осы хаттан кейін бірден ауылға аттандым. Есеннің қырқын беріп жатыр екен.

Ағайым менің өтінішімді орындап, тауға, қабірдің басына алып барды. Қалың қарағайлы беткейде бір үлкен, бір кішкене екі төмпешік бар екен. Бірінде сүрлем көмілген, екіншісі — Есеннің бейіті. Есеннің бейітіне қарағай діңгектен сайғақ орнатып, «Есен Байбатырұлы. 1950—1971 жылдар» деп, қара маймен баттитып жазып қойыпты. Сонда ғана мен қаза тапқан бала жігіттен төрт жас үлкен екенімді білдім. Есеннің шешесі мені көрген соң, көрісіп көп жылады. Ал мен болсам, өксімей, еңіремей, көз жасымды ағыл-тегіл моншақтата беремін. Дәл сондағыдай бұған дейін де, бұдан кейін де шын әрі ұзақ жылай алмайтын шығармын. Мен сонда ғана бет әлпетін анықтап көрмеген, танымайтын Есенді сүйетінімді, ендігі қалған аз ба, көп пе ғұмырымда санамда аялап, рухын риза етіп өтерімді білдім.

Мен сонда ғана анасынан Есеннің суретін алып, тұңғыш рет жүзін көрдім. Ол, әне, сөренің үстінде тұр, үлкейтіп қойғанмын.

Қалқаш көзінің жасын сүртіп, хаттарды мұқият орады да, альбомның арасына салып қойды. Алғашқыдай емес, әлдеқайда жуас. Жасырып керегі не, осы үйге келгенде, сезімімді азғырып өткен аздап ұятсыз ойларым жым болған, қайта сол сезім жерге қаратып ұялтты. Мен Қалқашты тым биіктен көріп отырмын. Біз тағы да шарап іштік.

Қалқаш пианино ойнады.

— Келіңіз,— деді сонсоң мені қолымнан тартып.— Келіңіз, Есеннің билей алмаған биін билейік.

Біз музыкасыз теңселіп жүрміз.

— Қандай әдемі саз, тыңдаңызшы, құйқылжып тұрған жоқ па,— деді Қалқаш елегізіп.

Құлаққа ұрған танадай тыныштық еді… Мен сонда қыздың жүрегінде сағыныштың, өкініштің, ашылған, бірақ иесін ерте жоғалтқан махаббаттың әлдебір мұңлы әуенді сыңсыта айтып тұрғанын сездім. Өзімді де осы тақілетті күй тербеп ырғаламын… Қалқаш басын менің иығыма сүйеп жеңіл тыныстайды.

— Айтыңызшы,— деді баяу үнмен,— сіз біреуді сүйіп көрдіңіз бе?

— Жоқ.

— Олай болса бақытсыз екенсіз.

Біз билеп жүрміз. Әрқайсымыз өз жүрегімізден ескен әуенге балқимыз.

— Әркімнің бір табынар, соған арнап мінәжат оқыр құдайы болуға керек. Ол сені жалыққанда, сол секілді басыңа іс түскенде, тарыққан жаныңыздан табылар. Сіз ешкімді шын сүйіп көрмесеңіз, демек, ондай табынарыңыздың да болмағаны.

Сондықтан да жалғызсырап, кім ертсе, соның жетегінде жүре бересіз. Ал, менің құдайым бар, ол — Есен,— деді Қалқаш.— Тұрмысқа шығармын, шықпаспын, бәрібір оның бейнесі мендегі болмыстан жоғалмақ емес.

Біз билеп жүрміз. Адамның сыры алтын сандық екен-ау, сол сандықтың кілтін таба алмаймыз, таба алсақ та, ауыстырып, бірінікін екіншіге беріп қоя береміз. Сосын шатасамыз, мәңгі адасамыз. Тағдыр осы қылығымыз үшін миығынан күліп мазақтайды, талқысына салып, тәубаға келтіреді.

— Мен төсек салайын, шыға тұрыңыз,— деді ол қолын босатып. Мен қайтып оралғанда, жалғыз кісілік төсегінде теріс қарап, бүк түсіп жатыр екен. Маған диванға салып қойыпты.

Бәрібір ұйқтай алмайсың. Ойлап ұялмаңыздар, мендегі жеңіл сезімді бағанағы хаттар өлтірген. Өмірді, сол өмірді белшесінен кешіп жүрген адамдарды ойлаймын. Өмір дегеніміз — тынбастан алға ұмтылу ғана ма? Жо-жоқ, өмір дегеніміз — өткенді ауық- ауық еске алу да. Кешегі дегеніміз — ертеңгі. Біз көп нәрсені көргенде ғана еске аламыз, ал еске алған сайын көруге құштарланбаймыз.

Біз тым-тым тоқ көңіл, мамыражаймыз. Арамызда қаншама көп жақсы адамдар жүр.

Қайтейік, байқай бермейміз, тіпті біле тұра менсінбей қоямыз. Бір-бірімізді тек өлген соң ғана жақсы көріп, батыл мақтай аламыз. Айталық, еңбек пен адал махаббаттың Есеннен артық жауынгерін таба аламыз ба? Ал Қан ше? Ол әзірше — икс, я икс қана…

— Жігіттердің жалғыз жатқан қызға жорғалап келіп қалар мінезі болушы еді, ондай арамдыққа қимаймын сізді,— деді Қалқаш аунап түсіп.

— Жоқ, дедім мен,— сенің жаңында Есен жатыр емес пе…

— Мен қателеспеген екенмін, сіз адалсыз, сондықтан да жолыңыз бола бермейтін шығар… Ал ұйқтайық.

— Ал, ұйқтайық.

Менің түсіме ақ шағыл шыңға «ДТ-54» тракторымен өрлеп бара жатқан Есен кірді.