Су және су жағалары
Қазақстан аумағы, әсіресе оның солтүстік аумағы сулы–сазды алқаптарға бай, негізінен, бұл жерлерде 48 мыңға дейін жететін ірі және ұсақ көлдер. Олардың ішінде тайыз тұзды көлдер де көп, олардың жағалауында өсімдіктердің болмауы суда жүзіп аулаушы құстарды (мысалы, қаздар мен үйректер) қызықтырмайды, дегенмен, олардағы аралдар күлік, шағала, крач тіпті қызғылт фламинго (Chettusia, Larus sp., Sterna sp., Phaenicopterus roseus) (Теңіз көлі). сияқты, коллониялы құстар түрлері үшін ұя салуға өте жайлы. Басқа көлдер, әсіресе дала аймағында, қамысты нуларға (Phragmites australis) бай, олар суда жүзетін құстар үшән, тек қана ұя салу кезеңінде емес, жаз аяғында балапан шығаратын кезде, көктемгі және күзгі көш–қоны кезінде де тығылатын орын ретінде маңызды.
Материк ортасында орналасқан, Сібірден Каспиге дейін, азия және африкада қыстауға ұшып өтер жолда бұл көлдердің аңшы құстар санын басқару үшін стратегиялық маңызы бар. Орталық Қазақстандағы –Қорғалжын және Ырғыз–Торғай көлдер жүйесінің тіпті 70-жылдары, ең алдымен, суда жүзетін құстар ортасы, халықаралық маңызды су–саздақ алқаптар деп танылып, Рамсар конвенциясына енгізілгені тектен тек емес. Шөлейт аймағындағы өзендер жазығы үшін орман қауымдастықтары сыйпатты: әртүрлі жапырақты теректер (Populus diversifolia), мүк (Elaeagnus), талдар (Salix) және жыңғылбастык (Tamarix) нулар. Көлдер жағасының көп ауданын қамыстылар (Phragmites australis) алады. Күшті антропогендік қысым (реттелмеген шөп шабу, жүйесіз мал бағу, су ағысының су қоймалары мен ирригация, алқаптық жерлердің жыртылуы және басқалар) жазық экожүйелерінің шөлейттену үдерісін тудырады.
Өзен жазығы мен өзен бойындағы котловиндердің өзіндік орман–шалғын және шөлейтті экожүйелер дала мен шөлейт аймақтарына аймақтық емес экожүйелер ретінде кіреді. Олардың ішінде далаларда талды–теректі ормандар, арасында шалғын мен шалғынды–сазды өсімдіктер дақтары –300 жақын элементарлы экожүйелер бар. Шөлейтерде –талды(comm. Salix) және мох-тораңғысы (comm. Populus diversifolia + Elaeagnus angustifolia) тоғайлы ормандар, жыңғылбастар (Tamarix), жыңғылдар (Halimodendron halodendron) және ішінде қамыстылар кездесетін, шалғынды дақылды экожүйелер. Шалғындарда сазды жүйелерден басқа 200 дейін қарапайым экожүйелер кездеседі. Өзендер жағалауында шалғынды– саздақ (қамысты, бескильницевая) (Phragmites australis, Becmania sp.) және шалғынды өсімдіктер сортаң шалғынды–далалы және галофитті типті шөлейт экожүйелерімен алмасады. .
Өзендер жазығы, алқап пен шалғындар 6 млн. га. ауданды алып жатыр. Өзендер жазығы мен шалғындардың жалпы ауданы 6 млн. га құрайды. Жоғарғы өнімді сулы шалғындар 2.2 млн. га, оның 1.3 млн. га алқаптық. Бұл жерлерде топырақ суының төмендеуі, топырақтың кебуі мен тұздалуы, шалғынды өсімдіктер құлдырауы ( ботаникалық құрамның нашарлауы, өнімнің азаюы, шабындықтар мен жайылымдардың трансформациясы), биологиялық түрліліктің тозуы байқалады. Әсіресе, Іле, Сырдария Шу өзендері алқабындағы шалғынды өсімдіктер өзгеруі кенет көп, жоғары өнім қамысты қоғамдастықтар тіпті құлдыраған.
Дала аймағында ең көп ценотикалық түрлілігі жағынан нағыз және сазды шалғындар, сазды және сулы өсімдіктер ерекшеленеді. Жоғарғы беттің сумен басылу мерзімі азайғанда немесе болмағанда, шалғынды өсімдіктер далалыққа айналады. Өзен ағысының шектелуінен шалғынды өсімдіктер құлдырайды және шалғындар өсімдік типі ретінде біртіндеп жоғалады.
Дала жазықтары үшін гидрометриялық коэффициент – 0.5-1.2, шөлейттер үшін – 0.2-0.5.
Жағалау экожүйелері шаруашылықтық пайдалануда орман қорын, шабындық алқабын, жыртылатын жер, рекоеациондық аумақтарды береді. Шөлейт пен дала аймақтарының қосылатын жерінде өзен жағалауындағы шалғынды–тоғайлық экожүйелер ауданы 5 округке бөлінеді. Бұл масштабта көлдер жағасының экожүйелері бөлінбеген.
Қорғауды талап ететін сирек, эндемикалық экожүйелер: түранғылы (comm. Populus), аршалықтар (comm. Fraxinus sogdiana).
Су және саздақ экожүйелері су деңгейі мен тұздылығының ауытқуын сезеді, олар ағысының соңғы құйылатын облысымен ерекшеленеді, Солтүстік Мұзды мұхитқа барып құйылатын Ертіс бассейнінен басқасына, үнемі кеуіп кету сыйпатты. Өздерінің аборигенді ихтиофаунасының жиыны жағынан бассейнді экожүйелердің суда жүзетін құстар мен жемдік базасының айырмашылығы болады: бентосы, планктоны, балдырлары, жағадағы су өсімдіктері.
Су экожүйелерінің фаунасы 10түрлі сүтқоректілермен, оның олардың ішінде: шыбын– шіркеймен тамақтанушылар (Insectivora) – 2 түрі, орыс жұпар тышқаны (Desmana moschata) и кәдiмгi кутора (Neomysfodiens); жабайылар (Carnivora) – 4, еуропа норкасы {Mustek lutreold), америка норкасы {Mustela vison), қама (Lutra lutra), каспий тюлен» (Phoca caspica); кемірушілерге (Rodentid) 4 түрі, бобыр (Castor fiber), нутрия (Myocastor coypus), ондатра (Ondatra zibethicus), су түнеу (Arvicola terrestris)., жатады.
Ұя салатын құстардың 115 түрі, немесе Қазақстанда салатын ұя құстардың 29,5 Оның ішінде 9 отряд өкілдері: гагаралар (Gaviformes), поганка сияқтылар (Podicipe-diformes), ескек аяқтысы (Pelecaniformes), сирақтысы (Ciconiiformes), қызғышысы (Threskiornithidae), фламинго секілділер (Phoenicopteridae), қазтәрізділер (Anseriformes), малшыныңы (Ralliformes) и қара бидайларға ұқсастар (Charadriiformes).
Қазақстанның аборигенді ихтиофаунасы алғашқыда балықтар (Pisces) мен жайын ауыздалар (Cyclostomata) 100 түрінен артық болмаған. Олар жаңа түрлерді климатқа көндіру бойынша жасалған кең масштабты жұмыс нәтижесінде өсті. Өткен ғасырдың 30-80 жылдарында Қазақстан су орындарына 65 түрлі балықтар әкелінді және кездейсоқ келгендер де бар. Қазір олардың 24 ұяға жататын 130-140 түрлері мен түршелері бар. Бірқатар балық түрлері (түршелері) жеке бассейндер мен аймақтар үшін эндемикалы болып табылады. Эндемиктердің бір бөлігі (Балхаш алабұға – Perca schrenki, аралдық лосось – Salnw trutta aralensis, аралдық қаяз – Barbus brachycephalus brachycephalus және б.) жаһандық масштабтағы генофондар өкілдері болып саналады. Әсіресе, Каспий ихтиофаунасы бәрегеә боп саналады. Онда эндемиктердің 4 тегі, 31 эндемик түрлері, 45 эндемик түршелері өмір сүреді. Каспий теңізі әлемдік генофондының резерваты және осетралық балыөтардың делдалдық қоры болады.
Қазақстан ормандары солтүстік облыстардың қайыңды, солтүстік–батыстың аралды борлары, Қазақ аласа орманды дөңдері, Ертіс өзені оң бойының жолақты борлары, Алтай, Сауыр, Жоңғар Алатау, Тянь–Шань таулы ормандары, сексеуіл, тоғайлы, интрааймақтың алқаптық ормандары болып бөлінеді.
Орман өсімдіктерінің қоғамдастықтары ағаш текті (20 түрден астам) және бұталы (40 түрден астам) кең құрамды. ҚР мемлекеттік орман қоры (әрі қарай МОҚ), 01.01.2010 ж. орман қорын есепке алу деректері бойынша 28,4 млн. га құрайды, немесе республика аумағының 10,2 %. Орманмен жабылған алқаптар ауданы 12,2 млн. га, немесе МОҚ жерлерінің 44,2 %, орманды жерлердің – 4,5 %.