Батырлар жыры — ауыз әдебиетінің маңызды да күрделі жанры. Оның окытуға киындығы — үзақтығы, тілінің бүгінгі балалар үшін сонылығы, поэтикалык ерекшелігінде. Әсіресе, оны оқыту 5—8-сыныптар арасында мүғалімге көп еңбек сіңіруді қажет етеді. Батырлар жырын оқытуда мүғалім басты-басты мына мәселелерге көңіл бөлу керек (5—8-сыныптарда):
Кіріспе жүмыстар
— «Батырлар жыры» туралы (эпостық жырлар) алғашкы
өдеби-теориялық үгым беру. (Оқушылардың жас ерекше-
лігін ескере отырып).
— Батырлар жырындағы халық арманы, оның негізіне
халық тарихының жататыны.
Мазмұнын меңгерту бағытындағы жұмыстар
1. Жырдың сюжеттік-композициялық жоспарын жасап, оны балалардың көз алдына іліп кою. Мысалы, 7-сыныптағы «Қамбар батыр» жырына мынадай жоспар жасауға болады:
Жыршының баяндауы (Әзімбай туралы).
Қыз Назымның сүлу сипатын суреттеуі.
Қыз Назымның күйеу таңдауы, ешкімді үнатпауы.
Ңамбарға ғашық болуы.
Қамбардың сипаты.
Қамбардың халкы үшін аңшылықпен айналысуы.
Аң аулап жүргенде, жолбарыспен шайқасуы.
Назым аулының үстінен өте шығуы.
Назымның өкпесі, назы.
Қамбардың жолына тор күруы.
Қамбар мен Назымның тілдесуі, бір-біріне мүң шағуы.
Назым ағаларының ашуға булығуы.
Алшыораздьщ араша түсуі, акылы.
Қалмак ханының Назымға күда түсуі.
Алшыораз бен Келмембеттің соғысы.
Караман ханның қаһары. Өзімбай аулына жорығы.
Әзімбайдың кысылуы, Қамбарға кісі салуы.
Ңамбардың елімен қоштасып, көмекке аттануы.
Қараманды іздеп баруы, сөзбен айкасуы
Қараманның жекпе-жекке шығуы. Соғыс сипаты.
Қараманды, калмақтарды жеңуі. Ңамбардың Назымға үйленуі.
Ұзак жырға, өрі оқиғалары да күрделі жырға осындай жоспар қүру балалардың жырдағы басты оқиғаларды тез кабылдауы, аңғаруы, өрі сол бойынша мазмүнын жүйелі түрде түжырымды етіп айтып беруіне көмек-нүскау рөлін атқарады.
2. Жырды күйтабактан тыңдатып (басқа жырды да
оқытуға болады), жырдың оқылу мәнерімен таныстыру.
3. Жырды мәнерлеп оку- Басты-басты эпизодтарға бөліп
оқып, ізінше мазмүндатып отыру. Мазмүндауды сүрақ-
жауап әдісімен жүргізу, басты оқиғаларын айтқызу.
Аннотация жаздыру.
Мына үлгіде жүргізуге болады:
Басты эпизодтар Сұрақтар
I. Назымның күйеу таңдауы
II. Қамбар. Назымның ғашық болуы
III. Қалмақ ханының кұда түсуі
IV. Қараманның Әзімбай аулына жорығы
V. Өзімбайдын Кдмбарды көмекке шакыруы
VI. Қамбардың Караманға баруы. Қараманды жеңуі
VII. Назымға үйленуі 1. Назым кім? Оның сипаты калай берілген? 2. Қамбар туралы хабарды кайдан естиді?
1. Қамбар туралы жырда не айтылған? Оның сипаты жырда калай берілген? 2. Назымға неге карамайды? Себебін айт
1. Құда түсіп келген Келмембет кандай жағдайға үшырайды?
1. Жазаланған Келмембет Қараманға не айтады? 2. Қараманның ашуы қалай сипатталады? 1. Әзімбай Қамбарға кандай сәлем айтады? 2. Қамбар кандай шешімге келеді?
1. Ңамбар Қараманға не дейді? Камбар мен Қараман арасындағы диалог, мазмүнын айт. 2. Қараманды қалай жеңеді? 3. Қараман қалай соғысады?
1. Назьм Қамбарды не деп мактайды?
4. Жырды окып біткен соң, мазмұнын толық айткызу.
Ол үшін үйге тапсырма бергенде, жауаптарының тезисін,
жоспарын жасаткызу. Мазмүндау жуйелі болу үшін, соған
қарап айтқызу.
5. Оқушылар жауабын бір-біріне тольщтыртып отыру.
6. Бір-біріне коятын сүрактарын өзірлету.
7. Үнаган жерлерін жатқа оқытқызу.
8. Жауаптарында да жырдан үзінді келтірте отырып
айтқызу.
(Макаламен ашқызуға болады, бала қабілетіне қарай).
Жырғаөдеби талдау жасау
а) Жырдың идеясын такырыбын ашу. Оны мүғалім
әңгімесі, сүрақ-жауап арқылы жүзеге асыру. Мынадай
сүрақтар коюға болады:
1. Қалай ойлайсыңдар, жырда қандай мәселелер сөз
болады? Жырдың негізінде жатқан басты ой не?
2. Жырдың негізгі ойы кай бейне арқылы көбірек көрінеді?
ә) Жыр кейіпкерлері туралы пікір жинақтау:
1. Қамбардың қандай касиеттерін ерекше бөле-жара
айтар едің? Сүрақ-жауап, практикалық жүмыстар
аркылы талдау.
2. Қамбар бейнесін жасай отырып, халық не айтпақшы
болган? Халық арманы туралы не айтар едің?
3. Назымға қарап бүрынғы қазақ әйелдері қандай болған
деп ойлайсың? Оның бейнесінің негізіндегі халық арманын не деп түйіндер едің?
4. Қараман, Келмембеттер бойындағы жек көрінішті
қасиеттер қайсы?
5. Назымның ағалары туралы қандай ойдасыңдар?
6. Портреттеу, суреттеулерді тауып, оның кейіпкерлер
іс-әрекетін ашудағы маңызы мен орнына тоқтал.
б) Тіл көркемдігі, өлең күрылысына талдау жасау. Прак-
тикалык жүмыс, сүрақ-жауап:
1. Жырдан асыра, өсірелей суреттелінген жерлерді табу,
оның маңызына токталу.
2. Теңеулерді, эпитеттерді табу.
Аллитерация, ассонанстарға назар аудару. Оның қолдану маңызына тоқталу.
3. Диалогтерді тауып, оның жырдағы орнын, маңызын
ашу.
4. Өздеріне үнаған айшықты сөздер, сөз тіркестерін
тапкызу. Үнау себебін дәлелдету.
5. Сездік жүмыстарын жүргізу.
Жырды талдау кезінде сурет-мысалдарды пайдалану, қабілетті окушыларға жыр бойынша өзіне үнаған эпизод-тарға суреттер салғызудың маңызы зор. Мүмкін болса, жыршы-термешілермен кездесу өткізіп, жырдан үзінді жаттатып, оқушыларды да жырды мақаммен айтқызуға талаптандыру жүмыстары тиімді болмақ.
Батырлар жыры ауыз әдебиетінің ірі саласы ретінде 9-сыныпта өтілген. Бүл сыныптарда оны оқытудың өзіндік жолдары қайсы?
1. Жыр мазмүнын меңгерту алдын ала үйден оқып келу,
сыныптан тыс оқу арқылы жүзеге асырылады. Теменгі сыныптардағыдай емес, жыр толық беріледі, оны талдау да күрделене түседі.
2. Жыр мазмүнын тез, өрі өз мәнівде толык меңгеру үшін,
мүғалім басты-басты эпизодтарын қамтыған сюжеттік жоспарды үсына алады. Келесі жырды окуға бергенде, оқушылар осындай жоспарды өздері жасайды.
(Ескерту: 9-сыныпта бірнеше жырлар талдауға берілген).
3. Бүл сыныптарда жырдың мазмүнына карағанда,
тольщ әдеби талдауға ерекше кеңіл бөлінеді.
4. Өдеби талдауда жьгрдың тарихи негізі, яғни халқымыз-
дың басынан өткен тарихи оқиғалары осы батырлар жырларынан көрінетініне тоқталу керек. Бүл мөселені мүғалім өзі, немесе тарих пәні мүғалімінің кемегімен жүзеге асырады. Кейде оқушылардың өздеріне дайындатып, қысқаша хабарлама жасатудың да маңызы бар.
5. Танымдьщ: іздендіретін, ойландыратын сүрақтарды
алдын ала беріп, оқушылардың өз ойларын, пікірлерін
жинақтатып, жаңа сабак кезінде пайдаланып отыру,
әңгімелесу, пікір таластарын туғызудың да тиімділігі»
ерекше болмақ.
Ғылыми материалдармен мынадай жүмыстар жүргізуге болады:
а) Мүғалім өтіліп жаткан тақырыпты қамтитын еңбектің накты жерлерін көрсетіп беріп, оқушылардан оны жауаптарына пайдалануды талап етеді (үзінділер келтіру аркылы).
ә) Ғылыми материалдарды оқып, жауаптарьшьщ жоспар- тезисін жасау, қысқаша конспектілеу. б) Мүғалім окушылардың бірнеше ғылыми материалдар бойынша өз пікірлерін ортаға салып (тақырып бойынша),
салыстыруға, әдеби айтыс ұйымдастыруға бастамашы болады.
Батырлар жырын талдауда, өсіресе, образдарды талдауда салыстыру жүмыстарының маңызы зор. Мысалы, жырдағы «Әйелдер бейнесі» немесе «Қалмақ батырлары», «Батырлар бейнесі», «Ат — батырдың сенімді серігі», т.б. тақырыптарда салыстыру жүмыстарьш жүргізуге болады. Өйелдер бейнесін салыстыруда «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршын, Қарлығаш; «Қобыланды батырдағы» Қүртқа, Қарлыға; «Ер Тарғындағы» Ақжүніс бейнелерін алуға болады.
Салыстыру жүмыстары үшін мынадай сүрақтар мен тапсырмалар үсынылады:
1. Батырлар жырындағы әйелдер бейнесіне тән ортақ
қасиеттерді сарала.
2. Өзіндік ерекшеліктері, айырмашыльщтары туралы
қандай пікірдесің?
3. Әйелдер бейнесі аркылы бүрынғы өткен өпкелеріміз,
аналарымыз туралы не айтар едің? Халқымыз
аналарға, әйелдерге кандай көзкараста болған деп
болжам жасайсың?
4. «Батырлар жырындағы» ең ақылды, ең сулу деп кімді
айтар едің? Өзіңе, әсіресе, қай кейіпкер үнайды? Үнау себебін дәлелде.
5. Жырлардағы әйелдерге берілген портреттеуді
салыстыр.
а) Поэтикалык тіліне назар аудар, яғни портреттеуде
кандай айшьщты сөздер пайдаланылған? ө) Ұқсас портреттеулер бар ма?
6. Жырдың өлең күрылысын бүрын өтіп кеткен түрмыс-
салт жырларымен салыстыруға болады.
7. Образдарды талдағанда да немесе тіл керкемдігі туралы
сөз болғанда да, үнемі мәтінге сүйенудің маңызы зор. Мүғалім өз түсінігінде де, бала жауабында да мәтінді басшылыққа алғаны дүрыс. Үнемі нақты мысалдар келтіріп, дәлелді сөйлеудің орны бөлек. Себебі, жыр-дың тілі күрделі, оны тіпті мәтінге жақын мазмүндау да қиын болып келеді.
8. Батырлар жырын талдауда көрнекі күралдардың да
тиімділігі бар.
Мысалы, «Ер Тарғын» жырындағы Тарғын бейнесін оқытуда төмендегі көрнекі қүралды пайдалануға болады (кесте-плакат етіп жазып пайдалану)
Үлгі:
Оқиға Таргынның іс-әрекеті Қысқаша мінездеме
1. Қуғын а) Қорықпай карсы Тарғын — үлкенді
2. Қарт Қожақпен алады сыйлай білетін, бас-
бетпе-бет ә) Кішілік жасап, әдеп қаның артықшылы
сақтап, кезегін береді. ғын мойындай біле
б) Қарт Қожаның тін ер. Ол — нағыз
керемет батыр, күш батыр, намысты
иесі екенін түсшеді батыр
ә) Жалпы жыр туралы ғалымдар, фольклористер пікірін, бағаларын жазып, іліп қою, керегінде пайдалану.
б) «Батырлар жыры — өнерімізде» атты стенд жасауға да болады. Мысалы, артистер ойынынан көрініс, жыр кітаптарының суретті безендірулері, т.б.
Өдеби-теориялық үғым беру (төменгі сыныптардағы үғымды тереңдету мақсатында теориялык жұмыстарды практикалық жүмыстармен байланыстыру).
Мысалы, мынадай практикалық жүмыстар орындауға болады:
— Қанатты сөздерді теріп жазу, оның маңызын анықтау.
— Архаизм, тарихи сөздерді тауып, қолдану орны,
маңызы, мәнін түсіндіру.
— Батырлар жырының ауыз әдебиетінің басқа түрлерінен
басты-басты айырмашылык, ерекшеліктерін саралау.
— Аллитерация, ассонанс, гипербола, литота, тропа,
фигура түрлеріне поэтикалық талдау жасау, олардың
қолдану орны маңызын дөлелдеу.
— Сөздік жүмысын жүргізу.
— Окушылармен сыныпта атқарылатын, сыныптан тыс
орындауға берілетін жүмыстардың барлығында да
шығармашыльщ, іздендірушілік сипат болуы.