1. Қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуындағы бюджеттен тыс қорлардың ролі.
2. Бюджеттен тыс қорларды жіктеу.
Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржылық жүйесінің маңызды зве-носы. Олар — мемлекет нақты анықталған мақсатқа пайдаланатын және заңды түрде қалыптасу көздері бар ақшалай ресурстардың жиынтығы. Бюджеттен тыс қорлар экономикалық категория ретінде мемлкеттің мақсатты қажеттілік-терін қаржыландыруға бағытталған қаржылық ресурстарды орталықтандыру үшін ұлттық табысты қайта бөлу қатынастары болып табылады.
1991 жылдан бастап, бюджеттен тыс қорлар әлеуметтік-экономикалық да-му қажеттіліктеріне байланысты дамыды, яғни мемлекеттік қаржылық ресурс-тардың бір бөлігін нақты функционалдық қызметтерге бөлек бөліп, мемлекеттік бюджетті оған тән емес шығындардан босату, оның тапшылығын төмендету қажет болды.
Бюджеттiк қорлар мәдениет және өнердiң мекемелерiнiң қолдауы үшiн сонымен бiрге қолданылады: кiтапхана, мұражайлар және көрмелер, сарайлар және үй мәдениетi, клубтер, театрлар, филармониялар, музыкалық ұжымдар, ансамбльлер, мемлекеттiк дене және радиостудиялар, киностудиялар.
Қор құрып, қайта бөлген кезде шаруашылық жүргізуші субъектлердің бір бөлігі үшін белгілі уақыт бөлігінде эквивалентсіз болып табылатын, яғни олар-дың экономикалық мүддесін төмендететін қайта бөлу процесі жүріледі. Сонымен қатар қоғамд бюджеттен тыс қорлар көмегімен әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдік пен тұрақтылыққа қолдау көрсетіледі, өйткені адамдардың жекеленген топтарына әлеуметтік қолдау көрсету, экономика немесе аймақтың мүддесіне бел-гілі мақсатты бағдарламаларды орындау, әлеуметтік-экономикалық дамуды теңес-тіру бойынша локальдық және жалпы мемлекеттік масштабтағы мәселелерді ше-шу мүмкін болады. Сонымен бюджеттен тыс қорлардың қызмет етуінде топтық және қоғамдық мүдделердің қарама-қайшылығы көрінеді. Бюджеттен тыс қорлар қоғам мүддесіне қызмет етеді, оны нығайтуға бағытталады және қаржылық қаты-настардың бұл формасының әлеуметтік-экономикалық мәні де осында.
Мемлекет факторлардың қатарына байланысты қоғамның датируемый таңдаулы үлгi, дәстүрлер, сыртқы фактор пайда болатын саяси құрылымдардан үлкенiрек немесе кiшiрек дәрежедегi экономикалық өмiрде қатысады
Мемлекеттiң экономикалық қызметi келесi функцияларда негiзiнен айқындалады:
1.заңға сүйенген базасының анықтауы экономикалық дамуды нормалы жүрiс себепшi болатын,
2.монополистiк қызметтiң шектеуi және бәсекелестiктiң қорғауы,
3.табысты қайта бөлiсу және байлықтар,
4.экономиканың тұрақтануы,
5.қорлардың қайта бөлуi
Бюджеттен тыс қорлар төмендегі белгілер бойынша топтастырылады: 1) мақ-саттық белгісі бойынша – әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-зерттеу, табиғатты қорғау (экологиялық), миграциялық, құқықтық тәртіпке, мәдени бағытқа және т.б. ықпалы; 2) басқару деңгейі бойынша – мемлекет аралық, мемлекеттік және аймақтық (жергілікті).
Коммерциялық емес қызмет келесi бағыттар бойынша топтастыруға болған түрлi оның түрлерiмен елестеткен:
1.мемлекеттiк басқару және жалпы сипаттың мемлекеттiк қызметтерi;
2.қорғаныс;
3.iшкi құқылық тәртiп және қауiпсiздiктiң қорғауы;
4.тағы басқа апаттармен қолайсыз табиғи құбылыстар, апаттармен, апаттармен сабақтас төтенше жағдайлардың зардаптарының ескерту және жоюы;
5.бiлiм;
6.денсаулық сақтау;
7.халықты әлеуметтiк қорғаулар;
8.iргелi ғылым;
9.мәдениет және көркемөнер;
10.қоршаған ортаны қорғау;
11.д讦©Єю¦ггұн — жарық, көгалдандыру, жол, Көпiрлер, тротуарлар пункт тағы басқалар уық тұрмыстық қаланы көркейтулер.;
12.қоғамдық бiрлестiктер және ұйым;
13.қайырымды және гуманитарлық ұйымдар және қорлар.
Әдiс грант ғылыми зерттеулердiң қаржыландыруында қолданылады — енгiзу немесе басқа қолдануға дейiн тұлға, серiктестiктiң бөлiндiсi, фирма, халықаралық ұйым, мемлекет, нақтылы бағыт, жоба, (лабораториялар, бөлiмдер) ғалымдардың тобының ғылыми өңдеулерi немесе оның нәтижелерiнiң зерттеудiң аяқтауын мақсаты бар жеке ғалым және жеткiзуi тегiн қолдау жақтан.
Мазмұн және ұйымның даму және коммерциялық емес қызметiнiң мекемелерi үшiн құралдардың толықтырулары нақтылы көз коммерциялық және сақтау банктерiнiң депозиттерiндегi ол орналастырылатын қорлардың бөлiгiнiң орналастыруынанғы табыстары, сонымен бiрге қаржы нарығындағы бағалы қағаздарда болып табылады.
Мемлекет бiлiмнiң қаржыландыруы бойынша шығын өзiне қабылдайды және оның әлеуметтiк мiндеттеме кепiлдiк берiлген денсаулық сақтаулар деңгейде.
Iргелi ғылыми зерттеулердiң өткiзуiне өте ие бол шығынның бiр бөлiгi мемлекеттiк бюджеттi қаржысының арқасында қаржыландырады. Бұл мұндай зерттеулердiң нәтиже болған шақырылады, дерелген эффекттердi бермегенiнде, ұзақ мерзiм арқылы қолдана алғанында емес, олардың маңыздылығы қоғамның келешек дамытуы үшiн тiптi маңызды.
Ұйымдар және әлеуметтiк бағытталғандық, мәдениет және өнердiң мекемелерi, қоғамдық бiрлестiктер, қорлардың қаржыландыру көздерi қалай кәсiпорындар және заттық өндiрiстiң саласының ұйымдары, шет мемлекеттiң iзгiлiк көмегi, ұйымдар, серiктестiктер, халықаралық ұйымдар қайырымды мақсаттарға бөлiп шығару жақтан қызмет көрсетедi. Осы көз қайырымды ұйымдар және қоғамдық қорлар үшiн iс жүзiнде негiзгi болып табылады. Мұндай қаржыландырудың бiр түрi қалай нақтылы ұйым немесе тұрақтылықтың белгiсiмен айырмашылығы болатын қызметтiң түрiнiң демеушi қаржыландыруы сөз сөйлейдi.
Бюджеттен тыс қорлар арқылы қаржылық ресурстардың айтарлықтай кө-лемі қайта бөлінеді: ҚР-да елдің жалпы ұлттық өнімін қайта бөлу масштабы 10-12% жетті. 1996 жылдан бастап, ҚР-да мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың қызметі қаржылық саясаттың мемлекеттің қаржылық ресурстарын орталықтанды-ру жағына қарай өзгеруіне байланысты (қорлардың қаражаттары республикалық бюджетке біріктірілді) тиімсіз деп танылды. Бірақ әлемдік тәжірибе қоғам тарапы-нан қаражаттарды жұмсауға бақылау жасауда мемлекеттік қаржылық ресурстарды оперативті түрде басқару үшін оларды орталықсыздандыру, автономды түрде қалыптастыру және пайдалану тиімді екенін дәлелдеп отыр.
Экономикалық мақсаттағы бюджеттен тыс қорлар қоғамдық даму сатыла-рының мақсаттары мен міндеттеріне байланысты құрылды. Бұрын қызмет еткен қорлардың тәжірибесі Инвестициялық қор, Экономиканы тұрақтандыру қоры, Экономиканы қайта құру қоры, Кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытуға қолдау көрсету қорлары әртүрлі кезеңдерде қызмет еткендерін растап көрсетіп отыр. Эко-номикалық қорлар қаражаттарды шоғырландыру және дамудың белгілі бағытта-рын немесе негізгі салаларды, сондай-ақ, дамудың сала аралық бағдарламаларын қаржыландыру үшін құрылады. Осыған байланысты жалпы экономиканы тепе-тең жағдайда, пропорционал дамумен қамтамасыз ету міндеті алға қойылады. Мыса-лы, Инвестициялық қорлардың қаржылары негізгі капиталды ұдайы өндірудің қол жеткен көлемін қолдау, әлеуметтік сфераны ары қарай дамыту үшін қолданылды. Капиталдық салымдарды қаржыландыру Республика Үкіметі бекіткен жоспарлар мен лимитке сәйкес тиімді өнім өндіруге өнеркәсіптік кәсіпорындарды қайта ма-мандандыру, оларды реконструкциялауға мүмкіндік жасау үшін жүрілді. Эко-номиканы қайта құру қоры өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнының 5% мөлше-ріндегі міндетті төлем есебінен құрылды. Міндетті төлемдер өндіріс шығындары-на (шығыны көп кәсіпорындарды қоспағанда) қосылды.
Аталған қаржыландыру көздер әртүрлi пропорциялардың жиынының көз аталған толықтығындағы ұйымдар және коммерциялық емес қызметтiң мекемелерiнiң қаржысы қалыптастыра алады. Мысалы, жиыны бiлiмдер жүйелерiндегi аталған көз толықтау, мемлекеттiк басқаруда екi — үш көздермен шектеледi. Қосымша көз қаржыландырулары үлген немесе кiшiсi бар болуды кез келген вариантында бiрақ — қол қою ескерiлген оның өткiзуден тыс табыстар мен шығындарын мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырудың көлемдерi, азаймайды. Мұндай әсердiң тетiгi әрекеттi және ұжымдардың творчестволық iзденiстердiң дамытуында жағдай жасауға шақырылған қоғамдық — ұйымдар және мекемелердiң пайдалы қызметi, олардың жұмысының тиiмдiлiгiнiң жоғарылатуы.
Мұндай кәсiподағы, партиялығы, қоғамдық қозғалыстар, тән шығындармен съездтер, конференциялардың әзiрлеудi және өткiзуiне, митингтердi, үгiт жұмысының өткiзуiне шығындар болып табылған қоғамдық ұйымдардың шығындардың құрамында. Ардагер қоғамдық ұйымдарында олардың қатысушыларына материалдық көмек көрсетуге шығындар басым болады.
Түбегейлi құралдардың (кiтапханалар, мұражайлар, тұрақты көрмелер) мәдени-ағарту мекемелерiнде кiтап қорлары, экспонаттар, коллекциялар және тағы басқалар толықтыруларға шығын шығарады.
Олар мемлекеттiк бюджет тұратын ұйымдардың қызметiнiң қаржыландыруына шығынды жолдарды бейнелейдi, және тиiмдi жұмысқа ұжымдарды көздемейдi. Керiсiнше, ұқсас қағидалар тиiмдi қолдану берiлетiн құрал сәйкес келмейтiн ұйымдардың байланысты өздiгiнен өсудiң қаржыландырудың өсiп бара жатқан көлемдерi iс жүзiнде талап етедi. Қызыметшiнiң штат санының қысқартуы бойынша шаралардың ұйым жоғарғы қаржы органдарының шығындар сметалары бұл шектеуде қарастыру кезiнде қолданылатыны бағалар және әсерлердiң жеке сипаттарын тасысады және қызметтiң нәтижелерiнiң жақсартуларына алып келмейдi. Негiзiнен — бұл басқаруға әкiмдiк — командалық жолдардың шығыны және бюджет тұратын мекемелердiң қаржыландырудың ұйымы. Бюджеттен тыс қорларды тағайындау — тағы басқалар арқасында арнайы мақсаттық бөлiп шығарулардың жеке мақсаттық шараларының қаржыландыруы көз. Құралдар бюджеттердегiнi иелiктен айырады, бюджеттен тыс қорларды заңға сүйенген мәртебе мақсаттық тағайындау бойынша қатал құралды пайдалануға мүмкiндiк бередi. Қорлардың басқарудағы ерiктiгi қатысусыз өкiлеттi және бюджеттен тыс қорлар құралды пайдалануға жеделiрек мүмкiндiк берген атқарушы органдардың дербес басқаруы ойлайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуындағы бюджеттен тыс қорлардың ролі қандай?
2. Бюджеттен тыс қорлар қалай жіктеледі?