1. Салық түсінігі, оның мәні. Салық қызметтері.
2. Салық жүйесі, нарықтық экономика жағдайында оны құруға қоятын талаптар.
3. Салықтарды әртүрлі белгілері бойынша жіктеу. ҚР-дағы салық түрлері.
Салықтар – заңда қарастырылған, белгіленген мөлшерде және бекітілген мерзімде алынатын міндетті төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні мемле-кет иелігіндегі ақша-қаражаттарын қозғалысқа түсіру бойынша мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен жасайтын экономикалық қатынастарымен сипатталады.
Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен пайда болады және оның болуын негiздер болып табылады. Салық формалары және әдiстер адам баласының дамытулары тарих бойы мемлекеттiң қажеттiктерге және сұрау салуларына өзгерiп, iстелiп өтелiп, ыңғайланды. Салықтар ең үлкен дамыту тауарлық-ақшалай қатынастардың дамыған жүйелерiнде олардың күйiне ықпал бола жеттiгемiз.
Салықтардың мәні олардың қызметтерінен көрінеді: салықтың фискальдық қызметі мемлекеттік бюджетке қаражаттардың түсуімен және мемлекеттік шы-ғындарды қаржыландырумен қамтамасыз етеді; қайта бөлу – мемлекет пайдасына шаруашылық жүргізуші әртүрлі субъектлердің табысын қайта бөлу; реттеу қызметі бағдарламаларға сай халық шаруашығының дамуына ықпал етеді.
Нарықтық экономикада салықтар мемлекеттің кіріс бөлігін қалыптастыру-да маңызды роль атқарады. Соңғы жылдары салық түсімдерінің үлес салмағы 70-80% деңгейінде сақталуда, ал нарықтық экономика дамыған елдердегі салықтық түсімдерге келетін болсақ, олардың үлесі 50-55% шамасында.
Салықтар мынадай белгілер бойынша топтастырылады: салық салу объек-тісі бойынша (тікелей – жеке табыс салығы, мүлік, жер салығы; жанама — ҚҚС, акциздер, кеден баждары); пайдалану белгісі бойынша (жалпы — мемлекетке түсе-ді; арнаулы салықтардың нақты мақсаты болады); салықты алатын және бөлетін орындарға байланысты (мемлекеттік және жергілікті); объектінің экономикалық белгілері бойынша (табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын са-лықтар: біріншілері төлеуші салық салудың кез-келген объектісінен алатын табыс-тарынан алынады; екіншілері – тауар және қызметті тұтынған кезде төленетін шығындарға салынатын салықтар).
Салық салу элементтері: субъект, жүктеуші, объект, салық көзі, салық салу бірлігі, салық ставкасы, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салықтар-ды, салық заңын бұзғаны үшін салынатын айыппұл санкцияларын төлеуді бақылау.
Мемлекет салық саясат жүргiзедi — салықтардың төңiректерiдегi шараларының жүйесiн — iстеп шығарылған экономикалық саясатпен сәйкес әлеуметтiк-экономикалық тағы басқа мақсаттар және оның дамытуын әрбiр нақты мерзiмнiң қоғамының есептерiне байланысты.
Салық саясатын негiзгi бағытының нарықтық қатынастарының құрастырулары шарттарындағы тұтынудың аса орталықтандырылған қоғамдық қорлары тұрғынның нақты табыстарының едәуiр бөлiктiң құрастыруын қағидасының ақтамаған өзiн қалдығы болып табылады. Бұл еңбекке жарамды тұрғынның бiр бөлiгiнiң табыстары еңбектiк белсендiлiктiң күшейтуiндегi экономикалық мүдделiлiктiң себеп тетiгi арқылы үлкейтуге айтарлықтай мүмкiндiк бередi. Еңбекке жарамсыз қоғам мүшелердi тиiмдiрек және сенiмдi әлеуметтiк қорғау салық жүйе арқылы қамтамасыз етiледi.ҚР салық жүйесі дегеніміз ставкалары, төлеушілері мен салық салу объек-тлері, төлеу мерзімдері мен тәртібі, есептеу және есепке алу, сондай-ақ, сәйкес әкімшілік ережелер әдістемесі көрсетіле отырып, берілгенбелгілі кезеңгеқол-данылатын заңды түрде бекітілген салықтар тізімі. Объекттiң экономикалық белгiлерi бойынша тұтынуға табыстар және салықтарға салықтар өзгешеленедi; алғашқысы салымның төлеушi алынатын кез келген объекттерiнiң табыстарымен алынады; екiншi жағдайда — бұл тауарлар және қызметтердiң тұтынуында төленетiн шығындарға салықтар.
Төрт салықты алу тәсiлдер есепке алу және салымның объекттерiнiң опенкасының әдiстерiне байланысты бар болады: кадастр, салық төлеушiнiң декларациялары бойынша, табыстың алуын көзде, патент бойынша
Салықтың есепке алу және телемiн кадастр әдiсiне сәйкес олардың (жер, мүлiктiк) пайдалылығының нормасының нұсқауы бар салымының объекттерiнiң тiзiмiнiң негiзiнде нақты пайдалылықтың есепке алуысыз iске асады.
Салық төлеушi декларацияларда қажеттi шегермелер жеңiлдiк қажеттi табыстың өлшемiн көрсетедi салықтың сомасын есептеп шығарып төлеп қояды.
Салық көзде табыстың алулары төлеушi жұмыс iстейтiн заңды тұлғаның бухгалтериясымен табыстың алуын орында саналып есептеседi.
Салықтың патентiнiң негiзiнде табыстардың олардың көлемдерi анықтап ескеру қиын бойынша қызметтiң түрлi түрлерiнен алуға төленедi.
Салықтың патентiнiң негiзiнде табыстардың олардың көлемдерi анықтап ескеру қиын бойынша қызметтiң түрлi түрлерiнен алуға төленедi.
Салық есепке алуын екi әдiстердi қолданылады:
1. кассалық;
2. есептеп шығаруларды әдiс.
Табыстар және шегермелердi кассалық әдiске сәйкес жұмыс жасау, қызмет түрлерiн ұсыну, тиеу және дүниенiң кiрiсуiнен есепке алынады және төлеудi ол бойынша шығарылған.
Табыстар және шегермелер есептеп шығаруларды әдiс бойынша төлеудi уақыттан тәуелсiздiң жұмыс жасауды момент, қызмет түрлерiн ұсыну, тиеу және дүниенiң кiрiсуiнен есепке алынады.
Салық қызметтер үшiн екiншi әдiс төлеушiлердiң салық төлемдерi үшiн қолайлырақ және оның кемшiлiгiнiң Қазақстан барлық төлеушiсiмен оның қолдануына болып табылады айналымдағы ақшалардың алаңдатуына алып келген мерзiмге жабдықтауларды төлем еместiң жағдайында тiптi атап көрсетуi керек қабылдалған.
Салық жүйесі мемлекеттік салық қызметін қамтиды. Мемлекеттік салық қызметі Мемлекеттік кіріс министрлігінің Салық комитеті мен облыстардағы, ірі қалалардағы салық басқармаларынан, аудандар мен қалалардағы салық бөлімдерінен тұрады.
Салық жүйесінің қағидалары: 1)салық салу формаларын анықтаған кезде техникалық жағынан қарапайым формаларға көңіл бөлген дұрыс; 2) салық жү-йесі бейтарап болуға тиіс; 3) пропорционал сызықтық салықтармен қатар прог-рессивтік салықтарды қолданған жөн; 4) экономиканың қызметін жақсартуға және капиталдық салымдарды өсіруге кедергі келтірмеуге тиіс; салықтық жүйе салықтың белгілі түрлері бойынша салық ставкаларының басқа серіктес елдермен байланыс жасағанда тұрақты болуына жағдай жасауға тиіс.
Формалар және олардың құрастыруының әдiстерiнiң мемлекет төлетiлетiн салықтарының түрлерi, салық қызметтiң органдарының жиынтығы мемлекеттiң салық жүйесiн құрастырады.
Салықтар, олардың төлеушiлерi, салықты алу тәсiлдер, салық жеңiлдiктерiнiң жиыны бар болатындығынан, салық жүйелер болды ендi күрделi үлгiлер ұсына алады. Салықтар қағидаларға әр түрлi классификациялауға болады:
- салымдар және төлеушi және мемлекеттiң арақатынастарының объектiнен;
- қолдану бойынша;
- органнан, өндiрiп алу;
- экономикалық белгi бойынша.
Қазақстан республикасының салық жүйесi салықтар, жиындар және баждардың түрi, салық қатынастары және (Қазақстан республикасының мемлекеттiк табыстарының министрлiгi және оның жергiлiктi органдары) салық қызметтiң орган реттейтiн заңға сүйенген нормалар қосады.
Салықтар, жиындар және сипаттың салық төлемдерiнiң Қазақстанындағы тiзiм қосады:
1.Салықтар
1.бiрлескен табыс табысы;
2.жеке табыс салығы;
3.қосылған құнға салық:
4.акциздер;
5.(саудалық табуды жазылып алып тұратын бонус, бонус, роялти, жоғарғы пайдаға салық) жер пайдаланушылардың арнаулы төлемдер және салықтары; өнiмнiң бөлiмi бойынша Қазақстан республикасының еншiсi
6.әлеуметтiк салық;
7.жер салық;
8.көлiк құралдарына салынатын салық;
9.мүлiк салығы.
Салық жалақысы — салықтың бiр объекттен субъект төлеп қойылатын сомасы.
Салық жеңiлдiктерi — заңмен сәйкес төлеушiлердiң толық немесе жартылай салықтан босатуы. Салық жеңiлдiктерiне жатады:
салық салынбайтын минимум — салықтың салым толық босалатын ең кiшi объекттiң бiр бөлiгi; тұрғыннан табыс салығы бойынша қарауыдағы жандар, жарымжандарға есептелген табыстар жиынтықтан жеңiлдiктерi; әлеуметтiк объекттер, табиғи ортаны қорғау шаралары iргелi салымға, мазмұн шығын сомалар, пайдаға салыққа және тағы басқалар бойынша; жанында шығу жәрдемақыларының сомасы мысалы салық салынатын табыстың құрам қосылмайтын сомалар. тұрғыннан табыс салығы бойынша жұмыстан шығару, төлеулердi компенсаъионных; салымның жеке субъекттерi және төлеушiлердiң дәрежелерi үшiн салық мөлшерлемесiнiң төмендеуi.
Салық жеңiлдiктерiне салық бойынша төленбеген салықтардың салықтардың төлеуiн кейiнге қалдыру және есептен шығаруы сонымен бiрге жатады.
Жанама салықтар мемлекеттiң тергеушi мүдделерiн бiлдiредi. Ақылды олардың қолдануы баға белгiлеудi процесске әсер етуге және тұтыну құрылымына позитивтi ықпал ете алады. Бұдан басқа, салық төлеушiлер үшiн табыстардың салық өндiрудi түзуiн өсуге қарағанда олардың шығындарының салық өндiруiн өсу артықшылығы барырақ. Сатулармен акциздер, салықтар болып табылған тұтынуға қолдану салықтар қосылған құнға салық артықшылығы барырақ, өйткенi:
- олардан қиындау бұлтару;
- олармен аз экономикалық бұзушылықтар байланған;
- олар еңбекке қызықтырулар аз қысқартады,
- дефициттiң жоқтығы шарттарындағы, қоса және тауарларға — ауыстырғыштар, олар таңдаудың құқығы тұтынушыларға тастап кетедi;
- олар үшiн анонимдық тән.
ҚҚС, бюджетке жататын төлеуге «ҚҚС Қазақстан республикасының аумағына өндiрiс және тауарлар айналымының процессiнде, жұмыстар, қызмет қосылған iске асыруға сонымен бiрге бөлiп шығару бойынша салық салынатын айналымды құнның бiр бөлiгiнiң бюджетiне бөлiп шығару тауарлардың импортында болады .» «Бюджеттерге сөзсiз төлеулерi тағы басқалар салықтар туралы» Қазақстан республикасы заңға сәйкес, салық салынатын айналым бойынша алған тауарлар, қызметтер көрсеткен iстелiнген жұмыстарда жататын төлеулердi қосылған құнға салық жүзеге асырылған тауарлар, қызмет және қосылған құнға салықтың сома көрсеткен iстелiнген жұмыс есептелген сомалардың арасындағы айырмашылықпен сияқты анықталады. Соңғы салық бойынша сынақтың тетiгi айқындалады.
Салық алуды ұйымдастыру 4-суретте көрсетілген.
| Салық көзі | Еңбектен түскен табыс Кәсіпкерлік табыс Капитал Кіріс Мүлік | |
| Салық объектлері | Мүлікті беру Айналымдар Жер | |
| Салық субъектлері | Жеке тұлға Заңды тұлға | |
| Салықты жүктеуші | | Жалданбалы жұмысшылар, фермерлер, қызметкерлер рантье, жер иеленушілер кәсіпкерлер |
| Салық салу бірлігі | Ақшалай бірлік Тауар бірлігі Басқалар | |
| Салық ставкасы | Салық салу бірлігіне пайыздық үлеспен Қатаң мөлшрмен | |
| Алу тәсілдері | Баға жүйесі арқылы Тікелей табыс арқылы |
Сурет 4 – Салық алуды ұйымдастыру
Қазақстандағы салықты сипаттайтын көрсеткіштер тізімі:
— салықтар (корпоративтік табыс салығы; жеке табыс салығы; қосымша құн салығы; акциздер);
— жер қойнауын пайдалушылардан алынатын арнаулы төлемдер мен салықтар (табу бонусы, коммерциялық табу бонусы, роялти, пайдаға салынатын салық);
— алымдар (заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізгені; жеке кәсіпкерлерді; қозғалмайтын мүлікке құқықты және олармен мәміле жасауды, радиоэлек-трондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, механикалық көлік құ-ралдары мен тіркемелерді, теңіз, өзенде, көлде жүретін кемелерді, азаматтық әуе кемелерін тіркегені үшін).
Салық төлеушілердің жекеленген түрлері үшін арнаулы салық режимдері қарастырылған. Салық төлеушілердің жекеленген топтары үшін арнаулы салық режимдері қарастырылған, оларда жекеленген салықтарды есептеу және төлеу және олар бойынша есеп берудің оңайлатылған тәртіптерін қолдану қарасты-рылған. Оған шағын бизнес субъектлері, шаруа (фермерлік) қожалықтары, заң-ды тұлғалар – ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілер, кәсіпкерлік қызмет-тің жекеленген түрлері жатады. Мұндай режимдерде салық патент; бір реткі талон; оңайлатылған декларация; салықтың белгіленген сомасы (ойын бизнесі үшін) негізінде төленеді.
Салық саясаты – мемлекеттің экономикалық саясатын салық құралдары, са-лық ставкалары, жеңілдіктері негізінде жүзеге асыру, ол экономикаға мемлекеттің араласу деңгейін көрсетеді. Салық саясатын активті және пассивті деп бөледі.
Активті тип – мемлекеттің өндіріс ресурстарын экономиканың жеке сек-торына тарату процесіне араласуы және экономикалық циклді реттеуі (жоғары деңгейдегі салық ставкалары бекітіледі және салық жеңілдіктері көрсетіледі, прогрессивті салық ставкалары қолданылады).
Пассивті тип — мемлекеттің ресурстарды жеке секторларға таратуына ара-ласуын төмен деңгейге түсіру: салық жеңілдіктерін шектей отырып, номинал салық ставкаларын төмендету.
ҚР салық саясаты біртіндеп салық саясатының активті типінен пассивті типіне көшіп барады.
ҚР салық саясатының негізгі мақсаттары мен міндеттері: 1) бюджет тү-сімдерінің сәйкестігі, яғни салық түсімдері мемлекеттік шығыстарды қамтама-сыз етуге жеткілікті болуға тиіс; 2) экономикалық бейтараптық, ол тұтынудың барлық формасына жанама салықтарды бірдей қолданатындығымен ерекшеле-неді; 3) салық саясаты жинақ пен инвестицияның өсіміне кедергі болмауға тиіс; 4) салық әділдігі, оның көлденең және тік аспектлері болады (көлденең аспект экономикалық қатынастарға қатысушылардың барлығына заң бірдей қызмет ететінін білдірсе, тік аспект кейбір қатысушыларды айыру үшін есептеу мүм-кіндіктерін білдіреді); 5) төмен салық ставкалары (ставкалар мөлшері эконо-микалық қатынастарға қатысушылар тарапынан кері ықпалға әсер етеді), салық заңдарының түсініктілігі мен қарапайымдылығы.Салық өндiрудi ұйым салықтардың түрлерiнiң нақты аттары салық қатынастарының форма қосатын салық тетiктi құрастыруға және жұмыс жасауға сонымен бiрге рет және олардың қолдануының әдiстерi, әсер әдiстерiн апарады. Салық тетiкте өзара байланысты элементтердiң арнайы құрал-сайманын қолданылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Салықтың мәні қандай?
2. салықтың қызметтерін атаңыз.
3. Салық жүйесін нарықтық экономика жағдайында құруға қоятын талаптары қандай?
4. ҚР-да қандай салық түрлері бар?
5. Салықтар қалай жіктеледі?