Калькуляциялық шығындардың екі схемасын ажыратады:
— толық шығындар базасындағы калькуляция;
— тура шығындар базасындағы калькуляция.
Толық шығындар базасындағы калькуляция. Кәсіпорынның барлық шығындары өнімдер бойынша бөлінеді., көп жағдайларда пайыздық мөлшерлемелерді орташа шығындарға қолданылады.
Мысалы. А өнімін өндіруге кеткен шығындар- 400 мың.тң., Б өнімі үшін – 600 мың.тң., В өнімі үшін – 500 мың.тң. тура шығындар жұмсалды. Жанама шығындар барлық өнімдер үшін (А, Б, В)- 300 мың.тң. құрады. Тура шығындар- 1500 мың.тң. құрады. Тура шығындардан жанама шығындардың пайыздық мөлшерлемесін табу керек.
300*100 %/ (400+600+500)=20 %
Әрбір өнімнің тура шығындарына алынған бөлігіне (20 %) көбейтіп, осы бұйымға жіберілген жанама шығындардың мөлшерін есептейміз.
А. ( 400*20 %)/100 %=80 мың.тң.
Б. (600*20 %)/100 %=120 мың.тң.
В. (500*20 %)/100 %=100 мың.тң.
Тура шығындар базасындағы калькуляция. Өнімді өндіру үшін тура байланыста болатын шығындар ғана есептелінеді, яғни тура (өзгермелі) шығындар, ал жанама ( тұрақты) шығындар маржиналды табыспен бірге пайда болады. (МП).
Маржиналды табыс өнімнің бір бірлігіне (АМП)- ол баға мен тура орташа шығындар арасындағы айырма
АМП = Р- АVС
Маржиналды табыс барлық өндірістің өнімі үшін табыс пен тура шығындардың айырмасына тең
МП = TR- VС
Тура және толық шығындардың базалық калькуляциясына қатысты қарапайым мысалды қарастырайық.
1-кесте – Толық кетірімдік базасындағы калькуляциясы
|
Көрсеткіштер |
а |
в |
с |
|
Бағасы, тенге |
4,5 |
4,1 |
5,1 |
|
Сату көлемі |
134 |
204 |
116 |
|
Табыс |
585 |
836,4 |
591,6 |
|
Тура кетірім |
430 |
466,7 |
400 |
|
Жанама кетірім |
163 |
176,8 |
151,6 |
|
Табыс |
-8 |
192,9 |
40 |
|
Жалпы табыс |
|
224,9 |
|
1-кесте бойынша көрсеткіші толық кетірімдік базасындағы калькуляциясы кулігінде сол А бұйымы рентабельді емес. Сұрақ туады және өнеркәсіптен өнімді алу туралы.
2-кесте – Тура кетірімдік базасындағы калькуляциясы
|
Көрсеткіштер |
а |
в
|
с |
|
Бағасы, тенге |
4,5 |
4,1 |
5,1 |
|
Сату көлемі |
134 |
204 |
116 |
|
Табыс |
585 |
836,4 |
591,6 |
|
Тура кетірім |
430 |
466,7 |
400 |
|
Маржинальді табыс |
155 |
369,7 |
191,6 |
|
Маржинальді табыс |
|
716,3 |
|
|
Жанама кетірім |
|
491,4 |
|
|
Жалпы табыс |
|
224,9 |
|
2-кесте бойынша тура кетірімдік базасындағы калькуляциясы куәлігінде сол А бүйым кәсіпорындар маржинальді табыс жасайды, А өнімі қаржы түрінде болады. 3 кесте бойынша 70 процент табысты түсіреді.
Шығынсыздық анализы
Шығынсыздық нүктені нақты және ауыспалы шығындарға бөлінуді келтіреді. Шығынсыздық нүктесі – бұл табыс алмай кәсіпорын өзінің барлық шығындарын жаба алатын сату мөлшері. Осы әдісті қолдану әр түрлі сату көлемі кезіндегі жалпы шығындар мен пайданы бейнелейтін шығынсыздық графигін құруды көздейді.
Маржиналды табыстын коэффициенті
Маржинальды табыстын әдісін колдану зиянсыз анализде маржинальды табыс коэффициентін шығарады. Мөлшері табыстын жалпы көрсеткішін көрсетеді.
Mпк=Mп\TR немесе МПк= Мп/Р*Q
Мысалы. өнімнін мөлшері 6000 шт бағасы 12 тенге сатудан табыс 72 тенге, орташа 6 тенге. Кетірімі 20 тенге.
Шығынды шығармай сату мөлшерінін өсіруге болады. Сату мөлшерін көтеру үшін 10 процент бағасын төмендетуге бола ма?
Табыс тен 16тг. Сонымен 16т табыстын бұрынғы көлемін сақтау үшін 10 процент төмендетуге 7507 өнімді бөліп сату керек, 1507 шт көбірек 12 тг бағасына қарағанда.
VCk = VC/TR немесе VCk = AVC/P
МПк немесе VCk қосындысы бірге тең сондықтан жазылады:
МПк = 1-VC/NR немесе МП к = 1-AVC/P
Мпк экономикалық есептерде қолдануға болады.
Параметрлік әдіс баға құрлысы аналогиялық өнімді есептеу бағасын пайдалаыла, өнімді физико-химиялық ќұрылым бойынша және бірдей керектігін қанағаттау. Осы әдістер керекті параметрлерді аналогиялық өнім сапалық анықтағышқа қолданылады. Осы өнім параметрлік ретімен жазылады. өнімге параметрдін бір негізгі реттік бірнеше болып келеді. Әрбір жана өнімнін бағасы корректті бағасы базалық бұйымға байланысты қарастырылады. Егер жаңа баға параметрдін өзгеруіне болса, онда бұл әдіс параметрлік деп аталады. Параметрлік сапасында бағалы, опайлы мен регрессиялық әдісі қолданылады. Бағалы әдіс негізгі тауар сапасы параметріне бағаны қатыстыруға байланысты. Бағалы негізгі тауар сапасына параметрлік жеке бөлуден тұрады. Әдісте қатені жібермеу үшін бағаны бағдарлау бағасы тұрінде қолданылады. Бағалы әдістін опайы тауар параметрін экспертті бағасын қолдану үшін қорытындылады. Алгоритмдік бойынша осы әдістіњ нақты бағасын білу үшін қолданылады.
Негізгі параметрдін тандау
Әрбір параметрге опай беріледі
Тауарға базалық опай қою
Опайдын тауарға есептеу бағасына байланысты.
Опайдын бағалық әдісі бағалы тауардын бағасына қалыптастырып қолданылады, параметрлері әртүрлі және сапалық өлшеуіш қолданылмайды. Әдістің кемшілігі – опайды есептеудің субъективизмі. Бағалы әдістін регрессиясы эмпирикалық ережесінін анықтауынан тұрады. Қолдану эффекті есептеу әдісі.
Егер өнім ауыспалы болса, физико-химиялық өзгереді, параметрлік ретін құруға болмайды. Сату максимилизациялық әдістің эластикалық сұраныс есебінен эластикалық сұраныс бойынша бағанын төмендеу сапасында қолданылады, эластикалық емес сүранысты көтеріледі. Сату максимилизациялық әдістін бағаны жеілдігі қолданылады. Әдісте бағанын құрылуы психологиясы. Әдістегі топтың сатып алушылардыњ психологиясын пайдалануға болады. Сонымен маркетинг жүйесі өнімде қолданылады.
Жіктеу бағасы әдісте бұл мысал тұрінде болады. Бағаны құру психологиялық мысал тұрінде сыйлық бағасынын әдістері болып саналады. Бұл тұрінде сыйлық беріледі. Сыйлық бұл бағаны женілдеті және тауарды ескерген кезде қолдануға болады. Бағаға жеңілдік бұл сатып алушыларға психологиялық жағынан сыйлық тұрінде болып келеді. Сатушы қымбат бүйымды сатқан кезде сыйлық түрінде арзан бұйымды қоса береді.
Мысалы, кассетаны видео немесе радитехникаға сатқан кезде қосып береді.