ҚАРАША, ЖЕЛТОҚСАН МЕН СОЛ БІР-ЕКІ АЙ
“Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі…” – Абайдың 1888 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 9 шумақтан тұрады. Бұл Абайдың пейзаж лирикасының ішіндегі таңдаулы шығарманың бірі, көшпелі қазақ ауылының әлеуметтік жіктелісін, тұрмыс айырмашылығын анық көрсеткен мазмұны терең, көркемдігі жоғары, идеясы биік туынды. Мал сүмесімен күн көріп отырған елдің шаруашылық әрекеті, тіршілік тәсілі, табиғат қабағын баққан мінезі салған жерден аңғартылады. Көп нәрсенің түп қазығы өріске, жер жағдайына байланған, өмір сүру, тірлік кешу, жан бағу – бәрі де осыған келіп тіреледі. Ақын күн суып, ауа райы бұзылып, күз созылып, қысқа аяқ басқан шаруашылыққа қолайсыз бір шақтағы қалт-құлт еткен ауыл өмірінің қоңторғай суретін реалистік дәлдікпен, нақты адамдар тұлғасы арқылы, тірі, жанды, әрекетті күйінде, буын бұрқыратып алдына тартады. Табиғат суреті мен адамдар қимылы жымдаса бейнеленген.
Өлеңде Абайдың әлеуметтік көзқарасы айқын, бай мен кедей тап өкілдері өз атымен аталып, әрқайсысының тіршілік қалпы, мінезі нақты іс-әрекетімен, қимыл-қозғалысымен көрінеді. Ертеңгі күннің қамын жеп, үнем жасап, қыстауға қонбай, күзеуде ықтырмада отырған бай, мал бағып далада жүрген кедей, жылынуға отын таба алмай, бүрсең қағып, тоңған иді жылытып, тон илеп, шекпен тігіп отырған байғұс әйел – осы жалпы сурет бірте-бірте тіпті айқындалып, жаңа бояулармен толығып, көшпелі қазақ ауылының тұтас бейнесіне айналады. Ұлы ақын, ұлы суретші Абай назарында бәрі бар: маздап жанған от болмағандықтан, қақтана алмай азынаған кемпір-шал, көзінің жасы аққан кедей баласы, ептеп кәрі қой сойған, айналасына киіз тұтқан жылы үйдегі байдың баласы, кедейге берген орта қап қара қый – осының күллісі ескілікті өмір салттың қанық бояулы бөлшектері. Көшпелі ауылдың таптық айырмасын ашық айтқан, бір жақта байлық, бір жақта жоқшылық барлығын өмірдің өз суретімен дәл көрсетіп берген үлкен реалист ақынның шын ықыласы қорланғандар, тапталғандар жағында, бүйрегі кедейге бұрып, жүрегі сыздап тұр. Ақын кедейге байдың дәулетін берсе қолынан, бермесе жолынан тартып ал, қират, бұз, жой демейді, байды да, кедейді де ымыраға, бірлікке, келісімге шақырады. Өлең 11 буынды қара өлең үлгісімен жазылған. Алғаш 1909 ж. С.-Петербургте жарық көрген “Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі” атты жинақта жарияланды. Басылымдарында аздаған текстол, өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында 2-шумақтың 3 және 4-жолдары “Мұздаған иін жылытып, тонын илеп, Шекпен тігер қатындар бүрсең қағып” делінсе, кейінгі басылымдарда бұл жолдар 1909 жылғы жинақ негізінде “Тонған иін жылытып, тонын илеп, Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып” деп алынған. Мүрсейіт қолжазбаларында 3-шумақтың 1-жолы “Жас балаға отын жоқ тұрған маздап” болып берілсе, 1909, 1954 жылғы басылымдарда “Жас балаға от та жоқ тұрған маздап” 1939, 1945, 1957 жылғы басылымдарда 3-шумақтың 4-жолы “Бір жағынан қысқанда жел де азынап” болса, 1945, 1957 жылғы жинақтарда 1909 жылғы басылым бойынша бұл жол “Бір жағынан қысқанда о да азынап” делінген. 1939, 1945 жылғы басылымдарда өлеңнің жазылған кезеңі – 1889 ж. деп көрсетілген. Туынды қарақалпақ, орыс ұйғыр т.б. тілдерге аударылған