Асылқожа Құрманбаев публицистикасы
Қазақ публицистикасының қалыптасуына өз творчество-сымен үлес қосқан үлкен тұлғалардың бірі – Асылқожа Құрманбаев.
“А.Құрманбайұлы 1859 жылы бұрынғы Қостанай уезі Торғай өңірінде дүниеге келген, қыпшақ руынан. Нашар ғана бір шаруаның баласы болған. Алғаш еліндегі молдалардан орыс мектебінде оқыған. Осыдан біраз дайындықтан өткен ол Уфимдегі мұғалімдер семинариясына түсіп, оны жақсы бітіріп шыққан. Осы тұста Асылқожа Ыбырай Алтынсаринмен таныс-қан. Ағартушы ақыл-кеңесімен Пермдегі реалдық мектептің шаруа бөліміне кіріп, оны да сәтті бітірген.
Мұнан кейін Асылқожа ел арасына келіп, мектеп ашып, бала оқытпақ әрекетіне кіріскен. Бірақ, діни молдалардың “орысша оқу – діннен безу, кәпір болу” деген үгітіне иланып, жұрт балаларын орысша оқытудан ат-тонын ала қашады. Айт-қанына ел көнбеген соң, ол Омбыға кетеді. 1893/94 жылда-рында сондағы губернатордың тілмашы болып тұрады. Бұл жұмысқа ықыласы түспеген соң, сол уақыттағы үкімет тілі – “Дала уалаяты газетінің” қазақша жағын басқарады” [147].
“Асылқожа “Дала уалаятының газетінде” қалам тартқан, – әдебиет пен публицистиканың әр жанрында жазған адам. Ол газеттің көп материалдарын орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға аударумен қатар, жаңа шыққан кітаптарға сын – библиография, қазақ халқының саяси-әлеуметтік құрылысы, экономикасы және т.б. туралы көптеген мақалалар жазған” [135, 90 б.].
Асылқожаның “Қазақтардың қамсыз, еріншектігі турасын-да айтылған бірнеше сөз” (1894, №7) атты мақаласында қамсыздық пен аңқаулықтың ел ішіне тигізетін залалы жайында ой өрбітеді. Қазақ халқының ақылы бұзылмаған, мақтаулы мінездерімен бірге, бір нашар мінезі де бар екенін айтады. Ол – қазақтың шаруасын ілгері бастырмайтұғын қамсыз, еріншектігі екендігін бетке басады.
А.Құрманбаев аударма да жасаған. Оның әйгілі тәржімала-рының бірі И.Крыловтың “Құмырсқа мен шегіртке” деген мысалы да осы газетте жарық көрген (1894, №32). Қарап отырсақ, бұл мысалды Құрманбаев текке аудармаған, шегірткенің іс-әрекетінен қазақтың қамсыз, еріншектігін көріп отыр. Сондықтан да елге сабақ боларлық бұл мысалды аударып газетке берген. Қазақ елін қамсыздықтан арылту үшін мақала да жазған, мысал да басқан. Енді сол екі шығармадағы ұқсас ойларды салыстырып көрейік:
Мақалада:
Жаз шыққанда дүниенің үстіндегі мақұлықтар да қыбыр-лап тіріледі. Дүниедегі мақұлықпен бірге қазақтар да тіріліп, көзін ашады… Бұл қыс қайтып келеді деп ойламайды да. Олар малдарына жем-шөп алмайды да. Көпе-көрнеу күш-халі келе тұрып мүмкін болса да һәм жаздың бәрін де қызық, тамашаменен өткізеді. Қарнын қымызға һәм қойдың етіне тойғызып алып, тағы да жұмыс қылғанның орнына ауылдан ауылға жүріп, қыр арасындағы хабарларды бір-біріне тасып, жеткізіп жүреді. Бұлар бүйтіп жүргенде қайтадан қыс түседі, борандар, аяздар болып, …ұлықтар қазақтарға алымыңды өз уақытымен сала көр деп жарлық қылады. Біздің қазақтар тықыл-таяң кесікті уақытқа шейін ойламайды да, қашан уақыты тақыл-таяң болған соң бәрілері шаһарларға һәм қалаларға малдарын асығып айдап барып базарларды көріндірмей толтырып жібереді. Малымызды ал деп мөлиіп қарап тұрады. Лажы құрығаннан құтылмақ үшін ақшаны қарызға өсімге алады. Қой бермекші болады Әкім, Хакім, Файзолла, Ғайнулла деген һәм өзгелерден де бұл қыр даласындағы сотқар пайдакүнемдер бес-алты айға теңге басына елу тиыннан яки теңге басына теңгеден өсім алады, қойға елу тиыннан бір теңгеше береді… /ДУГ. 1894, №7/.
Мысалда: “Шегіртке жаздың бойы ойын салған,// Қайғы жоқ, уайым жоқ ойына алған.// Ақымақ боп есерлікпен жүремін деп,// Болғанын күздің күні білмей қалған.// Шегіртке үй салмаған, азығы жоқ.// Болмайды ешнәрсеге көңілі тоқ.// Ішер тамақ, кірер үй болмаған соң,// Құмырсқаға келеді шерменде боп.// –Құмырсқам, айналайын кетті халім,// Аштықтан қиналып тұр шыбын жаным.// Кірер үй, жатар жерім менің жоқ-ты,// Сабазым, мені аясаң тапшы амалын.// Үйіңе кіргізсеңші мен байғұсты,// Амалдап өткізейін биыл қысты.// Барар жер, басар тауым болмаған соң,// Басыма қиыншылық енді түсті.// Мен жазған жаздыкүні не қылмадым,// Боларын халым мұндай біле алмадым.// Ойын-күлкі, өлеңмен күн кешіріп,// Дәуренсіз салдық құрмай жүре алмадым” /ДУГ. 1894, №32/.
А.Құрманбаев – публицистің мақала мен мысал жазудағы мақсаты біреу-ақ – ол қазақты қамсыздық пен еріншектіктен құтқару. Идеясы – қыстың қамын жазда ойлау. Бұл мақаланың да, мысалдың да күші қазақ баласына өмірлік сабақ болса керек.
“Қазақтың жай қара жұмысқа қаншалық көңіл қойып жаһұт қылғаны турасында ” (1894, №8) мақаласында қара жұмыс туралы зиянды пікірлерді әшкерелей отырып, шаруа-шылықты өркендету үшін ауылшаруашылығына арналған мектептің пайдасын ашып көрсетеді. Қазақтардың жай қара жұмысты қара қасқа кедейлердің жұмысы деп менсінбеуін сынға алады. Мұндай қара жұмысқа кедей, мүсәпірлер лажсыздан барады, ал байлар балаларын байлығына сеніп жолатпайды деп кейиді автор. Байдың малы бір жыл жұт болса, қырылып қалады. Ал егер Дала уалаятындағы арнайы ашылған шаруа школдарында қазақ бай демей, кедей демей білім алса, ол білім ешқашан жоғалмайтынын түсіндіреді. Ағартушы – публицистің өзі дәл осындай мектептің бірінде төрт жыл жарым, бірінде бір жыл жарым қызмет етіп, жақсы мамандар шығатынына көзі жеткен соң, көпшілікті иландыр-ғысы келеді. Қара жұмыстың қыр–сырын ұғындыратын, егіншілікке, шаруашылық ебіне үйрететін шаруа мектептерінде білім алуға қазақ атаулыны шақырады. Публицистің: “Біздің көшпелі халыққа ойлайтұғын уақыт жетті ғой. Адал кәсіп, адал жұмыс, әр халықтың, әр адамның көңілінің, рухани хал-ахуалының тиянағы – маңдайың терлеп тапқан адал дәніңді дүниең де берекелі, жаның да тыныш болады. Терлеп – тепшіп тапқан қатты наның ұрлап жеген балыңнан да тәтті болады” /ДУГ. 1894, №8/, – деген көшелі ойлары, ұлағаты мол сөздері тұтас бір ұлттың тәрбие мектебі боларлық тағылымды өсиет. Мұндай ойлар – сөзге жұртты ұйыта білер көсемсөз зергерінің жанынан ғана төгілсе керек.
“Қазақтар қандай адамды жақсы кісі деп айтады” (1894, №26) деген мақаласы да сол замандағы өріс алып бара жатқан байлыққа құмартуға қарсы жазылған. Бұл қазір де күн тәртібінен түскен жоқ. А.Құрманбаев – публицистің сонау ХІХ ғасырдағы мақаласында жазған – баю идеологиясы қазір де белең алып тұрған кез. Нағыз публицистика қай кезеңде де өзекті, көкейкесті мәселе болып тұра береді.
Бұрынғы замандарда қазақ бай болмаса да туғаннан ақылы көп, қайырымды, әділ һәм параға қарамайтын адал адамды құрмет тұтқанын мысал етеді. Өз дәуренінде атақты адамдар-дан Тезек батыр (Абылайхан ұлы), Төле би (Жетісуда), Сармантай би, Шоң би, Қазыбек би (Семей облысында), Бағай-әке би (яки Ыбырай), Хұсейн би (Ақмола облысында), Балғожа би (Торғай облысында) деген халайыққа қадірлі, құрметті болғандарды халыққа үлгі етеді.
Ал ХІХ ғасырдың аяғында асқынып бара жатқан баюға құмарту дертін сынға алады. “Мұнан басқа егерде әділ һәм ақылды кедей адам бірер анық ақылды һәм пайдалы сөз айтса да мұның сөздері ешнемеге жарамастан босқа қалады. Һәм мұның ақысына мазақ, күлкі қылып бұған айтады: “Егерде сен мұндай ақылды болсаң, өзің не үшін кедей болдың”, – дейді. “Егерде сен мұндай көп білсең, әуелі өзің бай бол. Сирағың қуарып шығып жүріп не қыласың насихат айтқанды”, – дейді” /ДУГ. 1894, №26/. Дәл осы психология қазіргі біздің заманымызда да нық орнығып барады. Бұл бір індет сияқты. Өмірдің мәні – рухани байлық екенін түсінетін уақыт жеткен сияқты. Осымен жапсарлас екінші бір дерттің ұшығы және көрінеді. Оны да публицист сынға алады. Би, болыстың қызметке көбінесе ақыл, мінезіне қарамастан, әрдайым бай адамдарды сайлап қоятындығы да дұрыс еместігін, бұл заманның тегершігін кері айналдыратын жайт екендігін әшкерелейді. Сол туралы қазақтың: “Оқ тимей құлан өлмес атқанменен,// Адамға дәулет бітпес жатқанменен,// Өнерің аплатондай болса дағы,// Ақшасыз болыс қоймас айтқанменен”, – деген өлең шумағымен, сол дәуірдің шындық пердесін ашып береді. Бұл да біздің қазіргі өмірімізде бар дерт. Публицист қазақ арасына баю, билікке құмарлық сияқты дерттерді – Қазан мен Бұқардан келген адамдар, бөтен жұрт саудагерлері әкелді деген ойын білдіреді. “Байлықтың жақсы екендігіне таласпаймыз. Сонда да білуге тиісті, байлық сонда жақсы, егерде адал жолмен тауып алып, жақсы қайырлы жұмысқа жаратса, егерде өзінің байлығымен жақын адамына пайда келтірсе – онда мұндай байларды қадірмен, құрметті деп білмек керек” /ДУГ. 1894, №26/, – деп өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы кемшіліктерді сынап, шын байлықтың не екенін көпшілік қарапайым тілмен ұғындырады. А.Құрманбаевтың айтқандары бүгінгі біздің өскелең ұрпақтың санасына сіңетін өсиет, ақыл. Тәлімі мен тәрбиесі мол, нұрлы, шуақты көсемсөз.
“Дала уалаяты газетінің” жазушысы А.Құрманбаев қазақ тілі мәселесіне де назар аударды. “Қазақ тілі турасынан” (1894, №27) арнайы мақала жазып, қазақ тілінің басқа түрік тілдеріне ұқсамай бөлек, таза қалыптасқандығын айтады. “Қасындағы жауласқан халықтардан өздерін өзі сақтамаққа әрдайым аулақ болып тұрған соң қазақ халқының ақылы тың, мінездері қағылез, ойшыл һәм аңдағыш болып өскен еді. Бұл айтылған мінездеріне қарай қазақтың тілі де қағылез, анық, мол болып шыққан еді” /ДУГ. 1894, №27/, – деп туған тіліміздің мәртебесін көтере сөйлейді. Публицист атақты Алтынсаринді барша оқығандарға үлгі тұтады. Алтынсарин сөзімен де, ісімен де қазақ тілінің тазалығы үшін қызмет атқарған адам екенін айтады. “Қазақтың тілі соншалық мол, ләкін қазақтың тілі менен қандай кітап болса да жазуға болады ”, – деген Ыбырай сөзін қайта еске салып, ол ісімен де соны дәлелдеп, “Қазақ хрестоматиясы” деген орысша әріппен қазақ тілі байлығын көрсететін кітап шығарғандығын үлгілейді. Публицист соңғы кездері қазақ тілінің бұзылып, басқа тілдерден енген сөздермен былғанып бара жатқандығынан жалпы қауымды сақтанды-рады. Тіліміз таза болу үшін, Алтынсарин жолын ұстанып, кітап шығару керектігін айтады. “Мұндай қадірлі жұмысқа “Дала уалаятының” қазақша газеті жәрдем қылса жарайды. Өзге әртүрлі бөтен тілдерді араластырмастан қазақтың таза тілдерімен жазып үлгі көрсетіп тұрса жарар еді” /ДУГ. 1894, №27/, – деп көпке тарайтын газетке, онда жұмыс істейтін, ат салысатын тілшілерге жүк артады. Бұл ғасыр жүгі болатын. Алға осындай мақсат қоюдың өзі – парасттылықтың, таза ұлтжандылықтың көрінісі.
“Газетте өнер – білімнің қажеттігі туралы, орысша оқудың пайдасы туралы, жалпы оқу-ағарту ісі туралы көп жазылды. Мұның өзі нәтижелер бермей қойған жоқ. Жұртқа мәлім, ХІХ ғасырдың екінші жартысында гимназияда, орыс-қазақ мектеп-терінде, көшпелі ауыл мектептерінде, оқытушылар семинария-ларында, түрлі училищелерде мұғалім, фельдшер, дәрігер, адвокат болып халыққа қызмет ететін қазақ интеллигенция-сының құрамы жасақталды” [40,48]. Бұл ретте газеттің атқарған ісі орасан зор.
“Дала уалаятының газеті” қазақ публицистикасының қалыптасуында тұтас бір кезеңнің мектебі болды. Газетке әр жылдары қатысып, халық ішіндегі ірі қоғамдық-саяси мәселе-лерді қозғауда, экономикалық және рухани тақырыптарды қамтуда қазақтың қалам қайраткерлерінің үлкен шоғыры еңбек сіңірді. Олардың ішіндегі “Дала уалаяты газетінің” публи-цистік мектебін қалыптастырушы, көрнекті қаламгерлер ретін-де Мәшһұр Жүсіп Көпеевтің, Зұлқарнайын Шөкіұлы Нұралыхановтың, “Алатау баласы” деген бүркеншік атпен қол қойған Барлыбек Сыртановтың, Жағыфар Айманов-тың, Сәдуақас Мұсаұлы Шормановтың, Хасен Бекходжин-нің, Райымжан Марсековтің, Шәкәрім Құдайбердиевтің, Мейрам Жанайдаровтың, Бодаубек Райымбеков, Дүйсенбай Тұрапов, Жәке Тұрапов, т.б. есімдерін атауға болады. Аракідік Әлихан Бөкейханов, Жақып Ақбаев, Шерияздан Марсеков, Мұхаметжан Қарабаев, Әміре Нөкербеков, Бөкен Адықов, Б.Чалымбеков, Д.Иманқұлов, А.Қылышбаев, А.Аппасов, т.б. есімдері де кездесіп қалады.
Қорыта келгенде, “Дала уалаятының газеті” шыққан 1888 жыл мен 1902 жылдың аралығы – қазақ публицистикасы қалыптасуының тұтас бір кезеңі деп тұжырым жасаймыз. Бұл публицистиканың баспасөзбен тоғысып, ірі қоғамдық мәселелерге араласа бастаған кезеңі. Әрине патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты, оның қатал цензурасы қазақ көсем-сөзінің қанатын кеңге жайғызбады. Бірақ, ірі публицистеріміз жол табуға тырысты, тіс арасынан сыздықтатып болса да көкейкесті қазақ мәселелерін алға тартты, ел құлағына жеткізді, болашақ ұрпаққа мұра етіп қалдырды.