НИКОЛАЙ АЛЕКСАНДРОВИЧ БЕРДЯЕВ
(6 (18) наурыз, 1874ж, Киев – 23 наурыз, 1948ж, Париж маңындағы Кламар)
— XX-ғасырдағы орыстан шыққан діни ағымдағы философ, оны «орыстың Гегелі» деп те атайды (экзистенциализм өкілі).
Кезінде күрделі рухани эволюцияны басынан кешкен (марксизмнен бастап персонализмге дейін). 1922 жылы Советтік Ресейден қуылды, алдымен Берлинде (Германияда), одан кейін 1925 жылдан Парижде (Францияда) өмір сүрді. Оның философиясының мәні – болмыс мәнін субьект, яғни адам арқылы тану. Бердяевтің ойынша, қоғамды әлеуметтік қайта құру үшін техникалық қайта құру емес, рухани жаңғыру қажет.
Философиялық шығармалары:
«Өзіндіктаным» (Париж, 1949), «Новое религиозное сознание и общественность» (СПб, 1907), «Духовный кризис интеллигенции» (СПб, 1910), «Шығармашылық мағынасы» (Москва, 1916), «Еркін рух философиясы» (СПб, 1911), «Адам тағылымы туралы» (Париж, 1931), «Миросозерцание Достоевского» (Прага, 1923), «Ресей тағдыры», «Теңсіздік философиясы», «Тарих мағынасы», «Орыс коммунизмінің шығу тегі мен мәні» (Париж, 1955), «Мен және обьектілер әлемі» (Париж, 1934) және т.б.
«Еркіндік философиясында» Н.А.Бердяев христиандық онтологияның негізін қалап, сол кездегі батыс Европалық философияны болмысты жоғалтқаны үшін сынайды. Оның ойынша, ақиқат танымға тек ақиқат болмыста ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан ең алдымен болмыстың өзін түзету қажет. Философиялық күйзелістен шығу үшін ол философияны дінге жақындату керек дейді, өйткені, оның ойынша, «дін философияның өмірлік негізі» болып табылады.
«Шығармашылық философиясының» басты идеясы шығармашылықты еркіндікпен байланыстыру, шығармашылықты еркіндіктен туындыру, өйткені Н.А.Бердяев үшін еркіндік болмыстың «негізсіз негізі» болып табылады. Сондықтан философияның басты міндеті де, мақсаты да еркіндікті тану және еркіндіктен тану болып табылады. Осы мағынасында ол философияны ғылымға қарсы қойып, ғылымды қажеттілікке қарастырады. Нақты мағынасындағы шығармашылық тек еркіндік арқылы жол табады.
Философиялық көзқарастары:
Бердяев философиясының мәні – болмыс мәнін субьект, яғни адам арқылы тану. Оның философиясының бастапқы нүктесі еркіндіктің болмыстан басымдылығы болып табылады. Онымен бір қатарда шығармашылық, тұлға, рух, Құдай ұғымдары тұрады. Адамдағы болмыс адам арқылы ашылады. Ол Құдай бейнесіне ұқсас жаратылған микрокосмос болғандықтан шексіз және шығармашыл жан болып табылады. Адамдағы шексіздік құдайға тән құдыреттілікпен, ал шолақтық-табиғи қырымен байланысты. Бұл жағдайда Құдайдың өзі табиғи күш емес, әлемнің мәні мен ақиқаты ретінде түсіндіріледі. Сондықтан, Бердяевтің пікірінше, Құдайсыз адам жеткілікті толысқан жан деп есептелмейді. Құдай жоқ болса, онда мән де, жоғары ақиқат та, мақсат та жоқ. Онда бұл үмітсіздік пен бейшаралық. Осылайша, Бердяев Құдайды теріске шығарып, адамды Құдайға айналдыратын гуманизмге қарсы шығады.
Бердяевтің ойынша, қоғамды әлеуметтікқайта құру үшін техникалық қайта құру емес, рухани жаңғыру қажет. Ресей үшін бұл «орыс идеясын» бекітумен байланысты, оның бұл көзқарасы көбінесе Соловьев көзқарастарымен сәйкес келеді. Орыс идеясының басты қасиеті, Бердяев бойынша, бүкіл қоғамның өн бойын қамтитындіни миссиандық болып табылады. «Орыс идеясының» мәні – Құдай патшалығын жерде орнату.
Бердяев марксизмді революциялық тұрғыда насихаттаудан діни философияға дейінгі үлкен жолдан өтті. Еркіндік, рух, тұлға, шығармашылықты ол зұлымдық, қасірет, құлдық үстемдік ететін обьектілер әлеміне, қажеттілікке қарсы қояды. Тарихтың мәніне, оның айтуынша, тарихи уақыттан тыс еркін рух әлемінде мистикалық жолмен жетуге болады. Бердяев өзінің негізгі идеяларын алғаш рет «Шығармашылық мәні» еңбегінде жариялап, кейін онан әрі дамытады. Бұл еркіндік идеясы, шығармашылық пен обьективация, тұлға идеясы және соңғысы тарихтың «метатарихи», эсхатологиялық (ақырзамандық) мәні идеялары еді. Бердяев құрған нақтылықтың дуалистік картинасында бір жағынан рух (Құдай), еркіндік, ноумен, субьект (тұлға, «мен»), екінші жағынан эмпирикалық әлем, қажеттілік, феномен, обьект бір-біріне қарсы қойылады. Бұл екі әлем де бір-бірінсіз өмір сүре алмайды (платонизм іліміне сәйкес келеді), бір-бірімен өзара әрекетке түседі: рух пен еркіндік ноуменалдық әлемнен феноменалдық әлемге өтіп, сонда әрекет етеді. Әлемдегі рух әрекетінің нәтижесі әрқашан да өлі өнімдер, обьектілер формасында болады және субьекттен бөлініп, эмпирияның барлық шектеулеріне – кеңістік-уақыттық, себеп-салдарлық байланыс, формальді логика заңдарына бағынышты болады. Бердяев обьективация деп атаған бұл еркіндіктің қажеттілікке құлауы қасіреттің, құлдықтың, зұлымдықтың болмыстық түбірін білдіреді. Алайда әлемде обьективацияға өзге бастау – шығармашылық қарсы тұрады. Шығармашылықпен айналыса отырып, субьект бұл әлемді өзіне тартып алады, оны еркіндік пен рухты қабылдауға дайын өзінің ішкі өміріне енгізеді және осы әрекетімен оны өзгерте отырып, обьективациядан азат етеді. Шығармашылық акт – рухтың обьектілер әлеміне басып кіруі. Оның нәтижелері обьективация саласында қайта пайда болғанымен, өзі бұл салаға жатпағандықтан еркін болып саналады. Шығармашылық – обьективацияны игеру жолы, ал бұл игеру әлемдік тарихтың мәні мен мақсатын құрайды. Алайда, эмпирияның, кеңістік-уақыттық болмыстың шеңберінде игерудің жүзеге асуы мүмкін емес. Уақыттың өзі өткенді, қазіргіні және болашақты сәйкес келтіре алмағандықтан обьективацияның салдары болып табылады. Обьективациядан азат әлемді Бердяевте інжілдік Құдай патшалығымен біріктіріле отырып, еркін рух әлемі, өзге «эон» ретінде тарихтан тыс жатады. Бұл метатарихи эон болмыстың белгілі бір «эсхатологиялық» қалпында мәңгі өмір сүреді және бұл дүниедегі әлеммен кез-келген уақытта, кез-келген жерде қақтығыса алады. Шығармашылық акт осындай қақтығыс болып табылады, оның барысында әлемде, тарихта олардың ақыры мен мәні ұшқын түрінде көрінеді. Оның мәні тұрғысынан алғанда тарих үздіксіз емес, дискретті, ол «арасында үзілісі бар, шығармашылық үдеріс». Тарихтың мұндай картинасы барлық эволюциялық және теологиялық үлгілерді, үдеріс теориясын, сонымен қатар Бердяев «қате ілім» деп сипаттаған Құдайдың көріпкелдігі доктринасын да теріске шығарады. Құдай әлемге Өзін ашады, бірақ оны басқармайды. Бердяев филосо – бұл тұлға философиясы, персонализм. Тұлға – бұл эмпирикалық индивидуалдылық емес, обьективацияға бағынбайтын шығармашыл және еркін адам. Өзге адамдарға шығу және олармен бірігу, Бердяев бойынша, тұлғаның ішкі әлемінің ажырамас бөлігі ретінде оған тән қасиет: «қоғам – тұлғаның бөлігі» («Адамның құлдығы мен еркіндігі туралы»). Бұл еркін ішкі әлеуметтіліктің іске асуын Бердяев «соборшылдық» деп атайды және оны топтар, партиялар, ұлттар, шіркеулер сияқты тұлғаны ұжымдық, әлеуметтік институттардың тұлғасыз-универсалды құрылымына қарай алып кететін күштеп әлеуметтендіруге қарсы қояды. Осыдан Бердяевтің әлеуметтік және құқықтық позициясы аңғарылады: «Құқықтың мемлекеттен үстемдігін және еркіндік пен тұлға абыройының максимум мүмкіндіктерін беретін салыстырмалы формаларды бекіту керек» («Эсхатологиялық метафизика тәжірибиелері»).
Бердяев дінге сене отырып, сонымен қатар заттанған діни формаларға – догматтарға, шіркеу ұйымдарына, тарихи христиандыққа обьективациядан жеңілгендіктен сын көзбен қарады: оны шығармашылық тұрғыда игеру Құдай мен адам туралы бұлжымайтын аяндық түріндегі «эсхатологиялық христиандықтың» рухани мәнін айқындауы тиіс.
Николай Бердяев философиясының гуманистік бағытта екендігін ескеру қажет, өйткені оның барлық ойы тек бір ғана обьектке – адамға, оның абыройы мен еркіндігіне бағытталған.
Философиялық афоризмдері:
Еркіндік дегеніміз – ең алдымен, тең болмауға қақылы болу.
***
Демократия патшалығы дегеніміз – мемлекеттің жаңа бір түрі емес, ол – өзгеше рух.
***
Ұлттың рухы қашан да жеке тұлғаларды сапалы іріктеп, саналы пайдаланудан көрінеді.