. УЛАНУДЫЊ ПАТОГЕНЕЗІ
ФОЗ негізінен орталық және вегетативтік ж‰йке нерв ж‰йелеріне әсер ететін улар болып табылады. 1947 жылы, аѓылшын ѓалымы Эдриан, Фольберг, Килби зерттеулері бойынша ФОЗ уланѓандардыњ клиникасы холинэстеразаныњ ж±мысыныњ жойылуына байланысты екенін анықтады. Осыныњ салдарынан холинэстераза µзініњ ацетилхолинді ыдырататын қасиетін жоѓалтады.
Сондықтан да ацетилхолин кµп мµлшерде синапстарда топталып, ол ж‰йке нерв ж‰йесін зақымдап, артық қоздырады. Кµп зерттеушілер мынадай байланысты анықтаѓан, холинэстеразаныњ белсенділігініњ азаюы мен улану к‰шініњ арасындаѓы байланысты. Уланудан µлген ИД-жануарлардыњ миларында холинэстеразаныњ белсенділігініњ м‰лдем жойылып кетуін анықтаѓан.
Фридман мен Химвичтіњ тышқандарѓа қойѓан тәжірибесінде ФОЗ-дыњ мµлшерімен уланудыњ симптомыныњ және мидаѓы холинэстеразаныњ белсенділігініњ арасындаѓы қатынасты анықтаѓан.
Тәжірибелік зерттеулерде ФОЗ-ыњ әсері антихолинэстеразалық теориямен дәлелденген.
ФОЗ-дыњ әсерінен қанда және тіндерде кµп мµлшерде ацетилхолинніњ бар екені дәлелдеген.
Осы теорияѓа сәйкес (антихолинэстеразалық) ФОЗ-дыњ әсерімен холинэстеразаныњ белсенділігініњ жойылуына байланысты бірден-бір патогенездік фактор болып табылады.
Антихолинэстеразалық теорияѓа толық байланыстылыѓы мынадан кµрінеді: ФОЗ-мен уланѓандарѓа холинолитиктермен және холинэстеразаны жандандыратын дәрілердіњ емдік әсерінен де кµруге болады.
Б±л уланудыњ механизмінің негізі болып табылѓанмен, холинэстеразаныњ ж±мысы басылмай т±рѓан уақыттада, организмді функциялық б‰лдіруі м‰мкін екендігі байқалѓан. Сонымен қатар, фосфорорганикалық удыњ әсерін зерттей келе бірсыпыра факторлар жиналды, антихолинэстеразалық теория мен т‰сіндіруге келмейтін. Біріншіден, т‰сініксіз болды, ФОЗ-дыњ улылыѓы мен және антихолинэстеразаныњ белсенділігініњ арасындаѓы толық корелляция бар екендігі. Г.Ф.Ржевская (1960ж) тексеруіне байланысты қ±рамдары кµп ±қсас эфир фосфорлық қышқылдарыныњ улылыѓы мен антихолинэстеразаныњ белсенділігініњ арасында ешқандай қатарлық жоқ екендігін. Осыѓан ±қсас қорытындыларды (1962ж) Зайконникова да айтып дәлелдеген.
Біраз зерттеушілер итке тәжірибе қойып, әр т‰рлі ФОЗ-дыњ антихолинэстеразалық белсенділігін салыстырѓан және олардыњ тыныс орталыѓыныњ ж±мысыныњ б±зылуын байқаѓан. Б±л зерттеулерде байқалѓан тыныс орталыѓыныњ ж±мысыныњ б±зылуы мен сопақша ИДа холинэстеразалық белсенділігініњ тежелуініњ арасында ешқандай параллель жоқ екендігін дәлелдейді.
Әр т‰рлі ФОЗ-дыњ сілекей безіне, ішек-қарынныњ бездеріне әсерін тексерген К.С.Шадурский ѓалым мынадай шешімге келген, ФОЗ-дыњ антихолинэстеразалық әсері тек қана бастапқыда екеніњ, тіпті холинэстеразаныњ белсенділігі арта бастаѓанныњ µзінде бездерде сµлдіњ кµп бµлініп шыѓа бергенін байқаѓан.
Жоѓарыда талданѓан мәліметтерге қарап, мынадай қорытындыѓыѓа келуге болады, ФОЗ антихолинэстеразалық әсерімен қатар, тиіпті эффекторлық органдарѓа да бірден ғсер ететінін. Б±л болжамды эксперимент арқылы да бекіткен. Ал Вербак деген ѓалым пульстіњ азаюын (брадикардия), ФОЗ-дыњ ‰лкен мµлшері мен ж‰ректіњ ішіндегі ганглиялардың стимуляциясымен т‰сіндірген. ФОЗ-дыњ ганглияѓа әсер етеді дегенніњ пайдасын әдебиеттерде кµп болжамдар келтірілген.
ФОЗ-дар басқа эстеразалармен, ферменттермен қарым-қатынасқа т‰седі және бірден холинреактивтік ж‰йеге әсер етеді. ФОЗ-тар холинрецепторларѓа тек қана ацетилхолин арқылы ѓана емес олармен тікелей қатынасып, олардыњ холиномиметикалық к‰шін топталѓан ацетилхолин арқылы кµбейтеді.
Фольбергтіњ кµрсетуі бойынша әрт‰рлі антихолинэстеразаныњ әсерімен холинэргикалық ж‰йке нерв ж‰йелерініњ ж±мысында рецепторлардыњ белсенділігінде µзгерістер болуы м‰мкін. Б±л ацетилхолинніњ босаѓан орнында биологиялық (активтік) белсенді заттардыњ холинмен сірке қышқылыныњ пайда болмауына байланысты.
Ацетилхолин холинэргикалық ж‰йеніњ медиаторы болѓандықтан, ол екі жаққа баѓытталѓан әсер кµрсетеді. Мускарин және никотин сияқты. Б±л оныњ қай н‰ктеге әсер етуіне байланысты, немесе Аничковтыњ айтуына байланысты екі т‰рлі холинореактивтік ж‰йеніњ бар болуында. Бізге белгілі, алдынѓы ганглиялылы аксондар (преганглияанарные), соњѓы ганглиянарлық аксондардыњ бµлігі, алдынѓы ганглиянарлық аксондарѓа келетін орталық ж‰йке нерв ж‰йесінен және орташа, сопақша мидан, кµпшіліктегі ж±лындар қозѓаѓыш холиноэргикалық аксондар жатады.
Холиноэнергикалық рецепторларѓа жататындар барлық парасимпатикалық және симпатикалық ж‰йке нерв ж‰йелерініњ соњѓы ганглиялары.
Соњѓы ганглияларлық аксондар, кеуде мен қ±йымшақтардан орталық ж‰йке нерв ж‰йесінен шыѓатын алѓыганглиянарлық талшықтар. Тері бездерімен надпочниктерді, ж‰йке нерв ж‰йесімен қамтамасыз ететін (симпатикалық ж‰йке талшықтарынан басқасы) адреноэргикалық болып табылады.
Соњѓы ганглиянарлық холиноэргикалық ж‰йке нерв ж‰йесініњ ақырында т±ратын холинорецепторлар – М-холинореактивтік мускарин сияқты әсер ететін ж‰йеге жатады, алѓы ганглионарлық облыста және ж‰йке мен еттіњ синапстары – Н-холинореактивтік ж‰йеге жатады.
Ацетилхолинніњ холинэргикалық ж‰йеге әсері- мускарин мен никотинніњ әсеріне ±қсас болады, сондықтан да ФОЗ мен уланѓандардыњ клиникалық кµріністері – мускаринмен никотинмен уланѓан сияқты болады. Бірақ та м±нымен қатар орталық ж‰йке нерв ж‰йесініњ улану кµріністері болады. Сондықтан да уланѓандардыњ клиникалық кµрінісі ‰ш т‰рден т±рады: никотинмен уланѓан сияқты, мускаринмен уланѓан сияқты және де орталық ж‰йке нерв ж‰йесініњ улану кµріністерінен.