ШАН ЯН (ГУНСУНЬ ЯН)
(б.д.д. 390ж. Вэй патшалығы – б.д.д. 338ж.)
— әйгілі қытай ойшылы, даосизм және конфуцийшілдік іліміне қайшы келетін философиялық-саяси легизм (фа-цзя, заңгерлер мектебінің) – ілімінің негізін қалаушылардың бірі.
Шан аймағының билеушісі. Вэй патшалығына қарасты елді-мекендегі ақсүйектер отбасынан шыққан. Гунсунь Ян б.д.д. 361 жылы отанынан кетіп, Цинь Сяо – гуну патшалығында (б.д.д.361-338ж.ж. ел билеген), патша жанындағы кеңесші қызметіне тұрады. Б.д.д. 356 жылдан бастап патша билігін абсолютизациялауға бағытталған маңызды деген бірнеше саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асырады. Ең алғаш рет Қытай тарихында жерге деген жекеменшікті орнатады. Осы еңбектері үшін ол Шан аймағына ие болып, оның билеушісі болады. Б.д.д.338 жылы Сяо-гун қайтыс болғаннан кейін және оның орнына Хуйвэнь-ванның келуіне байланысты (б.д.д.338-325ж.ж. елбилеуші), Шан Янға сатқындық жасаған деген айып тағылды. Ол Вэй патшалығына қашуға мәжбүр болады, кейін өзіне тиесілі Шан аймағында бас сауғалайды, сонда болған шайқаста қолға түсіп, жазаланады.
Легизм (латынш. «легис» – заңшылдық, қытайша «Фа-цзя – заң мектебі, заңшылдар) – ежелгі қытай философиясындағы негізгі алты мектептің бірі. Заң мектебінің негізін қалаушы ретінде дәстүрлі түрде ірі саяси қайраткерлер Гуань Чжун (б.д.д.VIII-VIIғ.ғ. аяғы), Цзы Чань (б.д.д.Vғ) және Ли Куй (б.д.д.Vғ), У Ци (б.д.д.IVғ) айтылады. Легизмнің басты теоретиктері – Шан Ян (б.д.д.IVғ), Шэнь Дао, Шэнь Бухай (б.д.д.IVғ) және Хань Фэй (б.д.д.IIIғ).
Әлеуметтік-саяси көзқарастары:
Біріншілердің көзқарастары «Шан цзюнь шу» («Шан аумағын басқарушының кітабы») кітабында, ал екіншілерінікі – «Хань Фэй-цзы» жазба ескерткішінде баяндалған. Легизм теориясына көп дәрежеде үлес қосқан Шан Ян (Гунсунь Ян, б.д.д.390-338ж.ж.). Легизмнің негізгі доктринасы – юридикалық заңның (фа) мемлекет пен қоғам өміріндегі шартсыз басшылығы туралы ілім. Заңды тек билеуші ғана шығарады. Легизм теоретиктері деспоттық мемлекеттің концепциясын жасады, ол билеушінің шексіз билігінің арқасында іске асатын болды. Шан Ян «егер барлық жерде заңды басшылыққа алатын болса, ел тәртіптен ләззат алады», — деп жазды. Оның заңының концепциясы біріншіден, билеушіге жан-тәнімен берілуге тәрбиелеудің негізі ретінде жазалау мен марапаттау жүйесін және екіншіден, тектердің рангын беру және қызметке тағайындау жүйесін қамтиды. Шан Янның әлеуметтік теориясының маңызды элементі «халықты әлсіретудің» маңыздылығы, оны билеушінің ырқын бұлжытпай орындайтын құралға айналдыру болып табылады. «Халық ақымақ болса – оны басқару оңай». Яғни, халық пен билеуші антагонистік ара қатынаста ғана бола алады. Халыққа оқуға, ойлануға мүмкіндік бермеу керек, ол ауылшаруашылығымен айналысып, тек соғыс туралы ғана ойлануы керек. Ал мемлекет тек ауылшаруашылығы мен соғыс арқылы ғана байиды, күшейеді. Шан Янның бұл тезистерінің негізінде мораль, дәстүр, мәдениет адам табиғатымен — оның пайдаға деген туа біткен құлшынысымен сәйкес емес.
Шан Янның ілімі Хань Фэйдің «басқару өнері» ілімімен ұштасып, императорлық Қытайдың доктринасына айналды. Легизм үш кезеңнен тұрады – соның ең негізгісі, қысқа уақытқа қарамастан, б.д.д.221-207ж.ж. болды. Легизм Цинь империясының негізгі идеологиясына айналды. Легизмді басшылыққа ала отырып, Цинь Шихуан Қытайды біріктірді. Легизмнің басты идеологиялық қарсыласы – конфуцийшілдік болды. Цинь Шихуанның бұйрығымен конфуцийшылдарды қуғындау кезінде 460-конфуцийшыл жерге тірідей көміліп, қалғаны Ұлы Қытай қорғанын салуға жіберілді.
Философиялық афоризмдері:
***
Жүзінде күлкісі жоқ адам дүкен ашып әлек болмасын (Қытай мақалы).
***
Асықпаған ұзаққа шабар (Қытай мақалы).
***
Кек алмас бұрын, сіз екі мола қазуыңыз керек (Қытай даналығы).
***
Чинг-Чанг корольдің ваннасында мынадай сөздер ойылып жазылған:
«Күн сайын өзіңді жаңартып отыр және мұны үнемі жаса» (Қытай даналығы).
***
Сен үш жолмен ақылдырақ бола аласың:
Тәжірибие жолымен – бұл ең қиын жол;
Еліктеу жолымен – бұл ең жеңіл жол;
Ойлану жолымен – бұл ең ізгі жол; (Қытай мақалы).
***
Қарсыласыңды жеңу үшін, одан күшті болуға ұмтылма, оны өзіңнен әлсіз етсең жетеді (Қытай қолбасшыларының қағидасы).