ВАЛИДТІЛІК (жарамдылық) – барлық өлшеу процедурасының В- гі алынған нәтижелер өлшенетін объектілер қасиетіне қатысты бір- жақты (орнықты) болып табылады, яғни өлшеу пәніне қатысты болады. В. статистикалық аппараттан тәуелді емес, дифференциалды психология- ның теориялық аппаратаның даму деңгейімен байланысты. В-тің се- німділіктен айырмашылығы – өл- шеудің «объектісі» мен «пәні» ұғым- дарын айырумен байланысты түсіну керек. Сенімділік – объектіге қатыс- ты өлшеу процедурасының орнық- тылығы. Сенімділік міндетті түрде валидтілікті болжамайды. Психо- логияда мына жағдай жиі кездеседі: зерттеуші алдымен өлшеу процеду- расын ұсынады, оның сенімділігін көрсетеді, ол объектілерді орнықты айыра алатын қабілеттілік, ал валид- тілік сұрағы ашық қалады. Мыс., сы- налушы А инструкцияны стимулды объектіні салмағы бойынша салысты- ру деп түсінеді, ал сыналушы В өл- шемі бойынша деп түсінеді. Егерде өлшеу процедурасы сол объектілер- ге қатысты қайталанса, онда ол объектілерге қатысты орнықты мәлімет- терді береді. Бірақ та, «салмақ» түй- сіну шкаласы не «өлшем» шкаласы жайлы валидті мәліметтерді бермейді. Сенімділік қажет, бірақ ол В-тің жеткілікті шарты бола алмайды. В- тің келесі түрлері болады: эмпири- калық, конструктивті, конвергент- ті және дискриминантты, эксперт- ті эмпирикалық валидизация. Эмпи- рикалық В. тестің мазмұнды В-гі эксперт есебінен жүрсе (тест тапсыр- масының өлшеу пәнінің мазмұнына сәйкестігін орнату), эмпирикалық В. статистикалық корреляциялау кө- мегімен жүргізіледі, мәндердің екі қатарының корреляциясы есептелі- неді – тест бойынша балдар және В. критериясы ретінде алынған сырт- қы параметр бойынша балдар көр- сеткіштері есептелінеді. Егерде кор- реляцияның мәнді коэффициенті алынса, онда екі міндет шешіледі, ал корреляция жоқ болса, онда анық- талмағандық туындайды: проце- дураның өзі валидті емес (тестік балл, мыс., оператордың стресті орнық- тылығын бейнелейді) немесе психи- калык қасиет пен әлеуметті мәнді көрсеткіштердің (стресті орнықты- лық авариялы жағдай процентіне әсер етпейді) арасындағы себепті- салдарлы байланыс жайлы гипотеза дұрыс емес. Сонымен әлеуметтік- прагматикалык критериялар валид- тілік-тиімділікті өлшеуге мүмкіндік береді.
Конструктивті В. берілген қасиетті өлшеуде белгілі В. пен процедура жүргізілсе, онда ол көп жетістік бере- ді. Бірақ бұл жағдай өте сирек кезде- седі. Зерттеу гипотезасы өлшенетін қасиет жайлы теориялық түсініктер негізінде қойылады, олардың беку- лері қойылған конструктың В-гін көрсетеді, яғни тестің конструктивті В-гін көрсетеді.
Конвергентті және дискриминант- ты В. өлшенетін фактордын пункт- теріне сәйкестікті тестің конвергент- ті В. қамтамасыз етеді. Иррелевант- тық факторларға қатысты пункттер- ді теңестірумен қамтамасыз ететін дискриминантты В. жатады. Эмпи- рикалық түрде ол өлшенетін қасиет- тен тәуелсіз тестің мәнді корреляция- сының жоқ екенін көрсетеді. Мыс., Айзенк теориясы тұрғысынан Тей- лор тесті релевантты фактор – «ней- ротизмге» қатысты конвергентті В- гі болса да, «экстроверсия-интровер- сия» факторына қатысты дискрими- нантты В-ке ие емес.
Экспертті эмпирикалық валидиза- ция тест мазмұнын экспертті анализ- деуден айырмашылығы сол, эксперт- ті эмпирикалық валидизацияда экс- перт тестпен емес сыналушылармен жұмыс жасайды. Эксперттер сына- лушыларды стандартты бақылауды қамтамасыз етулері керек, бірақ ол ылғида мүмкін бола бермейді. Сон- дықтан да практикада субъективті бағалау қолданады. Бұрынғы Кеңес психологиясында «жеке адамды топ- тық бағалау» деген ат алған. Топтық бағалау валидті информацияның қай- нар көзі болу үшін, бағалаушылар сыналушының келісімін алуы керек. Егерде топтық бағалау өзі сенімділік- ті таппаса, онда ол тестің В-гін тек- серуде валидизация критериясы ре- тінде қолданылмайды. В.-тің ерекше мәселесі адамның белсенділігін пси-ходиагностикада объект ретінде ара- қатыстырумен байланысты. Оны «дұ- рыстық» негізімен қамтамасыз ету мәселесі деп түсінеді.
Өзіндік есептің дұрыстығы тәуелді болатын психологиялық факторлар- ға жататындар: 1. Білім факторы. Сы- налушыда аз болсын, көп болсын мы- надай түсініктер болады: а) тестегі мінез-құлық факторлары сыналушы- да шынында да бар ма? б) ой-пікірде жазылған нақты мінез-құлықтың ар- тында қандай жеке басты қасиет психолог үшін жасырын жатыр? в) бұл қасиет әлеуметтік жетістікпен қан- дай арақатыста болады? 2. Әлеумет- тілік қажеттілік – сыналушы өзі жай- лы әлеуметтік құптайтын информа- цияны береді. 3. «Индивидуалды әдеп» факторы. «Мен» концепциясы және
«мен бейнесі» қатысады, сыналушы тест кезінде осы әрекет тактикасын қолданады. В.-ті тексеру жолдары:
- Диагностикалық конструктың тео- риялық анализі, тестен өтетін психи- калық қасиеттің концепциясын жа- сау. Өзара байланысқан диагнос- тикалық конструктардың жүйелерін табу (әдебиеттің көмегімен).
Онда жаңа диагностикалық конструкт белгілі бір құрылымды-функционал- ды байланыстармен, қатынастармен сипатталады. Конструктивті В-ті тексеру арқылы корреляциялық экс- перимент нәтижелерін прогноздау.
- Әртүрлі мінез-құлық жағдайында көрінетін конструктың шамаларын тіркейтін біржақты көрсеткіштер- эмпирикалық индикаторлар жүйесін жасайтын теориялық конструктың құрамдас бөлігін табу. Тест пунктте- рін құрастыру. Әдістеменің тиімділігін – валидтілікті тексеру үшін релевантты әлеуметтік прагматика- лық критерияны жасау. 4. Критерия- лы мән көрсеткіші: тестінің жақын- дығы бар психологиялық тестінің нә- тижелері белгілі арнайы таңдалған сыналушыларда корреляциялық зерт- теуді (немесе квазиэксперимент) өткі- зу және жоспарлау. Қажет жағдайда тестің конструктивті валидтілігін тек- серу мүмкіндігін алу мақсатымен қо- сымша тест жүргізу. Эмпирикалык индикаторлардың дұрыстығын баға- лау. 5. Нәтижелердің дұрыстығын зерттеу, эмпирикалық индикаторлар- дың дұрыстығын бағалау. 6. В. пен дұрыстық критерияларына қанағат- танбаушылық туындаса, онда ол пункт- терді алып тастау. Валидті пункттер- ден тұратын қысқарған шкалалар үшін сенімділікті өлшеу. Егерде сенім- ділік төмен болса, онда психолог 1 сатыға қайта оралады – теориялық түсінікті нақтылайды.