ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ
Ерте балалық шақ — бұл органдар мен жүйелердің және ең алдымен ми қызметінің қалыптасуындағы ерекше кезең. Ми қыртысының функциялары тек тұқым қуалаушылықпен бекітіліп қоймай, организмнің қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі нәтижесінде дамитыны дәлелденді. Бұл әсіресе өмірдің алғашқы үш жылында қарқынды жүреді. Осы кезеңде ағзаның барлық одан әрі дамуын анықтайтын алғышарттардың қалыптасуының максималды жылдамдығы бар, сондықтан баланың толыққанды дамуы мен денсаулығының негізін уақтылы құру өте маңызды.
Балалардың денсаулығын сақтау және нығайту үшін профилактикалық сауықтыру жұмыстары ерекше маңызды: режимді сақтау, рационалды тамақтану, қатайту, гимнастика, даму мен денсаулықты медициналық-педагогикалық бақылау.
Ерте балалық шақтың ерекшеліктерінің тұтас кешенін алғаш рет Ресейдегі мектепке дейінгі педагогиканың негізін қалаушылардың бірі, профессор Н.М. Аксарина зерттеген, жасаған.
Ағзаның жедел даму қарқыны ерте жасқа тән. Балалық шақтың кез-келген басқа кезеңінде дене салмағының және ұзындығының, мидың барлық функцияларының тез өсуі байқалмайды. Бала дәрменсіз жан ретінде туады. Алайда, 2 айлығында онда шартты рефлекстер (әдеттер) қалыптасады, өмірдің бірінші жылы тежелу реакциялары қалыптасады. Бұл кезде сезу, қимыл белсенді дамиды, нәресте сөйлеуді меңгереді.
Жас баланың жылдам даму қарқыны, өз кезегінде, бірқатар ерекшеліктерге ие. Ең алдымен дамудың секірісі бар. Сонымен қатар, дененің белгілі бір функцияларының қалыптасуының бәсеңдеуі байқалатын және олармен кезектесетін критикалық кезеңдер (секірулер) деп аталатын баланың сыртқы келбеті қысқа уақытқа өзгерген кезде баяу жинақталу кезеңдері ажыратылады. Мұны өмірдің екінші жылындағы баланың сөйлеуді түсіну функциясын дамыту мысалынан көруге болады. Сонымен, 1 жастан 1 жасқа дейінгі 3 ай аралығында түсінікті сөздер қоры баяу жинақталады.
Осы кезеңде нәресте тәуелсіз жүруді игереді, бұл оған сыртқы әлеммен тікелей байланыс мүмкіндігін кеңейтеді. Бір жағынан, серуендеу, сөйлеуді түсінуге байланысты реакциялардың көрінісін уақытша кешіктіреді. Екінші жағынан, дәл осы жүру балалардың айналасындағы заттармен (ересек адам оны сөзбен белгілейді) тікелей байланысына ықпал етеді, оларға зат пен сөз арасында берік байланыс орнатуға көмектеседі және дамудың жылдамдығына әкеледі сөйлеуді түсіну.
Баланың дамуындағы маңызды кезеңдер — 1 жас, 2 жас, 3 жас, 6 жас, 12-13 жас. Дәл осы уақытта балаларды дамытуда жаңа сапа беретін күрт өзгерістер орын алады: 1 жыл — жүруді меңгеру; 2 жыл — көрнекі-тиімді ойлауды қалыптастыру, сөйлеуді дамытудың бетбұрыс кезеңі; 3 жас — баланың мінез-құлқы мен дамуының екінші сигнал жүйесімен байланысы ерекше айқын болатын кезең, нәресте өзін тұлға ретінде біледі; 6-7 жас — мектептегі жетілу кезеңі; 12-13 жас — жыныстық жетілу, жыныстық жетілу (Л.С. Выготский).
Секіру бала ағзасының қалыпты, табиғи даму процесін бейнелейді, ал керісінше, секірудің болмауы балаларды дамыту мен тәрбиелеудегі ақаулардың салдары болып табылады. Сондықтан, баланың белгілі бір функцияны дамытуда жаңа сапаның уақытында жетілуіне оңтайлы жағдай жасау тәжірибе жинақтау кезеңінде өте маңызды. Алайда, сыни кезеңдер балаға қиын. Олар нәресте жұмысының төмендеуімен және басқа функционалдық бұзылыстармен бірге жүруі мүмкін. Қазіргі уақытта нәресте жүйке жүйесін аямайтын режимде жақсы күтімді қажет етеді.
Баланың жедел қарқынмен дамуы сыртқы әлеммен байланыстың тез орнатылуына және сонымен бірге реакциялардың баяу консолидациясына байланысты. Кішкентай балаларға тұрақсыздық пен пайда болатын дағдылар мен қабілеттердің толық еместігі тән. (Осыны ескере отырып, баланың айналасындағы ересектердің әсері мен оның өзіндік белсенділігі арасындағы байланысты қамтамасыз ете отырып, жаттығуда қайталау қарастырылған).
Тәрбие барысында баланың жеке ерекшеліктері ескерілуі керек. Жүйке әрекетінің әр түрлі түрлері бар балаларда жұмыс қабілеттілігінің шегі бірдей емес: кейбіреулер тез шаршайды, олар көбінесе ойнау кезінде тыныш және белсенді ойындарды ойнауы керек, басқа басқаларға қарағанда ерте ұйықтауы керек. Өздері басқалармен байланысқа түсетін, оларды осындай байланыстарға шақыруды талап ететін және көбінесе жағымды эмоционалды жағдайын сақтайтын балалар бар. Ал бұл балалар да дәл біріншілердей ұйықтамайды: кейбіреулер жай, мазасыздықпен мұғалімнен олардың жанында болуын сұрайды; басқалары үшін ұйқы тез келеді және оларға ерекше әсер қажет емес. Сондықтан күнделікті режим, мұқият гигиеналық күтім, барлық режимдік процестер — ұйқы, тамақтану, гигиеналық қажеттіліктерді басқару, баланың дербес іс-әрекетін, сабақтарын уақтылы ұйымдастыру, дұрыс білім беру тәсілдерін жүзеге асыру әдістері, дұрыс жүргізу ондағы үйлесімді көңіл-күйді туғызу, баланың дұрыс мінез-құлқының қалыптасуына әкеледі.
Шынқожа батыр атындағы жалпы орта білім беретін мектеп КММ.,
Тəрбиеші: Нургалиева Ардак Серикболовна,
Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы, Шынқожа ауылы