ПІР БЕКЕТ АТА ІЛІМІ
Кенжетай Досай Тұрсынбайұлы
философия және теология ғылымдарының докторы, профессор. Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ «Ясауитану» ғылыми-зерттеу орталығының директоры (Түркістан)
Қазақ мұсылмандығы тұғырлары:
«Мәдинада – Мұхаммед,
Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет»
Бүгін Ислам теологиясы төңірегіндегі ең басты түйткіл – ол эпистемиологиялық проблема. Бұған тікелей соңғы төрт ғасырдағы Ислам тарихи және діни тәжірибесіндегі тоқырау мен сыртқы күштердің ықпалы даусыз. Бүгін де сол қалпы, дінді тек қана Алла мен адам арасындағы намазбен өлшейтін сана өзгерген емес. Бұл діни танымдық басымдық тенденциясы қазіргі жастарымыздың арасында кеңінен тарап, діни сана, діни тәжірибеміз бен діни танымымызға жат шаблондар орнығып үлгерді. Исламдағы эпистемиологиялық проблема ол Ислам теологиясының идеясы мен ұстанымының арасы мен шеті туралы нақты өлшемнің болмауынан туындап отыр. Бұл өлшемдер тарих бойы жазылып, айтылып, практикада тартысып келе жатқанымен, кешегі позитивистік және бүгінгі жаһандық сынақтар мен қысымға жауап бере алмайтын деңгейде болғандықтан, ортақ ғылыми танымдық негіздер бойынша сараптау тұғыры әлі қалыптаспай келеді. Мәселе Исламды бүгінгі уақыт талабы мен ғылыми таным шеңберінде түсініп, түсіндіре алмауымыздан болып отыр. Исламды өткен ғасырдағы М.Абдух пен орта ғасырдағы Ибн Таймийа қалыбымен ревизияламақшы болдық, болмады. «Таза Ислам», «бұзылған Ислам», «халықтық Ислам», «классикалық Ислам», «ортодокс», «гетеродокс», «салафи» мен «халафи» деп жіктедік, болмады. Ақырында Сунни Ислам, оның ішінде Ханафи, Матуриди қалыбымен өз діни танымымыз бен тәжірибемізді қорғауға ниеттендік. Себебі «мазхабсыз» мазхаб, неосалафизм Ханафи мазхабына қарсы шығып отыр, Матуриди ақидасындамыз деп едік, олар енді: «Діни танымдарың муржийидан келген, мутазиладан енген», – деп қысым көрсетуде. Біздің қазақ мұсылмандығына пысқырып қарамайтын болды. Себебі қазақ мұсылмандығы сопылық танымға негізделген, осы таным арқылы қазақ ұлттық болмысқа айналған. Уахабизм мен сопылық екі диалектикалық тарапқа айналды. Демек, қазақ жастарында діни және ұлттық сана арасында диалектикалық қайшылық өршіп барады деген сөз. Бұл құбылысты реттеудің шешімі мен тетігі де ғылыми таным болуы керек. Дін құбылысын ғылыми танымдық тұрғыдан сараптаудың бүгінгі қажеттілігі еліміздегі дін ғылымдарының дамуына ықпал етеді деп үміттенеміз.
Жалпы сунни ақида бойынша діни сана, діни сенімнен туады. Діни сенім ол адамның мәні рухқа барып тіреледі, содан қуат алады. Діни таным формалары мәтін (Алла), қоғам (әлем), даналық (ирфан), ақыл арқылы қалыптасады. Мұны құдайлық таным мен адамдық танымның қатынастары ретінде де бағамдауға болады. Құдайлық таным өзгермейді, ол мәтінде сақтаулы, жазулы. Қоғам, даналық, ақыл дегеніңіз осы адамдық таным қабаттарын көрсетеді. Жалпы мәтінде (нақылда) Ислам негіздері мен құдайлық таным, қоғамдық сананы негізге алған. Сондықтан суннилік ағым, мәтінге емес қоғамға орталықтанған діни таным ретінде анықталады. Ал қазір ше, «нақыл – бірінші» деген тенденция, ақылды да даналықты да қоғамды да ысырып қойды. Бұл суннилікті де діни тәжірибені де, тарихты да жоққа шығару, сосын Исламды тарихи мүмкіндіктері мен жадынан ажырату. Ал шындығында, суннилік «даналық пен қоғамды, ақылды» тұтас қарастырады. Сол сунниліктің ең басты қабаты сопылық – құт ілімі, даналық. Ал даналық – хикмет. Барлық хикмет атаулының иесі – Алла. Сопылар сопылықтың мәні мен мазмұнын, ұстанымы мен мұратын, тәртібі мен жүйесін, этикасы мен негізін осы жолды таңдағандарға қайтадан түсіндіріп, дәстүрлі сабақтастықты жалғап отырды. Сопылықта ең басты ұстаным – адамның ішкі хәлі, ар тазалығы. Ол тікелей рухани, психотехникалық тәжірибе арқылы дамыды. Сондықтан сопылық философия адамды тануда категориялық, ұғымдық құбылыстарды анықтаудан басталады. Әрбір сопылық тәжірибе мен мәдениеттің қағазға түскен (діни таным) немесе санада қатталған (діни сана) сан ғасырлық ізі бар. Сопылық тәжірибеде адамдық «мен» ешқандай сезім немесе ақылдың көмегінсіз, Тәңірмен тікелей байланысқа түседі. Бұл бірлік, тұтастық тәжірибесін тілмен жеткізу мүмкін емес. Сондықтан оны бөліп, анализ жасау да мүмкін емес. Мұндай хәлді жеткізуде тіл, ойлау құралдары дәрменсіз. Сөзбен түсіндірудің мүмкін еместігі өз алдына, суфидің тәжірибесі – субъективті хәл, оның басқаларға түсіндірілуі, жеткізілуі мүмкін емес. Бұл хәл – трансцендентті табиғатта болғандықтан сөзбен айшықтау, бұл хәлді басынан өткізбеген кісіге түсіндіру тағы мүмкін емес. Сондықтан қазақ мұсылмандығындағы діни танымға қатысты қағазға түскен категориялық мұраларға қарағанда, сопылардың ішкі хәлдерін түсіндіруге арналған символдарға, антропоморфты ұғымдарға, метафора, теңеу сияқты жабық ұғымдар мен символдық, образды ұғымдар көптеп кездеседі. Суфидің өзін физиологиялық әрі психологиялық бақылау процестері – аз ұйқы, аз ас ішу, ораза тұту сияқты тәндік риязат-жаттығулар, адамдармен белгілі уақыт аралығында байланысын үзу (қылует немесе узлатке түсу), бүкіл сезім мүшелерін сыртқы байланыстардан үзіп, ішкі әлеміндегі құбылыстардан, қиялдардан арылту арқылы бүкіл қиялдау-ойлау қабілетін бақылауға алып, ынтасын тек «Тәңірдің үйі – қалбқа» аударып, одан тыс барлық нәрседен қатынасын тыйып, өзін абстрактілеу процесі.
Сопылық бір жағынан практикалық-эмпирикалық ілім, рухты зерттеу тәсілі. Өзіндік доктринасы, тәлімдік қыры және практикалық рухани тәрбиелік методологиялық жүйесі бар дәстүр. Сопылық таным туралы білім беруді сопылық терминологияда сулук дейді. Яғни рухани тәлім-тәрбиенің шәкірт пен ұстаз арасындағы мұра, білім, таным қазынасының берілуі деген сөз. Осы таным мен тәлімді, яғни теориялық және практикалық мұраны келесі ұрпаққа жеткізу әрекеті тариқатты қадағалаушы ұстаз тарапынан айқындалып қойылады.
Тарихымызда көшпелі рулық, тайпалық одақтарды біріктіріп тұрған қандықгенетикалық байланыстың ыдырап, орнына «діни-идеялық-мұсылмандық» қатынастың орнауында Ясауи ілімінің тікелей ықпалы болды. Ясауи ілімі трансформациялықтрансляциялық тәсілдер арқылы өз болмысын көрсететін дәстүрлі түркілік дүниетанымның аксиологиялық-мазмұндық түлеуіне алып келді. Бұл рухани түлеу, санадағы жаңғыру құбылысы көшпелілердің табиғатқа, қоғамға, әлемге, адамға деген көзқарасының көкжиегін кеңітті. Сондықтан бүгінгі қазақ болмысының мәніндегі мазмұн – исламдық өркениеттік тұғыр – Ясауи ілімі арқылы трансформацияланған деуге ғылыми тұрғыдан толық негіз бар. Ясауи ілімі негізінде қазақ даласына Ислам дін ретінде еніп, тамыр жайды. Маварауннахрдағы Матуриди ақидасы мен Ханафи фиқх мектебі осы Ясауи ілімі арқылы бұл далаға орнықты. Ал рухани тарих қабаттарына қарасаңыз Исламдағы Құранды түсіндірудегі тауил методын негіздеген Матуриди болатын. Соның негізінде бұл далада сопылық қанат жая алды. Көріп отырғанымыздай, рухани үдерістер тарихи хронология емес, сананың қалыптасуын негізге алып, өзара тығыз байланыста болады. Сондықтан Ясауи жолы фикхтық жағынан Имам ағзам Әбу Ханифаның, ақаидтық (доктриналық) жағынан имам Матурудидің іліміне негізделген, түркі халықтары арасында кең тараған нағыз түркілік мәдениетпен сомдалған дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің айнасы.
Қазақ мұсылмандық тарихында әлі басы ашылмай, зерттелмей келе жатқан мәселелер көп. Соның бірі Ясауи мәдениетінің Шыңғыс хан шабуылына дейінгі қабаты, Алтын Ордадан Қазақ хандығы мен ХIX ғасырға дейінгі қабаты белгісіз. Сонымен қатар қазақ тарихы да осы қабаттарда көмескі күйінде қалып отыр. Себебі рухани қабаттар мен саяси тарихи танымдық тұғырлар өзара ажырағысыз болмыстар. Бүгінге дейінгі жазылып жатқан дүниелер қазақ рухани үдеріс тарихын толықтай кескіндей алмайды. Сондай қабаттың бірі Пір Бекет Ата Мырзағұлұлының тарихи тұлғасы мен рухани мұрасы. Бұл мұра бүгін «діни сана» деңгейінде қалып отыр. Қазір осындай мұраларымызды ғылыми теориялық зерттеулер обьектісіне айналдыра алмай жатқан тұста, қоғамда әруақ, әулие, сопылық зікір арқылы қалыптасқан қазақ мұсылмандығын Исламға жат дүниетанымдағы жеке ағым ретінде көрсету белең алып тұр. Қазақтың дәстүрлі діни түсінігін сынап, оның негізгі ұстанымдары мен идеяларын жоққа шығару әрекеті Құран мен хадис шеңберінде жүріп жатыр. Яғни діни танымдағы әрбір ұғым, категория, символдар мен тұғырлардың Құранда орын алған-алмағандығы негізгі өлшемге айналды. Бұл жерде тек салафилер ғана емес, Исламдағы барлық ағымдар сопылар да өздерінің негізгі өлшемі ретінде Құранды танитындығына назар аударылар емес. Өкінішке қарай, бүгін оны мақсатты түрде басқаша түсіндіріп, танытуға тырысушылық тенденциясы жоқ емес. Сопылыққа, әулие түсінігіне қарсы шығу деген – Қожа Ахмет Ясауиға, Пір Бекет Атаға бүкіл тарихымызға, мәдениетімізге, сайып келгенде, қазақ халқының тарихына қарсы шығу. Өйткені, Ясауиден бастап Асан Қайғы, Мәшһүр Жүсіпке дейінгі қазақ даналары сопылық мәдениет негізінде ой толғады. Бұл – қазақтың дәстүрлі мұсылмандық түсінігінің айнасы – сопылық философия деген сөз.
Бүгін салафилік бағыттағы, яғни дәстүрлі ханафи мазхабын мойындамайтын жаһандық саясаттың құралына айналған мазхабсыз топтар қазақ мұсылмандық түсінігіне, оның ғасырлар бойы жинақталған, болмысқа айналған түсінік танымын жоққа шығарып бағуда. Бұл дегеніңіз – зардабы кешегі коммунистік идеология жүргізген ұлтсыздандыру саясатынан да асып түсетін қасірет. Бұлар қазақты бүгін ғана мұсылмандықты қабылдаған ел сияқты көрсетіп, өздерін «таза Ислам» атынан, кей жерлерде Алланың атынан сөйлеп, халықты қалыпты діни сенімі мен танымынан бездіруге жұмыс істеуде. «Ясауиге жоламаңдар, Бекет Атаның басына бармаңдар, зиярат етпеңдер! Ол – ширк!» – деген лозунгілер үдеп барады. Осындай діни психологиялық проблемаларды реттейтін тетік – құқықтық заңнамалармен қатар ғылыми таным, зерттеу екендігі белгілі. Бүгінгі қоғамда әлеуметтік ғылымдар саласы кешегі позитивистік теориялар, танымдар мен шаблондардың ықпалынан шығуға асығар емес. Осы ахуал қоғамдық құндылықтық бағдарлардың нақтылануы мен анықталуына басты кедергі болып тұр. Негізінен кешегі кеңестік құндылықтық бағдарларды трансформацияға ұшырататын қабат бұл дін құбылысының жандануы екендігі өзін сезіндіріп келеді. Дін құбылысының жандануы оның танымдық, ғылыми теориялық және методологиялық эпистемиологиялық білім беру жүйесі арқылы бірлікте қалыптасып дамыса құба-құп, әрине. Осы мақсатта Пір Бекет Ата мұрасы туралы ғылыми таным шеңберінде діни феноменологиялық талдау жасап көрелік. Жалпы алдымен кешегі позитивистік шаблонда адам санасындағы руханилық пен киелілікті бөлшектеу мақсатында мифтік, философиялық және діни танымдар «ғылыми таным» алдында бүгежектеп күн кешкенін еске сала кетейік. Себебі Бекет Ата туралы мәліметтердің барлығы дерлік «аңыз бен мифке» толтырылды. Тіпті аңыз емес, ғылыми таным қарастыратын қабаттары да аңыз бойынша танытылып, түсіндірілді. Бұл құбылыс кешегі советология мен орыс ориенталистикасы арасындағы құпия күйінше қалып отыр. Бұл орталықтар қазір аты өзгергенімен, қазақ руханиятын «кеңістіктік және құндылықтық» тұрғыдан басқаруды, қолдануды әлі күнге шебер пайдаланып келеді. Әсіресе, бүгінгі күн талабынан осы мұрамызға басқа елдің, әсіресе, батыстық зерттеушілердің тұжырымдарын есепке алып, салыстырып отыру маңызды мәселе. Мысалы, америкалық ғалым Девин Де-Вис Қожа Ахмет Ясауиді, ХІІІ ғасырда өмір сүргізіп қояды. Ал оның ХІІ ғасырда өмір сүргендігі анық. Бұл не үшін керек? Ясауи тұлғасын барлық түркі халықтарының ортақ мұрасынан алып шығу керек. Осы арқылы рухани байланыстардың желісін үзу немесе жаттандыру мақсаты тұрғандығы көрініп тұр. Себебі кеше сыртқы саяси күштер кеңестік идеологияға қарсы Ясауи және Ясауитану жайында жүргізілген зерттеулерінде түркілік дүниетаным құндылықтарының тұтастығы тұрғысынан баға беріп, оған жалпы түркілік мәдениеттік негіздің ұйытқысы ретінде қарады. Ал бүгін сол сыртқы саяси күштер Ясауи төңірегінде тарихи қалыптасқан құндылықтар негізінде оның ілімінің тұтастыққа үндеу қырына емес, одан қоғамды ыдырататын саяси элементтерді шығаруға тырысып, жаппай жаһанданудың Орта Азия саясатына «ғылыми» тұрғыдан қолдау көрсетіп отыр. Мысалы, тағы бір америкалық ғалым А.Бодроглигетти Ясауидің хикметтерін «екінші Құран» ретінде танытады. Бұл, әрине, түрік мұсылмандық мұхитында кеңінен тараған түсінік. Оның ешқандай ғылыми жаңалығы жоқ. А.Бодроглигеттидің айтқандарын бес ғасыр бұрын Махмұт Хазини айтып, Ахмет Ясауиды «Ахмед-и Санидүр ол, Сұлтан-и Түрк, екінші Мұхаммет», – деп танытып, Османлы патшасы ІІІ Мұратқа Ясауи мәдениеті туралы кітап жазып сыйға берген. Орта Азияда Ясауи және оның мұрасына деген махаббат халық көкейінде «Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет» ретінде өшпестей нақышталған. Мұндай түсінік сопылық дүниетаным тарихында көп кездеседі. Мысалы, Нақшбандийа тариқаты өкілдері Имам Раббанидің «Мактубаттарына» «Киелі Кітап» (Мактубати-Қудсиййа) десе, Маулауийа тариқат өкілдері де Жалалуддин Румидің «Маснауи» атты кітабын «Мағз-и Құран» немесе «Маснауи-и Мағнауи-и Маулауи-и Хаст Қуран Дер Зебани-и Пехлеуи», яғни Маулананың Маснауи кітабы парсы (пехлеви) тілінде жазылған Құран, Маснауи – Құранның мәні, рухы деп қараған. Ал Имам Ғазалидің атақты «Дін ғылымдарының жандануы» атты кітабына да «Ихйиау қада йакуна ал-Қуранан», яғни Ихйиа (кітабы) – Құранның тура өзі дейді. Ясауидің хикметтерін «екінші Құран» дегізу арқылы бүгінгі қоғамдағы уахабизмнің диалектикалық тұрғыдан өршуіне тұғыр етіп беріп отыр. Сол сияқты тарихи санада орын алса да, тарихи танымдағы деректерді жойып баққан кеңестік саясат, қазақ мемлекеттілігі мен болмысын бөлшектеу мақсатында, Пір Бекет Ата мұрасы туралы да өз ұстанымын таңып келді. Мысалы, «1750 жылдары Бекет Ата аңыз дерек бойынша Сыр бойы Сауран атырабында туған. Өзімен бірге Адай, Табын, Әлім руларын ертіп Арал маңында қоныс тебеді. Алғашқы мешітін де сол Аралда салған» деген деректі қараңыз. Бұл жердегі бірінші мәселе, Қазақ болмысы үшін Сыр бойы, Қаратау етегі мемлекеттілік ордасы болған. Ибн Халдунның анықтамасымен түсіндірер болсақ, Сыр бойы – қала ретінде қазақ хандығының рухани және саяси орталығы. Сосын әрбір үш жүзге кірген ру тайпалардың өз қожасы мен төресі болған. Осы екі қожалар мен төрелер институты қазақ болмысының саяси тұтастығының өлшемі болған. Бұл туралы тарихшыларымызда дерек қалмаған, бар деректі де аңыз деп ғылыми айналымға енгізуден алшақ ұстаған.
Екінші мәселе, қазақ хандығының осы ғасырлардағы кеңістіктік қатынастары мен саяси жүйелеріндегі ортақ құндылықтар қабаты туралы тарих ештеңе айта алмайды. Аңыздағы Бекеттің Сыр бойынан Аралға қарай ойысуының астарындағы себептер мен саяси қабаттар жабық жатыр. Қазақ даласын бөлшектеуге бағытталған Ресей империясы сұрқия саясаты мен кешегі кеңестік идеология астасып, бұл шындықтың, мифтік сана деңгейінде халық арасында сақталуына мәжбүр болғандығын көреміз. Бірақ қазіргі тарих ғылымы «тарихи сана, оның басты тұғыры адам, халық, мәдениет құндылықтары» екендігін мойындап келеді. Осы тұрғыдан алғанда, аңыз ретінде халық санасынан өшпестей орын алған осындай деректер, тарих қойнауын түгендеуге септігін тигізері сөзсіз.
Бұл жердегі үшінші басты мәселе, Бекет Ата тұлғасын Түркістан сияқты саяси да рухани орталықтан бөлек таныту туралы болмақ. Аңыздағы «Сауран атырабында туған» деген деректің өзі, мақсатты шығарылған миф екендігіне дау жоқ. Себебі бұл жерде Бекет Ата тұлғасы арқылы қазақ даласын бөлшектеуді мақсат еткен ориенталистік тенденция көрініс береді. Бұл жай бергі жағы ғана. Егер тереңдеп қарасаңыз, қазір Бекет Атаның ижазат алған орталығы «ныгматуллахия» тариқаты ретінде жазылып қалыпты. Бұл деген сөз ертең «Бекеттану зерттеулері» қолға алынған тұста, соңынан шиизммен байланысты екендігі шығатындығын күтіп отырған орталықтар бар. Мысалы, Бекет Ата мен Ясауи арасын Бақырғани, Данишменди, Хубби арқылы ғана жалғайтын аңыздар бар. Бұл аңыздар халық санасында сақталған. Ал енді Хорезмде Бекет Атамен бірге дәріс алған түрікменнің атақты шайыры Мақтымқұлы Пырағы Қожа Ахмет Ясауиді өзіне пір тұтады да, Түркістанда туған Бекет Ата аузынан мұндай бір де бір мәлімет қалмаған. Демек, Бекет Ата туралы деректер жасырылып жатыр немесе жойылған. Бұл кеңістікте Ясауи ілімі Исламның мәні ретінде қабылданып, ХІІ-ХІV ғасырлар арасында Орта Азия,
Таяу Шығыс, Үндістан жерлеріндегі саяси оқиғалар (мәдениет көші) негізінде Хорезм,
Хорасан, Әзірбайжан арқылы Кіші Азия-Анадолы топырақтарына, одан Балқан, ЕділОралға дейінгі аймаққа жайылды. ХVІ ғасырға дейін Ферғана, Ош, Хорезм жерінде өзінің жандылығымен танылса, ХІХ ғасырдан ХХ ғасырдың 70-ші жылдарына дейін яғни кеңестік дәуірде де аты аталған аймақтарда тіршілігін сақтап қалды. Ясауи ілімінің өзегі – адам және оның рухани тәрбиесі мен кемелдігі. Оның осы мақсатта өсірген әрбір шәкірті адамзат тарихында жеке құндылық көздеріне айналды. Ясауидің алғашқы шәкірті атақты Арыстан Бабаның ұлы Мансұр Ата (х.594/м.1197), екінші халифасы – Сайид Ата Хорезми (х.615/м.1218); үшінші халифасы – Сүлеймен Ата Бақырғани (х.582/м.1186). Ясауидің ең мәшһүр халифасы – Сүлеймен Бақырғани (Хаким Ата) екендігі жайындағы мәліметті Кашифидың «Рашахат-ул айн-ил хайат» атты кітабынан көруге болады. Оның мұраларында «Диуани Хикметтің» рухы жанданып жалғасын тапқандықтан, Фуат Көпрулу Сүлеймен Атаны «Ясауидің хикмет дәстүрін жалғастырушысы, әрі жаңғыртушысы» ретінде бағалайды.
Ясауидің «Мират-ул Қулуб» атты мирасын хатқа түсіріп, аманат қылып қалдырған тағы бір мәшһүр халифаларының бірі Суфи Мұхаммед Данышменди (шамамен м.1220 қ.б.) болатын.
Тарихта Ясауидің тариқаты Зеңгі Баба арқылы жалғасын тапқан. Садыр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шайх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да оның шәкірттері саналады. Александр Беннигсон Ясауидің Шопан Ата және Қара Баба атты шәкірттерінің болғандығын айтады. Оның шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: «Мутасаууфтардың (сопылардың) биографиясы жайлы еңбектерде Ирақ, Хорасан және Мауараннаһр суфилерінен басқа түрік шайхтары деп жүрген сопылардың барлығы Ясауийа тариқатының шайхтары еді» – дейді.
Түркиялық ясауитанушы ғалым, К.Ераслан Ясауидің хикмет дәстүрін жалғастырушылар ретінде Құл Сүлеймен, Азим Қожа, Мешреб, Қожа Хамид, Құл Убайди, Хувайда, Құл Шерифи, Наубати, Қани, Ғариби, Дәруіш Әли т.б. суфидәруіштерді атап көрсетеді. Науайи, Фузули, Мақтұмқұлы, Юнус Әміре, Мевлақұлы мұраларын оқи отырып, Ясауи дүниетанымын, дәстүрін, тілі мен ділін, жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рухты көруге болады. Өйткені Ясауи ілімін таратушыларда тақырып, ұғымдық қалыптар мен түсіндіру әдістері ортақ болып келеді. Қап тауы жағында да Қопыз Абдулла, Умми Кемал, Абдурахман әл-Қақашора Дағыстани сынды Ясауи ілімінің мұрагерлері бар. Ясауи жолының мұрагерлері Әзірбайжанда Насими,
Хасаноғлу, Омар Раушани болса, Түрікменстанда мәшһүр Мақтымқұлы Ясауиді «Ей, дүниенің иесі – тірегі, Ахмет Ясауи, Менің «Сахиб-Жамалымды» (Менің Тәңірімді) көрдің бе? Хырка киген Қожа Ахмет Сайрамда-дүр, Сайрамда», – деп танытады. Сонда осы Мақтымқұлымен бірге оқыды деген Бекет Ата неге Ясауи туралы дерек аманат қалдырмады екен… Біз бүгін тек халық санасында «Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет» деген тіркес арқылы ғана қазақ руханиятының біртұтастығын негіздеп жүрміз. Сондықтан Пір Бекет Ата аңыздары ертеңгі тарихи сананы жаңғыртуда, болашақ ұрпаққа рухани құндылықтарды ғылыми танымдық тұрғыдан дәріптеп, танытуда ең басты орталық болып қала бермек.
«Аңыз түбі – ақиқат» демекші, әрбір діни аңыздың өз тілі мен қалыптары болады. Соның ішінде сопылық танымның арнайы тілі, психотехникасы бар. Аңыздарда Бекет Атамыз ерекше күш, сыр иесі ретінде танылады. Алладан мәлімет алып отыратын қасиеті бар, әулие ретінде, аңыздық желіде «Алланың бірлігі, бес уақыт намаз және 10 негізгі ұстанымы» пайымдалады. Солардың біріншісі – «астың киелігі», «адал еңбек», «кісі ақысын жемеу», «тәркі дүние», «жүректі (қалбты) сақтау» және т.б. Бұл аңыздар Бекет Атаның түркі сопылық ұстанымы соның ішінде Ясауи салған сара жолмен оның он негізгі «фақр» философиясының идеясына ұласатын арна болғанын көрсетеді. Шариғат сатысындағы ондағы таухид және шариғат негіздері мен фақр түсінігі, яғни құлдың Алла алдындағы рухани қажеттілігіне негізделген Құран көрсетілген «Сен (Алла) – байсың, Мен – кедей» аяттарына барып тірелетін сопылық таным.
Негізінен «ұшу» феномені, түркі сопылық түсінігінің басты ерекшелігі екендігін көруге болады. Мысалы, Ясауи, Қажы Бекташ, Бақырғани туралы манакибнамаларда осы құбылыс жиі қайталанады. Бекет Атаның кереметі намазбен тығыз байланысты болып келеді. Бір аңызда намаз үстінде «құс» кейпінде ұшып кетеді. Бұл оның рухани психотехникалық, психологиялық хәлін көрсетеді. Жалпы сопылық танымдағы құс бейнесі оның кемелдік дәрежесіне меңзейді. Бұл туралы атақты Қушайридің «Рисаласында» толық баяндалады. Намазда өзінің дұшпандарын ұйықтатып кетеді. Аңыздарда «Бекет Атаның үш рет ұшқандығы» туралы айтылады. Бұл оның шариғат, тариқат және ақиқат танымдық рухани сатыларда тәжірибесі болғандығын білдіретін символдық-бейнелік танымның тілі. Бірінші ұшуы – яғни, сопылық ілімді С.Бақырғанидан алғандығын көрсететін дәлелді құбылыс. Бұл хәлді сопылықта «уайсийа» деп атайды. Хз. Мұхаммед пайғамбарымызды (с.ғ.с.) көзімен көрмесе де, көкірегі яғни басират арқылы «нури Мұхаммедпен» байланысу хәлі. Аңыз тілінде Бақырғани мен Бекет Ата арасында рухани байланыстың тарихи хронологиясы алты ғасыр уақытты көрсетеді. Дегенмен, мұндай таным, түсінік барлық сопылық тәжірибеде кездеседі. Бұл дерек Бекеттің Ясауи ілімінің жалғастырушысы екендігіне дәлел. Аталар арасындағы уақытқа қарамастан, сопылық – ілімнің сабақтастығын көрсетеді. Мысалы, пайғамбар мен Ясауи арасындағы құрма символизмі, Ясауидың құт ілімін тікелей, пайғамбардан алғандығының белгісі. Бұл өзіндік сырға толы «нури Мұхаммед» танымы негізінде тұжырымдалады. Бұл тұжырым «нури Мұхаммед, Ясауи және Бекет Ата» арасындағы «барака, табаррук» яғни құт ілімінің сабақтастығын көрсетеді. Ясауи мен Бекет Ата арасында Бақырғани, Данышменди, Султан Ефе (Хубби) сияқты аталар бар. Бұл түркі мұсылмандық түсінігіндегі ілімнің берілу жолдары мен кеңістіктік тарихи сананың ұшқыны. Бекет Атаның ең басты дүниетанымдық ерекшелігі оның кеңістіктік яғни горизантальды ойлау жүйесі деп аталатын, имманенттілігінде жатыр. Оның зауиялары мен теккелерінің табиғат аясы мен үңгірлерден ойып орын алуы осының айғағы. Сопылық ирфан, мистикалық сыршылдық пен вахдати вужуд танымы оны әлеммен үндестікке итермелейді. Ол үшін алдымен сопы өз рухани әлемімен тұтастыққа жетуі шарт. Осы шарт үшін сопылықта халуат, узлат психотехникасы қолданылады. Мысалы, Ясауидің алпыс үш жастан кейін тағы алпыс үш жыл жер астында өмір сүрген деген аңыздың айтпағы осы шарт болатын. Бірақ Ясауи тек жылына бір рет қырық (шіллехана) күндік қылуетке түсіп, өзінің ішкі әлемімен зухдпен айналысатын. Бұл жерде де Бекет Ата «жер асты қылуетін» осы мақсатта қолданған болуы әбден мүмкін. «Бақыржан қажы: «Менің жаназамды Маңғыстаудағы шәкіртім Бекет шығарады» депті. Осы аңыз желісі Ясауи мен Қара Бура әулие арасында да кездеседі. Бұл аңыз желісі Фармади мен Кубрауи арасында да кездеседі. Негізінен бұл құбылыс Хз. Пайғамбарымыз бен Хз. Әбу Бакр арасындағы достықты бейнелейтін рухани қарымқатынасқа, олардың хәл мен мақамдарының үндестігіне бағыттайды.
«Аққу болып ұшу, жеті аққудың балапаны» деген аңыздағы түсініктер сопылық психотехникалық түсіндірмелер ғана. Бекет Атаның ұшуы, артынан 7 балапан ертуі – Ясауи іліміндегі 7 йақин категориясының қазақ мұсылмандары арасындағы сақталған түсінік. Оны герменевтикалық тұрғыдан түсіндіргенде, сопылық психотехникалық сатылардың мәні мен идеясы шығады. Ол – Мұрат. Алланың Бар және Бір екендігін дәлелдейтін, соған жетуге арналған ұстанымдық, методологиялық желілер.
Өмірінде Бекет Ата атымен аталатын 4 негізгі текке, зауия бар. Бұл Пір Бекеттің артында төрт шәкірті қалғандығын көрсететін символдық образдық танымдық тұжырым. Баялы-Арал мешіті, Ақмешіт-Жем мешіті, Ескі Бейнеудегі мешіті, Оғландыдағы мешіті Бекет Атаның ілім сатыларының кеңістіктегі таралуы мен тарихи беделіне дәлел. Жалпы пірлердің төрттен артық халифалары болмаған. Бұл шаблон да Хз. Пайғамбарымыздың төрт халифасына барып тіреледі. Аңыздарда осы ұстанымдар Бекет Атаға Алладан берілген пәрмен ретінде түсіндіріледі. Қазақтың «Отызда орда бұзбасаң, қырықта қырқа аспайсың» деген сөзі Бекет Ата үшін айтылғандай. Себебі Бекет 30 жасында қол бастап, ел кегін қайтарып, орда бұзады 40 жасында «хырка киеді» яғни тариқатты уағыздайды. Аңыздағы, санадағы мәліметтер, оның қырықта сопылық жолға түскендігін көрсетеді. Бекет Ата да 63 жыл өмір сүрді. Бұл барша түркі мұсылмандық түсінігіндегі рухани қалыптар мен символдық түсініктер, кемелдік өлшемдері. Бұл өлшемдер, пайғамбарымыздың рухани тәжірибесінен алынған. Хз. Мұхаммед пайғамбарымызға да 40 жасында нәбилік беріледі, 63 жасында о дүниелік болады. Бұл Алла Тағаланың жаратқандарының ішіндегі ең кемел құлы туралы мұсылмандар санасындағы «нури Мұхаммедке» деген махаббаттың ізі екендігі айқын. Жалпы бұл мақалада Бекет Ата төңірегіндегі аңыз арқылы зерттеуді қажет ететін салалар мен ғылыми қабаттардың сіресіп тұрғандығына назар аударту еді.
Қорыта айтқанда, Пір Бекет Ата төңірегіндегі аңыздар мен кез келген іздерден қазақ рухани құндылықтық қабаттарының ерекшеліктерін табуға болады. Бұл деректер халық, ұлт болмысындағы діни сананың жанды екендігін айғақтайды. Қазіргі ғылыми танымдық, культурологиялық және эпистемиологиялық талаптар негізінде, Бекет Ата мұрасы кешенді ғылыми танымдық негізде зерттелуді қажет етеді. Бұл қажеттілік жоғарыда да жазғанымыздай, бүгінгі сыртқы және ішкі қауіптердің алдын алуға, жаһандық қысымда қазақ болмысының сақталуы мен баяндылығынан туындап отыр. Бұл мәселені ертерек қолға алмасақ, қазіргі сыртқы күштер, Ясауиді «йахуди» деп танытқанындай, Бекет Атаны да «шиизмнің» дәріптеушісі деп танытуына ешкім кепіл бола алмайды. Біздің ұсынысымыз – Маңғыстауда облыс орталығынан «Пір Бекет Ата мұрасы» ғылыми зерттеу және мәдени институтын ашу қажет.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. «Бекет Ата туралы аңыз-әңгімелер». Жетібай Жылқышыұлы. Жас Алаш №75, 21 қыркүйек 2010.
2. Eraslan K., Hikmet Geleneği: II. Millelerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.II., Ankara 1983, 153-166; Yesevilik Bilgisi.ss.- 143-196, Haz: C. Kurnaz. M. İsen, M. Tatçı., Ankara 1998, A.Y.V. yay., 508 ss;
3. Akavov. Z, Ahmet Yesevi ve Kumuk Manzum Edebiyatı., 468-471; Yesevilik Bilgisi.
Haz: C. Kurnaz. M. İsen, M. Tatçı., Ankara 1998, A.Y.V. yay., 508 ss; 4. Magtımgulı, Saylanan Goşkular: Düz: B.A. Gardiyev, M. Kojaev, Aşgabat: Türkmenistan-1997, s. 24;
5. Fuad Köprülü. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (7. baskı ): Haz: Orhan F.Köprülü. Ankara-1991., D.İB. Yay., 415 s. (57);
6. Bodroglıgetı, Andras J. E.: «Ahmad Yasavi’s Concept of «Daftar-ı Sâni» (Ahmed
Yesevî’nin Defter-i Sânî Anlayışı)» Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozvumu Bildirileri, 26-
27 Eylül 1991 (Ank. 1992), 1-12.;
7. Hazinî, Cevâhirü’l-Ebrâr Min Emvâc-ı Bihâr (Yesevî Menâkıbnâmesi), Haz. Cihan Okuyucu, Kayseri 1995. S.56;
8. Devin De Weese., The Politics of Sacred Lineages in 19th-Century Central Asia: Descent Groups Linked to Khuaja Ahmad Yasavi in Shrine dokuments and geneological
Chapters, İnternational Journal of Middle East Studies.V:31(1999), N-4. Pp-507-530,;
9. Кенжетай Д.Т. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. Түркістан, 2003, Тұран баспасы 240 бет.
10. Кенжетай Д.Т. Түркі Ислам философиясы тарихындағы Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымының орны. Түркістан, 2010, Тұран баспасы 320 бет.