Нұртазина Н.Д., тарих ғылымдарының докторы,
Әл Фараби атындағы ҚазҰУ-ның профессоры,
Божбанова Б.Н., Әл Фараби атындағы ҚазҰУ-ның
тарих, археология және этнология факультетінің
2 курс магистранты
Қазақстан тарихындағы діни көшбасшы тұлғасы: Ғұмар Қараш
Белгілі ақын, ағартушы, ғалым-философ, теолог Ғұмар Қараштың (1875-1921) көзқарастары мен қызметін Қазақстандағы ислам тарихы контексінде көрсету перспективті ғылыми проблема болып табылады. Қазақ ұлтының дара тұлғалары қатарына жататын Ғұмар Қараштың творчествосын осы күнге шейін көбінесе филологтар, әдебиеттанушылар зерттеп келді. Алайда оның діни тұлға ретіндегі сипаттамасы әлі берілген жоқ.
XIX ғ. соңы – XX ғ. бас кезіндегі тарихи-мәдени ахуалды ескерсек, діннің өзі ұлттық мәдениет, саясат, әдеби шығармашылық, баспасөз мәселелерімен өте тығыз байланысқа, тіпті синтезге түскенін байқауымызға болады. Сондықтан, Ғұмар Қарашты діни тұлға деп белгілі акцент жасалғанымен шын мәнінде бұл тұлғаның ішкі рухани әлемінде ақындық, зиялылық, діни-философиялық талғам – барлығы ұштасып жатты. Жалпы, ислам дінінің өзінде «діни-дүнияуи» оппозициясы шартты түрде екенін білу қажет.
Ғұмар Қараш (1875-1921) — қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданына қарасты Борсы дейтін жерде туып өскен. Арғы тегі – ноғай қазақ, яғни XVI ғасырда ыдыраған Ноғай ұлысынан қалып, Нұралы хан тұсында Кіші жүз құрамына қосылған топтың өкілі [1, 8 б.]. Ғұмар Қараштың діни ойшыл, нақты айтқанда реформаторлық бағыттағы діни тұлға болып қалыптасуында оның тәрбие алған ортасын анықтаудың мәні үлкен. Деректерге қарасақ, Ғұмардың жас шағында білім тиянақтауы сол кезде қалыптасқан жол-жобадан көп ауытқымағанға ұқсайды: жеті жасында әкеден жетім қалған Ғұмар Қараш дәулетті ағайыны, Нұрқай дейтін байдын демеуімен ауыл молдасынан хат танығаннан кейін указной молда Ғұмар Жазықұлының, одан әрі Ысмағұл Қашқаридың алдын көреді. Яғни Ғұмар Қараш алдымен дәстүрлі қазақ қоғамына тән алғашқы және орта білім беру жүйесінен өтті.
Сол сияқты Ғұмар Қараштың бұрыннан қалыптасқан қазақы мұсылмандық дәстүр бойынша суфизмнің рухани мұрасын игергенін атап өту аса маңызды. Ол кезде бүкіл Орталық Азияда сопылық жолдың әсіресе нақшбанди тариқаты кең тараған еді [2, с. 211]. Сондықтан Ғ. Қараштың Ғұбайдолла ахун Ғаліккевтің софылық тариқатына кіріп, одан «иршад» (яғни рұхсат қағаз, диплом) алып шыққаны осы діни жолда белгілі дәрежеге жеткенін көрсетеді. Осылай исламдық білімін жан-жақты толықтырған тұлға кейін өз ауылында бейресми медресе-мектеп ашады. Ғұмар Қараштың араб, парсы, түрік, татар тілдерін жетік меңгергені мәлім. Суфизмнен, діни-реформаторлық ілімдерден терең білімдар қазақ теологы күрделі рухани ізденістерден өтіп ұлттық мәдениетті қорғау жолына түседі.
Ғалым-филолог М.Тәжмұраттың «Тұрлаусыз тұлға, тауқыметті тағдыр» атты Ғ.Қараштың туғанына 130 жыл толуына орай жарияланған көлемді мақаласында ислам ғалымының дүниетанымына екі жағдай әсер етті делінген. Ол кейін «Өрнек» атты кітабында өзінің софылық жолдан шығуына себеп болған екі хакімді (яғни данышпан адам) атап айтады. Зерттеушілердің пікірінше, бұлардың алғашқысы – Шәңгерей. Ағартушы ақын-Шәңгерей жас Ғұмарға софылық практиканың «хияли хастеліктерге», яғни, психикалық ауытқуларға апарып соғатын «фән жиһатынан», яғни, жаратылыстану ғылымдарынан ашық дәлел келтіре отырып түсіндіреді.
Дәп осы кезде Қараштың қолына мысырлық діндар-фәлсафашы қайраткер Жамаладдин әл-Ауғанидың бір мақаласы түседі. Сөйтіп, екі пікір қосылып, ақыры Ғұмарды, өз сөзімен айтқанда, «хиял дариясынан шығарады» — софылықтан біржола бездіреді. Бұл факт діни тұлғалардың тарихи дәуірдің заңдылықтарына бағынатынын аңғартады. Рас, суфизм практикасы классикалық кезеңде тартымды болғанымен, жаңа заман талаптарына, модернизмге қайшы келіп, әсіресе адамның интеллектуалдық, ерік-жігер қасиеттерін тежей бастады. Бірақ бұл сөзден Ғұмар Қараш суфизмнің мәңгілік моральдық құндылықтарынан бас тартты деген пікір тумауы керек.
Осыдан кейін Ғұмар елден кетіп, мұсылманша жоғары білім алады. Ғұмар Қараштың діни бағытта қай жерде білімін толықтырғаны туралы мәліметтер қайшылықты. Кейбір шетел зерттеушілері қазақ зиялысы тәмамдаған оқу орны Ыстамбұл медресесі деп көрсетсе, бірқатар татар авторлары Уфадағы «Ғалия» медресесін айтады. Сұлтанбек Қожанұлы 1924 жылы Сәкен Сейфуллин тобымен айтыс барысында «Ғұмар Қазандағы Шигабуддин Маржани медресесінде он жыл оқып, 30-ында молда болып шыққанын» жазады. Бұл мәліметке қарағанда Ғұмар Қазандағы Шигабуддин Маржани медресесінде 1895-1905 жылдары оқыған [3, 80 б].
«Маржани» медресесі басында «Әфәнді», «Бірінші жәмиг», «Юнус мешіті» деп аталып, кейін осында Ресей жәдидизм қозғалысының идеялық дем берушісі Шигабуддин Маржанидің есімін иеленген тарихи мешіт жанынан жаңа үлгідегі оқу орны ашылған. Маржанидің жолын қуушы әрі күйеу баласы молда С.Абдулиннің тұсында медресе жәдид оқу жүйесіне (дыбыспен оқыту, дүниәуи пәндерді енгізу) көшкені мәлім. [3, 80 б.].
XX ғ. бас кезінде Ресей империясында исламдық жәдидизм, яғни реформаторлық бағыт кең тарағаны белгілі. Қырым, Еділ өңірі татарлары арасында қалыптасқан бұл интеллектуалдық ағым зиялылар мен діни реформаторларды бірдей қамтыды. Татар, қазақ, өзбек, башқұрт, т.б. халықтар интеллигенциясы отаршылдық саясат жағдайында дәстүрлі құндылықтарды, ұлт пен тұтас түркі қауымдастығының мүдделерін қорғап шықты. Бірақ олардың бағдарламасы модернизм платформасына негізделген болатын. Яғни жаңа буын орыс-еуропалық өркениеттің озық ғылыми-технологиялық тәжірибесін қабылдау арқылы білім беру жүйесін, жалпы өмір стилін түбегейлі жаңартып дамытуға шақырды.
Алайда, діни тұлғалардың басым көпшілігі бұл реформаларға қарсы шықты. Олар «қадимшілер» деп аталды. Ал діндарлардың (молда, факих, ишан, хазірет, т.б.) озық ойлы екінші тобы жас зиялыларды қолдап, оларға қолдау көрсетті және діни мәселелер жөнінде кеңес беріп отырды. Мысалы, жәдит ағартушылығы мен реформаторлық ойларды әртүрлі дәрежеде мысырлық мүфти Мұхамед Абдүһ, башқұрт ишаны З. Расулев, татар діндарлары Р. Фахраддинов, М. Бигиев, өзбек теологы М. Бехбуди сынды тұлғалар ашық қолдаап шықты. Солардың ішінде «қазақ молдасы» ахун Ғұмар Қараш та болды.
ХХ ғ. бас кезінде жәдитшілдік рух Қазақстан мен Орталық Азияға жайлып өз жемісін бере бастады. Қайта құрылған жәдидтік мектептерде діннен өзгеше математика, география, химия, физика, тарих және т.б., пәндерден сабақ беріле бастады. «Усул-жәдит» — «дыбыстау әдісімен» және әліпбилік реформаның арқасында сабақ берудің әдісі күрт жетіліп, оқу орындарында оқытушы мен оқушы арасында моральдық-психологиялық ахуалдың да жақсара түскендігі байқалады. [4, С.89].
Ғұмар Қараштың ағартушылық қызметіне «Маржаниде», т.б. «татар университеттерінде» үстем болған озық жәдидтік оқу бағдарламасы жасаған ықпал оның елге оралғаннан кейінгі қарекетінен айқын байқалады. Білімді ұстаз, «ахун» діни атағына ие болған Ғ. Қараш 1907-1910 жылдары Тіленшісай деген жерде мектеп ашып, жәдидше оқу ісін жолға қояды. Мұғалімдік қызметке Ғ. Қараш Қазан мұғалімдер семинариясы сияқты дүниәуи оқу орындарын бітірген жастарды шақырғаны оның озық діни-қоғамдық көзқарастарын байқатады.
1909-1911-жылдары Ресейдегі жәдидизм қозғалысының ірі өкілі, жоғарыда аталған әл-Ауғанидің шәкірті татар Ризааддин Фахретдинмен жақын араласып, ол шығарып тұрған «Шура» журналында жиырмаға тарта мақала жариялайды. Ризааддин Фахраддиннің дүниетанымына көз жүгіртсек, діни- ағартушылық бастауларына қарап, ойшылды бүтіндей діни-реформаторлық тұлға ретінде қарауға болады. Фахраддин Маржанидің дәстүрін жалғастырушы ретінде XX ғасырдың басында татар діни реформаторлығы саласында жетекші идеологы болған [5. с. 160].
Жалпы, аталмыш дәуір жаңа интеллектуалдық элитаның қалыптасуымен ерекшеленеді. Ғұмар Қараш сияқты басқа да діни тұлғалардың көзқарастары мен іс-әрекетін, діни санасының өсуін сол замандағы зайырлы, қоғамдық-мәдени процестерден ажыратып қарау мүмкін емес. Жоғарыда аталып өткендей, Ғұмар Қараш тек таза діни ортада емес, ұлттық идеологияны, қазақ мәдениетін, поэзиясын дамытып жүрген ірі тұлғалардың алдын көріп барып қана толыққанды тарихи тұлғаға айналды.
Ғұмар Қараштың ағартушылық, жасампаздық қызметінің алғашқы кезеңінен бастап, оның дүниетанымына, рухани оянуына, қарапайым дәстүрден реформаторлыққа, дін мен ұлттық мәдениетті жақындастыру жолына түсуге зор ықпал жасаған адам Жәңгір ханның немересі, қазақ әдебиетінің ХХ ғасыр басындағы көрнекті тұлғаларының бірі – ақын Шәңгерей Бөкеев. Шәңгерей Бөкеевтің саналы ғұмыры Таловка қисымының Борсы ауылында өткен. Нұғыман Манайұлының айтуына қарағанда «Ғұмардың оянуына бірінші себеп 1905 жылғы төңкеріс, Ресей мұсылман оқығандары арасындағы жәдидшілік қозғалыс болған болса, екінші жағынан оның оянуына қамшы болып тікелей жетекші болған Шәңгерей»,- дейді. Нұғыман Манайұлы осы пікірмен Ғұмардың ағартушы, ұстаз, қаламгер азамат ретінде қалыптасуында шешуші роль атқарған басты-басты үш себепті де қамтып өткен. [6, 11 б.].
Ғұмар Қараш басқа да талантты жастармен топтасып, Шәңгерей Бөкеевтің ақыл-кеңесін тыңдады. 1911 жылы құрастырған «Көкселдір» және 1912 жылы жазған «Шайыр» жинақтарына ақынның өлеңдерін топтастырады. Ш. Бөкеев Ғұмарды ауыл балаларына оқытушы етіп ұстайды. Ғ. Қарашқа орыс тілін үйретіп, орыс роман, повестерін мазмұндап береді. Бөкеев ел аузындағы әдеби мұраларды жинақтап, оны бастырып шығаруға қамқорлық жасайды.
Ғ.Қараштың білімді ұлттық саяси қайраткер, талантты публицист ретінде қалыптасуы 1911-1913 жылдар болды: осы мерзімде ол Е.Бұйринмен бірге «Қазақстан» газетіне редакторлық жасады және осы кезең оның өмірінде ерекше терең із қалдырған жемісті жылдар болды. «Қазақстан» газетімен бірге Ғ.Қараштың қоғамдық-саяси қызметінің жаңа белесі басталды. Ғ. Қараш «Қазақстан» газетінде жалпыұлттық өзекті саяси мәселелерді көтеріп, кейбір мақалаларын «Қазақ», «Қазақаев», «Оразақай», «Ғабдолла Мұштақ», «Орда баласы» т.б. бүркеніш есімдермен шығарып отырды.
Баспасөз тарихынан мәлім, Батыс Қазақстандағы «Қазақстан» газетімен тұстас Мұхамеджан Сералиннің басшылығымен 1911 жылы қаңтарда Троицк қаласынан «Айқап» журналы шығарылады. Негізгі қызметі ұлттық мүддеге негізделген, идеялық бағыт — бағдары ұқсас «Қазақстан» газеті мен «Айқап» журналының бетінде Ғұмардың елді отырықшылыққа, өнер, білімге үндейтін мақалалары жиі-жиі жарияланып отырды. Сол сияқты Ғұмар Қараш «Қазақ» газетіне Ахун Ғұмар Қараш ұғлы (Ішкі Орда) деген атпен «Иусуф Субан баласына ашық хатында» шариғаттың ашық фәтуасы, дүр жүргізу, асқа бата оқу, бәділ қажыға бару сияқты «бадғат» амалдар туралы жазады. [7].
Сөйтіп, заман талаптарына бейімделіп, діни және дүнияуи позицияларын үндестірген Ғұмар Қараш сол кездегі Батыс Қазақстаннан шыққан ірі тұлғалар ІІ-ші Думаның депутаты, ірі қайраткер Бақытжан Қаратаевпен, сол сияқты «Айқап» журналын шығарушылардың бірі болған заңгер Жанша Сейдалинмен жақын араласып қана қоймай, олармен пікірлес те болған. Міне, осындай рухани әсерлер Ғұмардың толыққанды мұсылман және ұлт қайраткері ретінде көрінуіне ықпал еткені анық. Ескі молда-хазреттер қоғамдық өмірден, ұлт мүдделерінен тысқары өмір сүрсе, жәдидше, яғни жаңаша модернистік көзқарастағы діни қайраткерлер ислам мен заманауи саланы (ғылым, өнер, әдебиет, саясат) ұштастыруға мейлінше тырысты.
Ғұмар Қараштың, әрине, әртүрлі мерзімді баспасөзде еңбектер жариялаған қаламгер болғаны назар аударады. Творчестволық мұрасын алсақ, Ғұмар Қараш 1910-1913 жылдарда Уфа, Қазан, Орынбор қалаларынан «Ойға келген пікірлерім» (Орынбор, 1910), «Бала тұлпар» (Уфа, 1911), «Қарлығаш» (Қазан, 1911), Өрнек» (Уфа, 1911), «Тумыш» (Уфа, 1911), «Бедел хаж» (Қазан, 1913) аталатын поэзиялық және философиялық алты жинағын жариялайды. Діни проблемалар тұрғысынан Ғ. Қараштың «Бедел қажы» атты публицистикалық мақаласы қызықты. Бәдел хажы хақында шариғат айту үшін «Пидая шарқи», «Фатих-әл-қадир», «Таузих», т.б кітаптарды қолданды. Исламнан терең хабардар қазақ теологы мақалада қазақ арасында кең тарап кеткен «сыртай қажылық» практикасын орынды сынайды. Бұл тағы да Ғ. Қараштың «жаңа молдалар» жағындағы, яғни діни-реформаторлық позициясын анықтайды [8].
«Аға тұлпар» (Орынбор, 1914), «Тұрымтай» ( Уфа, 1918 ) аталатын бес өлең кітабы жарық көреді. Осының ішінде «Аға тұлпар» кітабының шоқтығы ерекше биік. Ол публицисткалық шығармаларын әсіресе «Ғұмар Қараш баласы», «Ғұмар Қарашұлы», «Ахунд Ғұмар Қарашұлы», «Ғабдолла Мұштақ» сынды есімдермен жариялап отырған. Ал «Қазақстан» газетінде (1911, № 2, мамырдың 27-сі) жарияланған «Тіршілік таласы» атты мақаласына өзінің шыққан тегінен алып, «Оразақай» деп қол қояды.
Шын мәнінде ислам философиясынан, Құран ілімінен бастау алатын өзінің терең рухани дүниетанымын танытатын «Тіршілік таласы» атты мақаласын Ғұмар Қараш «Дүниядағы жан-жануарлардың тіршілігіне ілтифат салып қарасақ, талассыз тартыссыз тұрған заман көрінбейді: даладағы аңдар, ауадағы құстар, судағы балықтар бірін бірі жеуде, бірін бірі талауда, адам баласының тіршілігіне қарасақ талас-тартыстан бұлар да құр емес» , – деп бастайды. Осыдан барып автор ұлттың тарихи жағдайына көшіп, «…қазақ халқының бұндай халге түскені – жоғарыдағы айтылған тіршілік таласына әзірленбей, жайын наданшылдықта жатқандықтан. Егер ұйқымыздан бас көтермей, бұрынғыша жата берсек – шексіз тез заманда дүния жүзінен көшпекпіз. Сол себепті, дүния жүзінде қалғымыз келсе, адам баласын ғайри жан иесінен бір адамды бір адамнан артық еткен ғылым-өнер үйреніп, өзімізден ілгері кеткен халықтармен қатарласуға талап ету тиіс. Ата-бабадан келе жатқан жалқаулықты тастап, «тәуекел ердің жолдасы» деп, ғылым өнер жолына түсіп, бүтін жұрт үлес алып жатқан дүниядан бізге де үлесімізді алу керек…Жоғарыда айтылған тіршілік таласының ғылым-өнерден құр қалғандарға көрсететұғыны осы…» — дейді [9].
Ғұмар Қараш ХХ ғасыр басында қазақ елін қараңғылықтан құтқарудың жолын іздеген, өз тұсындағы жаңа тұрпатты ағартушы, педагог, ойшыл, фәлсафашы, діни және ғылыми құндылықтарды үйлестірген дара тұлға екенін аңғарамыз. Отандық діни тұлғалар тарихы мазмұнында біз ағартушы ақын Ғұмар Қарашты енді жаңашыл молда, нағыз имам, мүфти-теолог деп атауымызға әбден болады («мүфти» тура мағынасында — фәтуа, яғни діни мәселелер бойынша өзіндік түрде шешім қабылдауға білімі жеткілікті ислам ғалымы).
1. Мақсат Тәж-Мұрат. Тұрлаусыз тұлға, тауқыметті тағдыр: Ағартушы- Ғұмар Қараштың туғанына 130 жыл толуына орай// Қазақ әдебиеті. N31(283) 4.08.2006ж. 8-9б.
2. Суфизм в Центральной Азии. Зарубежные исследования. Санкт-Петербург, 2001.
3. Тәж-Мұрат М. Тауқіметті тағдырлар: Жәдидия қозғалысына жаңа көзқарас// Рух мирас.-2005. – N1.79-80 б.
4. Нуртазина Н.Д. Народы Туркестана: Проблемы ислама, интеграции, модернизации и деколонизации (на рубеже XIX-XX веков).-Алматы, 2008.
5. Юзеев А.Н. Татарская религиозно-реформаторская мысль (ХIX- начало XX вв.) -Казань, 2012.
6. Манайұлы Н. Шәңгерей. Алматы, 1994.
7. Қарашұлы Ғұмар ахунд Юсуф Субан баласына ашық хат // Қазақ.-1917.-№75
8. Ғұмар Қарашұлы (ішкі ордалық) Бәдел–хажы. — Қазан, 1913. Таратушы сұлтан Шаһингерей Бөкеев.
9. Оразақай. Тіршілік таласы // Қазақстан. 1917. №1. — 15 ноябрь.