Г.С. САҒЫНАДИН
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының Ph.D докторанты, Астана
ТҮРКІ ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ ЕРТЕГІЛІК ЕМЕС ПРОЗАСЫНДАҒЫ ИТ БЕЙНЕСІНІҢ ТОТЕМДІК СИПАТЫ
Зерттеу нысанына түркі халықтарының фольклорындағы ертегілік емес проза алынды. Мақалада фольклорлық мәтіндер негізінде ит бейнесінің тотемдік танымдағы культтік болмысы қарастырылды. Зерттеу нәтижесінде этнографиялық материалдар мен фольклорлық мәтіндердің қаншалықты үндесетіні анықталды. Сондай-ақ түркі халықтары фольклорындағы тотемизм секілді мифологиялық дүниетаным аспектісіне негізделген архаикалық мотивтердің жалпылық сипаты ондағы кейіпкерлер бейнесін де біріктіргені дәлелденді.
«Тотемизм» ұғымы он сегізінші ғасырдың соңында ғылыми айналымға енген. Бұл түсінік Солтүстік және Оңтүстік Америка, Африка, Австралия және Океания жерінде мекен еткен ру- тайпалар арасында бір жануардың – тотемнің атауын иемденіп, оны өзіне тең, туыс етіп есептеу құбылысынан туындаса керек. «Тотемизм» термині «ототем»//«ототеман» сөздерінен пайда болған. Солтүстік америкалық үндістердің одживбе тайпасының тілінде «оның руы» деген мағына береді [1, 418]. Адамдар тобы (ру) өзінің тотеммен ара қатынасын ортақ мифтік ата-тектен – жартылай адамнан – жартылай жануардан пайда болуымен байланыстырған. Тотемді өз қорғаушысы деп ұққан. Жануар-тотемдер, сенім бойынша, өз терілерін шешіп, адамға айнала білген. Керісінше, адамдар да жануар терісін «киіп», олардың іс-қимылын салып, жануар-тотемге құбылған. Өлген тотемдердің сүйектерін сақтаса, олар қайта тіріледі деп ойлаған. Әйелдің жүктілігін оның денесіне
«тотемдік ұрықтың» енуімен («инкарнация») түсіндірген. Тотемге қамқор болып, оны ұжымның тең құқылы мүшесі ретінде қабылдаған: тотемді өлтіруге, оның етін тамаққа пайдалануға, зоонимін дауыс шығарып айтуға тыйым салынған («табу») [2, 96-98].
Алайда, рационалды танымның біртіндеп алға өрлеуі нәтижесінде адамзат өзінің тотемдік жа- нуардан алшақтығын сезіне бастады. Уақыт өткен сайын олардың тотеммен туыс, тең болу де- ген сенімдері әлсіреді. Сонымен бірге тотемдік жануарлар – арғы ата-баба ретінде қабылданып, ол туралы мифтер ұрпақтан-ұрпаққа тарала бастады. Осының барлығы тотемизм мәнінің өзгеруіне әкелді. Адамзат жануармен жақындығын өзімен емес, ата-бабаларымен байланыстыра бастады. Енді олар тотемдерді жартылай адам, жартылай жануар бола алатын фантастикалық ерекше жара- тылыс иелері ретінде елестетті. Осылайша тотемистік ата-баба идеясы қалыптасты.
Мифтік ата-баба туралы идея эволюциясында тотемизмде магиялық сипат күш алды. Басты орынға тотемдік жануар емес, тотемдік ата-баба образы шықты. Егер тотем ұжымның «тең құқылы» мүшесі болса, мифтік ата-баба жартылай құдай бейнесіне еніп, адамзаттың өмірі мен іс-әрекетіне ықпал ету қабілетіне ие болды.
Кейінірек тотемдік ата-бабалардың тылсым қасиеттері тотемдік жануарларға теліне бастады. Сөйтіп бастапқы уақытта діни іліммен ортақ байланысы болмаған тотемизм өзінің әрі қарай даму- ында онымен тығыз қабысып, культ дәрежесіне жетіп, зоолатрияға (қандай да бір жануарды діни тұрғыдан ұлықтау, ерекше қасиеттері алдында бас ию) айналды [3,9-10].
Міне, нақты бір жануарды ұлықтаудың ежелгі реликті халықтың күнделікті тұрмысында және фольклорлық туындыларында көрініс тапты. Мұны түркі халықтарының ертегілік емес прозасы толық дәлелдейді.
Түркі халықтарының танымында жануарлар культі ретінде жылқы, қасқыр, өгіз (бұқа), сиыр, бұғы, кірпі, т.б. хайуанаттар бейнесі, сондай-ақ бүркіт, аққу, қарға, үйрек және т.б. құстар бейнесі орын алды. Мұны көптеген фольклорист-ғалымдардың, зерттеушілердің еңбектері дәлелдейді. Бұл образдардың этнографиялық материалдардағы, фольклорлық мәтіндердегі сипаты түркі жұртының көбіне ортақ десек қателеспейміз. Зерттеу материалдарына сүйене отырып, жоғарыда аталған жану- арлар туралы мәліметтермен қатар ит образы хақында да дереккөздердің легін аңғардық. Олардың тотем ретінде қабылдану себебін, культтік генезисін, образдық трансформация көріністерін және түркі халықтарындағы типологиялық сипатын зерделеу, олар жөнінде наным-сенім мен фольклордың үндесуі не ерекшеленуі секілді мәселелер төңірегінде ой қорыту мақсатында бұл жа- нуарлар бейнесіне кеңірек тоқталуды жөн санаймыз.
Жоғарыда аталған қасқыр, бөрі түркі халықтарының архаикалық түсінігінде арғы ата-баба культі болып бейнеленетін тотемистік дәрежедегі жануар болып қалыптасқан. Қасқырдың мұндай болмысының этнографияда, фольклорда алатын орны ғалымдар мен зерттеушілер тарапынан ба- рынша терең зерделенді.
Жалпы, қасқырға қатысты түсінікті ит ұғымынан бөліп қарастыруға болмайды. Ит-қасқыр бай- ланысы түркі халықтарының лексикасында орын алған «ит-құс» (қасқыр,бөрі) сөзінен көрінеді.
Иттің тотемдік дәрежедегі көрінісі этнографиялық материалдарда молынан ұшырасады. Қырғыз ғалымы Т.Баялиева еңбегінде қырғыз халқының сенімі бойынша ит адамға жақын болып қоймай, адам тектес болмысқа ие болғаны айтылады. Мәселен, қырғыздардың наным-сенімінде жеті адамның біреуі садақа бере алмаса, оның орнына итті қосса болады. Ит адамды барлық қауіп-қатерден қорғап, оған көмекші болады деп сенген. Оны көреген (көзү ачык) деп есептеген. Сондықтан иттің ұлығанын бір жамандықтың, қауіптің хабарындай санаған. Иттің терісі мен тісін балаларға бойтұмар ретінде таққан. Перзенттері жиі өліп, бала көп тұрақтамайтын шаңырақта жаңадан ұл нәресте туылса, оның құлағын тесіп, иттің терісін ілетін болған. Әсіресе, сары иттің терісін ерекше бағалаған. Иттің тістерін баланың киімдеріне таққан. Көз тиюден қорғану үшін
әйелдер де ит терісін өзінде ұстаған. Жаңа туған нәрестеге алғашқы киім кигізбестен бұрын (егер оған дейін бала шетіней берсе) оны иттің басына кигізген (ит көйнөк) [4,19-20].
Қырғыздың бұл ырымы қазақ дәстүріндегі «ит көйлек» салтының мәніне сәйкес келеді. Атал- мыш салтты тудырған сенім қарақалпақ халқында да кездеседі. Мысалы, сәбидің алғашқы киімі
«ийт койлек», баланың алғаш рет науқастануы «ийт тийме» деп аталған. Аурудан айықтыруда да иттің орны ерекше. Егер ит баланы жаласа, ауруынан жазылады деп сенген. Бұдан ит культінің ұлықталуы қарақалпақ фольклоры мен этнографиясында орын алғанын көреміз. Х.Есбергенов пен Ж.Хошниязов «Қарақалпақ фольклорындағы этнографиялық мотивтер» еңбегінде қарақалпақтардың ежелгі сенім формаларында баланың туылуы мен тәрбиесінде иттің рөліне назар аудартады [5, 75- 76].
Итке қатысты тотемдік табу көріністері көптеген наным-сенімдерден байқалған. Мысалы, күнәлі болмас үшін итті өлтіруге, тіпті ұруға болмайды. Қырғыз халқында итті ренжіткен адамның баласы рахит ауруына (итий) шалдығады. Бұл аурудан «құтылу үшін» таңертең ит жатқан жерге баланы жатқызып, үш рет аунатқан, содан соң оның көйлегін шешіп, сол жерге қалдырған. Мұны үш күн қатар жасаған. Аурудан айығудың басқа да жолдары болған. Иттің бас сүйегін жылы суға малып, сол сумен сәбиді жеті күн бойы таңертең жуындырған. Содан кейін бас сүйекті ақ матаға орап, адам аяғы баспайтын жерге көмген [4,20].
Зерттеуші С.П.Толстовтың ғылыми тұжырымдарында да ит-тотем туралы дереккөздер қидандар, ғұндар, шығыс палеоазиаттарында кездесетіні айтылған. Түрікмен этнонимдерінің тотемдік ата- уларын талдау нәтижесінде ит-тотемнің жиі ұшырасатыны дәлелденген. Ерсары тайпасының бір өзінде алты тотемдік атау итпен байланысты болып келеді. Ғалым «ерсары» этнонимін «сары ит» деген ұғыммен түсіндіреді [6,12-13].
Мұндай халықтық сенім түрлері фольклор материалдарында қаншалықты орын алғанына түркі халықтарының бай материалы негіз болды.
Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде итке қатысты қырғыз әпсаналарын келтіреді. Ғалымның жазбасындағы аңыз желісі төмендегідей: «Бір ханның қызы 40 күтуші қыздың қарауымен алыс сапарларға қыдырады екен. Кезекті бір қыдырудан оралған кезде, ауылының қирап жатқанын көреді. Күл-талқаны шыққан ауыл орнында бір қызыл ит қана жүреді. Қандай жағдайға, қандай себепке тәуелді болса да, күндердің күнінде ханшайым өзінің 40 күтуші қызымен қоса жүкті болып шығады. Бұл жүктілікті қызыл итпен байланыстырады. Қырғыздар осы қырық қыз ұрпағы болса керек» [7,343]. Ш.Уәлиханов бұл қыздардың көбіктен жүкті болып қалатын нұсқасын да келтіреді. Бұл мифтік мазмұндағы аңыздың басқа версиясын 1951 жылы С.М.Абрамзон жазып алған: хан қызы және оның 40 күтушісі көбіктен жүкті болып, хан оларды өлтіруге бұйрық береді. Бірақ жігіттер оларға аяушылық білідіріп, орманға апарып тастайды. Соңдарынан сары ит ереді. Онда қыздардан 30 ұл, 10 қыз туады. Ит оларды ұсақ аңдармен қоректендіріп, асырайды. Бір ұл мен қыз жылап, әкелерінің кім екендігін сұрайды. Бұл сұраққа оларға «ит (сары ит)» деп жауап береді [8,
289].
Мұндағы «көбік» түсінігін хакастың «Ак-Көбөк» аңызымен сабақтастыра қарастыруға болады. Өйткені хакас тарихи аңыздарының жинағында Бутанаевтар бұл аңызға төмендегідей түсініктеме береді: «Название «кобек» возможно связано с представлениями о её возрождающей жизненной силе. Согласно фольклорным произведениям, из пены появляются дети: тянь-шаньские кыргызы рождены из пены, возникшей из пепла сожженной собаки и т.д.» [9, 71].
«Мында көбүктүн магиялык касиети эске алынганы менен, анын чыгыш себеби (чыгыш теги) унутта калган дагы, сары иттин ыйыктыгы профанацияланууга дуушар болгон» дейді зерттеуші Н.О.Нарымбетова [10,127].
«Көбік» пен «ит» ұғымдарының байланысы барлық сюжеттерде нақты айтылмаса да, екеуінің де сакральді сипаты айқын танылады. Жасампаз күш ретінде архаикалық дүниетанымдағы сенім ілімдерінің айғағы болып көрініс тапқан.
С.М.Абрамзон еңбегінде бұл аңыздың басқа аналогиялық түрлері де кездеседі. Бір нұсқасында патшаның қызы хауызда жүзіп жүрген алманы жегеннен кейін жүкті болады. Әкесі қызын 40 күтуші қызды қасына қосып, адам тірішілік етпейтін алыс жерге жібереді. Ол жерде патшаның қызы ұл ту- ады, қасындағы бір күтуші де босанып, қыз туады. Қыздардың қасында ит қана болады екен.
Осыған сай сарттар (өзбектер) қырғыздарды «ит қырғыз» деп, олардың иттен тарағанын айта- ды. Қырғыздар мұны жоққа шығарып, өздерін Қайыптың ұрпағы деп, патша қызының ұлы мен қызметші әйелдің қызынан тарағандығын алға тартады [8, 288].
Мұндай итке байланысты генеологиялық аңыздар тұтас халыққа қатысты болумен қатар, жеке-
леген ру-тайпалардың да шығу тегін түсіндірген. Мәселен, ғалым С.М.Абрамзон ел аузынан теелес тайпасының мөркүт руының арғы тегін итпен байланыстыратын аңыз сюжеттін жазып алады. Аңыз бойынша мөркүт руының арғы бабасы Мадаминнің ұлдары туған бойда шетіней берген. Тағы бір ұл туған кезде арнайы ғұрып жасаған: балаға ит емшегін емдірген. Оған Итемген деп атаған. Сондай- ақ Итемген есімі шекір-саяқ тайпасының генеологиялық аңыздарында кездеседі. Онда бұл тайпа құрамындағы ірі рубасы Құлжығаштың баласының аты осылай аталған [8, 287].
Осы ретте башқұрт еліндегі Этимгән ауылы атауының пайда болуы туралы әпсананы келтірген жөн. Ертеде бір әйелдің балалары қайтыс бола берген екен. Оған келесі туған баласын ит сүтімен емізуді кеңес қылыпты. Біраз уақыттан кейін әйел тағы бір бала туады. Иттің емшегін еміздіреді. Сөйтіп нәресте тірі қалыпты. Одан тараған ұрпақ үлкен ауыл болып, Этимгән аталыпты [3,77]. Ғалым А.Илимбетова өз еңбегінде мұнымен мазмұндас аңыздың тағы бір нұсқасын атап кетеді де,
«Көсөк», «Карагөсөк» топонимдері туралы ой қорытады: «…У старика Ишмухамета из деревни Исянгильды (Сагитово) не было детей. В один из осенних вечеров к нему в дом зашел странник («мосафир»). Ишмухамет откровенно рассказал ему о своем несчастье. Странник дал ему молит- венник («доға») и сказал, что его жена скоро благополучно разрешится мальчиком, которого после появления на свет необходимо положить среди только что родившихся щенков одного помета. Жена Ишмухамета действительно родила ребенка, его подложили к собаке и дали имя Көсөк. Так появил- ся воспеваемый в народной песне род Кучуковых Возможно, в прошлом у башкир были и другие предания аналогичного содержания, объясняющие происхождение таких топонимов, как названий двух деревень Көсөк в Учалинском районе и исчезнувшей в 60-е г. XX в. деревни Карагөсөк (Чер- ный щенок) в Хайбуллинском районе» [3,77].
Міне, келтірген сюжеттерден қырғыз бен башқұрт халқындағы фольклорлық желінің үндестігі анықталып отыр. Ғалым Ш.Уәлиханов бұл жайында: «Самое древнее и замечательное предание дикокаменның киргиз, нет сомнения, есть предание о своем происхождении. Родоначальником, от- цом своим, они единогласно считают красную собаку, но обстоятельства такого необычайного яв- ления они объясняют разно» деген пікір білдіреді [7,341].
«Қырғыз-қазақ фольклорлық байланысы» атты монографиясында фольклортанушы Б.Кебекова фольклорлық-этнографиялық материалдар негізінде қырғыз түсінігіндегі ит культінің рөліне тоқталады: «Қырғыздардың түсінігінде иттің пірі Құмайық аталады. Оның басы бүркіттікіндей, денесі арыстандікіндей мифологиялық құстан туылады деседі». Ғалым қырғыз фольклорында Құмайық идеялық мазмұны, көркемдік-эстетикалық жағынан толық түзіліп біткен образ қатарында екенін атап, «Манас» эпосының бірінші, екінші бөлімінде көлемді эпизодта баяндалатынын мысалға келтіреді. Құмайықтың кісіге сирек кездесетінін, оны аңызда айтылған жөн-жоба бойынша асырап-бақпаса, алты күннен кейін ғайып болып кетері ескертіледі. Иесін олжаға кенелтіп, ырысқа бөлейтіні айтылады [11,71-73].
Қырғыз мифологиясындағы Құмайық образы хакас фольклорында да көрінеді. Хакас аңызы бойынша «Кубай-Кус» (Кубай, Хумай) аталған алғыр ит турпан (құстың) жұмыртқасынан жарылып шығады». Хакас аңызының сюжеті төмендегідей: «Среди тюрко-монгольских народов Саяно-Ал- тая широко известен мифческий образ богатыря Кокетея, душа которого ныне светит на ночном небосводе в виде звезды Сириус (Кокетей чылтыс)». Одан әрі Көкетей атты жетім баланың бір күні турпан құсты көргендігі баяндалады: «Он увидел турпана (аат), который с криком бросался на вер- шину горы, но затем с испугом отлетал. Там находилось яйцо, из которого доносился визг щенка. Согласно хакасским поверьям, из впервые снесенного яйцо турпана рождается крылатая собака, носящая имя Хубай-хус. Турпаны разбивают и съедают свое первое яйцо, не позволяют родиться Хубай-хусу. Кокетей согрел яйцо турпана под мышкой и из него вылупился белый щенок с черными ушами, названный Хубай-хус. Хорошо зажил бывший сирота со своим другом – крылатой собакой хубай-хус. … Душу собаки Хубай-хус, находящуюся на дне озера Тыттыг-коль, верховные творцы взяли на небо в виде созвездия (Кокетей адайлары) под тремя звездами Ориона (Ус Муйгах). Сам Кокетей со своим конем окаменел, а его душа поднялась на небо и превратилась в яркую звезду Сириус (Кокетей чылтыс)» [9,60].
Қазақ мифологиясындағы Құмай дейтін мифологиялық құс адам аяғы жетпейтін жерге ұя са-
лып жұмыртқалайды-мыс. Оның жұмыртқасынан жарып шыққан күшік «Құмайдың күшігі аталып, алғыр болады. Мұндай Құмай ит ала қаздың, сары ала қаздың жұмыртқасынан жарылып шығады деген сенім де орын алады [12,222].
Грузиндердің аңшылық мифтерінде де қанатты ит Курша жөніндегі көне түсінік бар. Курша да құс сияқты жұмыртқалайды [13,130].
Жоғарыда аталғандай, Құмайықтың анасы байырғы қырғыздардың сенімінде бүркіт басты, ары- стан денелі құс түрінде бейнеленеді. Бұл ежелгі мәліметтерден байырғы грек мифологиясындағы басынан көкірегіне дейін әйел іспетті, арыстан денелі, құс қанатты сфинкс, түлкі бойлы адам, бірақ өгіз басты минотавр, сондай-ақ адам басты, жылқы денелі кентавр образдарын еске түсіреді. Бұдан барлық континенттегі адам тарихының эволюциясы, мифтік ойлау стадисы бір жолды басып өткендігін тағы бір мәрте дәлелдейді.
Зерттеуші Н.О.Нарынбаева қырғыз ертегілік емес прозасының мифологиялық бастауларын зерт- тей отырып: «Кумайыктын энеси аял образындагы сфинкстен башка Египет мифологиясындагы башы гиппопотам, колу, көкүрөгү кош бойлуу аял, аяк жагы арстан буттуу (кээ бир версияларында башы да арстандыкындай) «Таурт» аталган аял кудайына жакын. Таурт – байыркы египеттиктердин ишениминде ыйык жаныбар, энелер менен балдардын колдоочусу» деген ой білдіреді [10,123].
Таурт әйелдерге босану кезінде жәрдем беріп, бедеуліктен емдеген. Нут, Хатор, Исида құдайлармен сабақтастырылған [14,496].
Нут, Хатор, Таурт – Ана құдайлар жер асты әлемінде өлгендердің жанын тосып алып, туғалы жатқан нәрестелерге жан кіргізіп (реинкарнация) тұрады. Ұмай анаға да осындай функция тиесілі болғандығы түркі елдерінің ішінде шорлардың архаикалық нанымында сақталып қалған: «У шор- цев Умай (Май) дух-хранитель младенцев, принимающий также души умерших» [14,547]. Егерде шор халқында Ұмайдың (Май) жаратушылық құдіретіне деген наным сақталған болса, қырғыздарда құрсақтағы баланың қыз не ұл боларын Ұмай ана белгілейді деген сенім болған [15,452]. Кейбір зерттеушілер ирандық мифтік Құмай құс пен Ұмай ананың генетикалық тамыры бір деген пікірді ортаға салады [14,547]. «Қырғыз әдебиетінің тарихында» берілген мынадай жолдар мұны дәлелдеп тұрғандай:
Ал айастан айып куш Умай-Эне, Куш-Эне Этегиңди жайып түш
Жолу менен колдосун [16,333-334].
Босану кезінде айтылатын бұл өлең жолдары Ұмай ананың киелі құс сипатындағы образының елдің ырым-жоралғысында сақталып қалғандығын растайды.
Ғалым С.М.Абрамзон «Ұмай-Құмай» байланысы жөнінде М.В.Рындин, К.К.Юдахин және Л.Я.Штернберг еңбектеріне сүйене отырып мынадай тұжырым жасайды: «У киргизов отмечен орнаментальный мотив под названием «умай», причем замечательно, что этот элемент орнамента имеет вид птицы и осознается как её изображение. В киргизском же языке «умай» выступает в значении сказочной птицы, которая гнездится в воздухе. Это слово заимствовано из персидского (huma), где оно означает птицу, обитательницу мирового дерева. По-видимому, представление о божестве Умай было некогда связано с древним общечеловеческим мотивом птицы – солнечного божества, творца всего живого, символизирующей плодовитость, плодородие» [10,124-152].
Ұлын іздеген Амбар-она туралы хорезм әпсанасындағы ана да құс кейпінде суреттеледі» дейді Г.П.Снесарев [17,255].
A.П.Окладников якут әпсаналарының негізінде якут халқының танымында иттің тотем ретінде қызмет атқарғанын тұжырым етеді [18,360-361].
Қырғыз фольклорында «Көк добул» аңызы да иттің сырттанына деген тотемдік көзқарастың фольклордағы айрықша көрінісі болмақ [11,70].
Иттің тотемдік арғы ата-баба ретінде генеологиялық аңыздарға, архаикалық мифтерге басты об- раз болып, халықтың мифологиялық наным-сенімімен үндескенін түркі фольклоры толық растап отыр.
Жануарлардың мифологиялық жүйедегі рөлі туралы сөз қозғаған қырғыз зерттеушісі Н.О.Нарымбетова: «…Адамзаттың эволюциялық тарихындағы олардың мәнісін үш аспектіде қараруға болад. Біріншісі – адам өзі табиғаттан, жан-жануарлардан бөлмей, синхронды жағдайда қабыл алған мезгілі. Бұл дәуірде адамдар жануарларды өздерімен бірдей деңгейде, ол ғана емес иерархиялық сатының жоғарысына қойып, оларды рухтардың пантеонына көтерген.
Екінші диахронды аспектіде – белгілі бір рулық ұжымның шығу себебін жануарлармен қатыстырып, оларды рудың, елдің түпкі атасы және анасы бейнесінде есептеген. Бұлар тотемдік культ ретінде ру ішінде айтылып, түсіндірілген сакральді сипаты генеологиялық легенда (әпсана
– авт.) болып, кейінгі тарихи дәуірлерде елдің, рудың мәртебесіне ие аңыздық деңгейге көшкен. Аңыздар жаңа версияларға айналып, жаңа тарихи қаһармандарға айналып отырған. Тотемдік культтің элементтерін танытқан зооантропоморфтық бейнелердің синхронды және диахронды
қабылдану стадиясы адамзат санасының қауымдық дамуының мифтік дәуіріне сәйкес келеді» дейді [10,125-126].
Итті ұлықтаған адамзат оның болмысы мен жаратылысына да бей-жай қарамай, оның қыр-сырын өз өмірімен байланыстыра отырып, түсіндіруге тырысқан. Сөйтіп этиологиялық мифтер туындаған. Ал осындай мифтік танымға көркемдік-эстетикалық талғамды қосып да, әпсаналық сюжеттерді де дүниеге келтірген.
Мәселен, «Кісі һәм ит» деген атты қазақ сюжеті 1890 жылы «Дала уәләяты» газетінің №45 са- нында жарияланған.
Миф мазмұны төмендегідей: «Құдай тағала әуелі адамның тәнін топырақтан жаратып болып, жерге қойып, итке күзеттіріп, өзі тәнге жан алып келмекші болып кетіпті. Сол мезгілде тәннің жаны- на шайтан келіп, тәнді жоғалтпақшы болыпты. Көзіне жақсы көрінген соң, ит тәнді шайтанға бұзуға бермей, үріп, өзіне қарсы шауып тұрыпты. Сонда шайтан итке суық жіберіпті. Ит жүнсіз тақыр болған соң, суыққа ұшып, өліп қалған мезгілінде шайтан адамның тәніне жақын келіп, бірнеше мәрте түкіреді. Сол үшін күнәнің басы осыдан болып, азап көрмек ауырмақтық бұнан қалған. Сол мезгілде Құдай тағала қайтып келіп, жанды тәнге салып, шайтанға қаһар қылып, сонда да ауру күнәні адамда қалдырған. Дүниеде тұрған уақытта қажеті бар екен деп және адал қызметі үшін итке жылы тон берген» [19,78].
Фольклортанушы А.Тойшанұлы қазақ және моңғол мифтерін салыстырмалы зерттеуінде итке қатысты сюжеттердің екі халыққа ортақ боп келетін айтады. Қазақта ит жалаңаш жаралаған бол- са, моңғол мәтіндері бойынша адам түкпен жаратылады. Бірақ шайтан оны былғап, Тәңір түкті итке кигізеді. Сөйтіп адам жалаңаш қалады. Антропогониялық мифтерде кездесетін ит тонға ие болып, адамның жалаңаш қалуы туралы мұндай сарын саха, алтай, хакас, шор секілді түркі тектес халықтарда да кездеседі [19,79].
Иттің қалай жаралғандығы туралы сюжет Н.Мыңжанұлының еңбегінде кездеседі: «Жасаған енді жердің иесін жарату үшін жер кіндігінен топырақ алып, бір ер, бір әйелдің мүсінін жасап, күнге кептіріп, аузынан үрлеп, жан енгізіпті. Олар орнынан тұрып, өмір тірлігін бастапты. Жасаған балшықтан илеп, адам мүсінін жасағанда оның кіндігінен ойып тасталған бір шөкім балшықтан итті жаратқан екен. Иттің үнемі адамнан айырылмай, қайда барса да, иесінің мал-мүлкін қорып, адамға серік болып жүретін себебі сол» [20,28].
А.Тойшанұлы осы мифтің ел аузынан жазып алған өз нұсқасын береді: «Құдай адамды балшықтан жаратқан. Сол балшықты қиратқалы сиыр кеп сүзе берген. Сиырды қуып жіберу үшін Құдай адамның кіндігін ойып, содан итті жаратқан. Ит жаралған соң сиырды қауып, қуып жіберген. Ит сиырды көрсе, шабаланып үріп жолатпайтыны, қас болатыны содан. Ал сиыр жарды көрсе, сүзіп, өкіріп, топырақты көкке шашатыны – Құдайдың адамды бейнелеген балшығын құлатпақ бо- лып, бүгінге дейін өштесіп жүргені екен дейді». Бұл сюжетте сиыр қаскөй сайтанға барабар образ [19,79-80].
Ғалымның жазбасында екінші бір нұсқа бар: «Тәңір адамды балшықтан жаратқан. Оған ібіліс келіп тиісе берген. Ібілісті қуып, адамның қатпаған мүсінін күзеттіру үшін Құдай адамның кіндік тұсын ойып ап, сол балшықтан итті жаратқан. Адамның күндік шұңқыры содан пайда болған. Итті жаратқан балшықты Құдай ағашқа апарып қойған. Ібіліс ағашқа өрмелеп шығып, оны да қолмен түртіп тастаған. Ит жаралған соң адамды күзетіп, ібілісті қуып тастаған. Иттің адамға еріп, қалмай дос болып жүргендігі – кіндігінің топырағынан жаралған екен. Ал кей кезде адамды арсылдап қауып алатыны оны да ібіліс түртіп былғап тастаған-мыс» [19,80].
Жоғарыда келтірілген сюжеттерден ит пен адамның ара қатынасы, адам өміріндегі иттің рөлі айқындалып, халықтың этнографиясындағы танымын айғақтап тұр. Ит-тотем түсінігі толықтай көрінеді.
Адамның дүниеге келуімен қоса, оның тіршілік етуіне де өзінің тікелей ықпалын тигізетін иттің әрекеті көптеген фольклорлық жанрларға өзек болған. Мысалы, бір мифтік сюжетте аспаннан жауған ақ ұнды қор еткен адамдар Құдайдың қаһарына ұшырап, аш қалады. Сөйтіп иттің көмегіне жүгінеді. Ит Құдайдан бидай дәнін сұрап, адамзатқа ұсынады. Содан бастап, адамдар бидай дәнін молайтып, азық-түлігін ауыр еңбекпен табатын болыпты [19,67-68].
Бұл турасында А.Тойшанұлы: «…Рух-иелік стадиядағы кезеңінде әлемдік діндердің әсерімен ыдыраған қазақ-моңғол мифологиясында, әдетте, жасампаз қаһарман Тәңірге тікелей қарсы келіп немесе белсенді күрескерлікпен игіліктерді адамдарға әпере алмайды, тек қана Құдайдың шапағатының арқасында ғана жақсылыққа қол жеткізеді» дейді [19,68].
Сюжеттен байқағанымыздай, мифтің туу кезеңі монотеистік діннің үстемдік ету заманы бол- са керек. Жалғыз Жаратушы құдіретіне табынған адами сананың мұсылмандық сенімі танылып
тұр. Архаикалық дәуірдегі құдай бейнесін иемденіп, культтік дәрежедегі тотем-баба енді өз сын- сипатын біраз өзгертіп, рух-иелік қалпы Тәңірдің жарылқаушы күші, жердегі, яғни адамзатпен арадағы елшісі қызметіне көшкендігі аңғарылады.
Қорыта айтарымыз, тотемдік түсініктегі жануарлар культі аясында иттің алатын орны ерек- ше. Талдау нәтижесі қоғамдағы діни-мифологиялық ілімдердің ауысуынан болған фольклорлық кейіпкердің трансформациялық болмысын анықтады. Ит бейнесінің генезисі, сакральді табиғаты этнография мен фольклор деректерін үндестіріп қоймай, халық әдебиетінің жанрлары арасындағы интеграциялық сабақтастықты да нақтылады.
Сондай-ақ ит культінің түркілік сипаты кеңінен көрінді. Түбі бір түркі халықтарының фольклорлық мәтіндеріндегі үндестік олардың тарихи, рухани-мәдени бірлігін тағы бір мәрте айғақтады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 Философский словарь. – Москва: Политиздат, 1975. – 496 с.
2 Всемирная история. Каменный век. Т.1. – Минск: Литература, 2000. – 528 с.
3 Илимбетова А. Культ животных у башкир. Диссертация на соискание ученой степени к.и.н. – Уфа, 2009.
– 306 с.
4 Баялиева Т. Доисламские верования и их пережитки у киргизов. – Фрунзе: Илим, 1972. – 170 с.
5 Есбергенов Х., Хошниязов Ж. Этнографические мотивы в каракалпакском фольклоре. – Ташкент: Фан, 1988. – 156 с.
6 Толстов С. Пережитки тотемизма и дуальной организации у туркмен // Проблемы истории докапитали- стических обществ. – 1935. №9-10. – С.3-42
7 Валиханов Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. I. – Алма-Ата: АН Каз. ССР, 1961. – 796 с.
8 Абрамзон С. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Ленинград: Наука, 1971.
– 404 с.
9 Бутанаев В., Бутанаева И. Хакасский исторический фольклор. – Абакан: Хакасский гос. ун-т им.
Н.П.Катанова, 2001. – 148 с
10 Нарынбаева Н. Миф. Оозеки кара сөздүн көөнө уңгулары. – Бишкек: Avrasyapress , 2011. – 239 б. 11 Кебекова Б. Кыргыз казак фольклордук байланышы. – Фрунзе: Илим, 1982. – 260 б.
12 Казахские сказки о животных: легенды, предания, бытовые рассказы, сказки, басни. – Алма-Ата: На- ука,1978. – 271 б.
13 Вирсаладзе Е. Грузинский охотничий миф и поэзия. – Москва: Наука, 1976. – 360 с. 14 Мифы народов мира. В двух томах. Т.2. – Москва: Олимп, 1998. – 720 с.
15 Кыргыздар. 3-китеп. – Бишкек: Кыргызстан-Сорос, 1995. – 473 б.
16 Кыргыз адабиятынын тарыхы. Жети томдук. I том. – Бишкек: Шам, 2004. – 674 б.
17 Снесарев Г. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. – Москва: Наука, 1969.
– 336 с.
18 Окладников А. История Якутии. Т.1. – Якутск: Якутгосиздат, 1949. – 316 с.
19 Тойшанұлы А. Түрік-моңғол мифологиясы. – Алматы: Баспалар үйі, 2009. – 192 б.
20 Мыңжанұлы Н. Қазақтың мифтік аңыздары. – Үрімжі: Шыңжан халық баспасы, 1996. – 193 б.
REFERENCES
1 Filosofskii slovar’. – Moskva: Politizdat, 1975. – 496 s.
2 Vsemirnaya istoriya. Kamennyi vek. T.I. – Minsk: Literatura, 2000. – 528 s.
3 Ilimbetova A.F. Kul’t zhivotnyh u bashkir. Dissertatsiya na soiskanie uchenoi stepeni k.i.n. – Ufa, 2006. – 306 s. 4 Bayalieva T. Doislamskie verovaniya i ih perezhitki u kirgizov. – Frunze: Ilim, 1972. – 170 s.
5 Esbergenov H., Hoshniyazov ZH. Etnograficheskie motivy v karakalpakskom fol’klore. – Tashkent: Fan, 1988.
– 156 s.
6 Tolstov S. Perezhitki totemizma i dual’noi organizatsii u Turkmen // — Problemy istorii dokapitalisticheskih obshestv. – 1935. – №9-10. – S. 3-42.
7 Valihanov Ch. Sobranie sochinenii v pyati tomah. T.I. – Alma-Ata: AN Kaz. SSR, 1961. – 796 s.
8 Abramzon S. Kirgizy i ih etnogeneticheskie i istoriko-kul’turnye svyazi. – Leningrad: Nauka, 1971. – 404 s.
9 Butanaev B., Butanaeva I. Hakasskii istoricheskii fol’klor. – Abakan: Hakasskii gos. un-t im. N.P.Katanova, 2001. – 148 s.
10 Narynbaeva N.O. Mif. Oozeki kara sozdun koonu ungulary. – Bishkek: Avrasyapress , 2011. – 239 b. 11 Kebekova B. Kyrgyz-kazak folklorduk bailanyshy. – Frunze: Ilim, 1982. – 260 b.
12 Kazahskie skazki o zhivotnyh: legendy,predanya, bytovye rasskazy, skazki, basni. – Alma-Ata: Nauka, 1978.
– 271 s.
13 Virsaladze E. Gruzinskii ohotnichii mif i poeziya. – Moskva: Nauka, 1976. – 360 s. 14 Mify narodov mira. B dvuh tomah. T.2. – Moskva: Olimp, 1998. – 720 s.
15 Kyrgyzdar. 3-kitep. – Bishkek: Kyrgyztan-Soros, 1995. – 473 b.
16 Kyrgyz adabiyatynyn taryhy. Zheti tomduk. I tom. – Bishkek: Sham, 2004. – 674 b.
17 Snesarev G. Relikty domusul’manskih verovanii i obryadov Horezma. –Moskva: Nauka, 1969. – 336 s. 18 Okladnikov A. Istoriya Yakutii. T.1. – Yakutsk: Iyakutgosizdat, 1949. – 316 s.
19 Toishanuly A. Tuerik-mongol mifologiyasy. – Almaty: Baspalar uei, 2009. – 192 b.
20 Mynzhanuly N. Qazaqtyn miftik anyzdary. – Uerimzhi: Shynzhan halyq baspasy, 1996. – 193 b.
Сагынадин Гулназ Сагынадинкызы. Тотемистический характер образа собаки в несказочной прозе тюркского фольклора
Объектом исследования является несказочная проза тюркских народов. На основе фольклорных сюже- тов в статье рассматривается культ собаки в тотемистическом познании. В результате исследования было выявлено уровень схожести фольклорных текстов с этнографическими материалами. А также было доказано, что общность архаических мотивов основанные на тотемистический аспект мифологического мировозрения в тюркском фольклоре объединяет и образы персонажей.
Ключевые слова: фольклор, несказочная проза, собака, миф, тотем, культ.
Sagynadin Gulnaz Sagynadinkyzy. The dog’s totem description in the turkic folklore’s unfairy-tale
The object of research is an unfairy-tale proze of the turkic people. The cult of the dog is examined in a totem cognition on the base of the folklore subjects. As a result of the research the level of likeness of folklore texts was exposed with the ethnographic materials. And it was also proved, that the totalness of archaic reasons, founded on the totem aspect of mythological cognition in the turkic folklore unites the appearaness of characters.
Kew words: folklore, unfairy-tale, dog, myth, totem, cult.