Әдеби жұмыс туралы ғылымда қалыптасқан психологиялық қызметі: әдеби жұмысты таңдауда негізінде психологияға жүгінеміз. Сараптамалық қызметте де біз адамның психологиясын бақылаймыз. Аристотельдің мәдениетінде әр түрлі сөйлеу тілі мен сөйлеу түрлерін қарастырады және тыңдаушы, сөйлеушіге тәжірибе береді. Мәселен, деректер қандай да бір күштерге бағынады. Екінші күш — әлсіз болса, ал үшінші әлдеқайда күшті балып келеді. Бұл бақылау шешендік өнер әдісі риторика кітабында айтылған. Одан әрі бір жүйеде және оның мағынасын күшейту тек лингвистикалық факторлар ғана емес, әдебиеттанулар және бағдарламалар, мағлұматтар береді. Дәл осы қалыптасқан нұсқасы оқуы үшін психология облысында мағлұмат мәтінмен жұмыстың тәжірибесі іске кірді және осының негізінде осы уақытқа дейін сезілуде.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында лингвистика мектебі және әдебиеттану психологиялық бағдарламаға сүйеніп, өздерінің теориялық құрылымын жаратылыстану ғылымында физиология әдісін қолданып, әдеби шығармаларды оқырман қабылдады. Осы психологиялық шығарманы тереңдетуге жаңа түсініктерді кіргізіп, автор мен оқырман арасындағы проблемаларды шешуде осы сұрақтарға жауап береді.
Мәтін мен жұмыс істеудегі редактордың жалпы схемасы:
Редактордың психологиялық еңбегі әлі міндетті ғылыми тәжірибе ретінде қаралған жоқ. Редакциялау психологиясына қарап, біз жалпы ережеге сүйенуге міндеттіміз. Редакциялау толық негізінде бір формаға жатады және редактордың жұмысы жалпы схемаға бөлінеді:
1. Алынған ақпарат;
2. Қойылған мақсат;
3. Күткен нәтиже схемасы және өткізу моделін құру;
4. Осы нәтижеге іс-әрекеттің сәйкес келуі.
Редактордың бірінші компоненті ол – автордың шығармасымен танысу, ал екінші қойған мақсаты — редакциялау. Алдын ала көлемі, жанры, оқырманмен қарым-қатынасы, түзету түрі белгіленеді. Содан кейін редактордың үшінші компоненті сызбасын шешеді.
Редактор сол материалды қайтарып беруі немесе автормен бір сол мәтінмен жұмыс істей ме, әлде жалғыз өзі басқа тиімді жолдарды таңдайды. Осы процестің соңы редактордың көзқарасына мәтінді түзеу ең соңғы кезең болып табылады.
Редактордың жұмысы психологиялық тұрғыдан өте ауыр болып келеді.
Мәтін объектінің қиындығында, адамның қиын іс-әрекетінің қорытындысы, автор арасындағы коммуникативтік байланысында оқырман мен редактордың еңбегінде көрінеді.
Әдеби шығарманың нормасын жасаудағы автордың ойын нақтылай түсуде редактор үшін қоғамдық функцияның рөлін атқарады.
Міне редакциялаудың тәжірибесі осыған сүйенеді. Қашанда редактор оқырман мен автор арасындағы «делдал». Бұл теория коммуникация жүйесінде редактордың функциясын айқындап көрсетеді.
Автор ® редактор ® оқырман схемасындағы жүйе әдеби шығарманың коммуникациясының бірлігі іспетті.
Бұл схема олардың арасындағы компоненттерін көрсетеді. Бұның келесі әдісі оның басқа жақ қырынан көрсетеді: яғни, автор Û редактор Û оқырман, схемасы редактордың көмегімен оқырман мен автор арасындағы байланысты айқындауда коммуникация әсер етуші медиатр сияқты болады. Дегенмен бұл схема да редакциялаудың коммуникативті ерекшелігін көрсетпейді. Журналист үшін оқырманмен байланыс өте қажет. Егер де ақпараттық жанрлар бәріне ортақ жеткілікті болса, талдамалы мақала арнайы оқырманға арналған болар еді.
Мәтіннің коммуникативті функциясы редактордан әлеуметтік қоғам жүйесіндегі философиялық білім негізінде редактордың рөлін мекен-жаймен байланыстырып мекен-жайдан талап етеді. Қанша дегенмен редактор мен автор арасындағы байланыс әрқашан қарапайым болмаған. Автор мәтініне редактор қатысы – тек филологиялық қана емес, этникалық мәселелер жағынан да қиын. Бұл мәселелер бүгінде өз күшін жойған емес. Редактор автор үшін жазбайды. Бұл баспа тәжірибесінің ережесінің бірі болып есептеледі. Редакторлық шығарманың шекарасы өте қатал қаланған, бірақ қанша дегенмен редактордың әдеби еңбегі – қашанда шығармашылық еңбек болып табылады. Редактор әрқашан өзінің жұмыс процесінде өзіндік әдістемесінің, жұмыс әдісінің болуы міндетті. Бірақ әрбір редактор бұл жағынан шебер бола бермейді. Ондай шебер редактор болу үшін білімді жан-жақты және оқырман және автормен тіл табыса білген дұрыс.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Накорякова К.М. Литературное редактирование материалов массовой ниформаций. М., 1994.
2. Сихорский Н.М. Теория и практика редактирования. М., 1972.
3. Лазутина Г. В. Основы творческой деятельности журналиста. М., 2001.