Дәріс мақсаты: экологиялық құқықтың негізгі ұғымдарын анықтау. Бұл қоршаған орта ұғымы, мемлекеттің экологиялық функциясы, экологиялық құқықтың түсінігі мен пәні, экологиялық құқықтың пәні, экологиялық құқық әдісі, экологиялық құқықтың принциптері.
Дәріс мазмұны: мемлекеттің экологиялық қызметі. Қоршаған табиғи орта құқық объектісі ретінде. Экологиялық құқық түсінігі. Экологиялық қатынастардың жалпы сипаттамасы және түрлері. Экологиялық құқықтық қатынастардың мазмұны, субъектілері мен объектілері. Экологиялық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқтатылуы. Экологиялық құқық әдістері. Экологиялық құқықтың жалпы және арнайы принциптері.
Қоршаған табиғи орта түсінігі. Табиғат пен оның байлығы Қазақстан халықтарының ұлттық игілігі, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен адам әл-ауқатының табиғи негізі болып табылады. Қатынастарды құқықтық реттеудің өзектілігі
Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесу саласында адам қоршаған табиғи ортаға көбірек әсер ететіндігімен байланысты және оның әсері көбінесе теріс болады.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау-бұл қоршаған ортаның қолайлы жағдайын сақтау және қалпына келтіру (егер ол бұзылса), қоғамдық даму процесінде оның тозуының алдын алу, экологиялық тепе-теңдікті сақтау жөніндегі қызмет.
Мемлекеттің экологиялық қызметі. Ішкі және сыртқы сипаттағы бұл функция Мемлекеттік қызмет болып табылады, оның ішінде:
— мемлекет меншігіндегі табиғи ресурстарға қоғам мүддесі үшін билік ету;
— Жаһандық экологиялық апаттардың алдын алу мақсатында мемлекеттің халықаралық экологиялық бағдарламаларға қатысуы;
— табиғи ресурстарды олардың сарқылуының алдын алу мақсатында ұтымды пайдалану;
— қоршаған табиғи ортаны оның сапасының тозуынан қорғау;
— жеке және заңды тұлғалардың экологиялық құқықтарын қорғау.
Экологиялық құқықтың түсінігі мен пәні. Құқық жүйесінде тәуелсіз құқық саласының пайда болуы үшін кем дегенде үш шарт қажет:
1) осындай саланы құрудағы мемлекеттік мүдде;
2) дербес реттеу нысанасын құрайтын реттелетін қоғамдық қатынастар ерекшелігінің болуы;
3) құқықтың ерекше көздерінің болуы не оларға қажеттілік.
Экологиялық құқықты қалыптастырудағы, яғни оған Табиғи ресурстар құқығынан ауысудағы мемлекеттік қызығушылық қоғам мен табиғат арасындағы қайшылықтарда қосымша құқықтық күш-жігерсіз тиісті құқықтық тәртіпті орнату мүмкін емес екендігінде көрінеді, және бұл күш-жігер жеке жетілдірулер емес, түбегейлі өзгеруі керек.құқықтық реттеудің бүкіл жүйесі.
Осылайша, жоғарыда аталған критерийлерді пайдалана отырып, бекітуге объективті жағдайлар бар — Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы қазақстандық заңнаманың дербес саласы болып табылады деп қорытынды жасауға болады.
Экологиялық құқық ұғымы табиғи ресурстарға меншіктің әлеуметтік қатынастарын оларды ұтымды пайдалануды және қоршаған ортаны антропогендік қызметтің зиянды әсерінен қорғауды қамтамасыз ету, жеке және заңды тұлғалардың экологиялық құқықтарын қорғау үшін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын білдіреді.
Экологиялық құқық құқықтың күрделі саласы ретінде әлеуметтік қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жүйесін қамтиды:
— адамның шаруашылық қызметінің алдын алуды және салдарын жоюды қоса алғанда, қоршаған ортаны зерттеу, сақтау және молықтыру ( табиғат қорғау құқығы);
— табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, табиғат пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және экологиялық құқықтарын сақтау (жер, су, орман, жер (тау) және т.б. сияқты дербес табиғи-ресурстық құқық салаларының нормаларын біріктіреді). Экологиялық құқық басқа құқық салаларының (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік) экологияландырылған нормаларын да қамтиды.
Экологиялық құқықтық қатынастар — бұл табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау бойынша қоғам мен табиғаттың өзара іс-қимылы саласында туындайтын экологиялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар.
Экологиялық әлеуметтік қатынастардың табиғатын құру экологиялық құқық пәні туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Экологиялық құқықтың пәні — бұл азаматтар мен ұйымдар арасында табиғи объектілерді сақтау, жақсарту, қалпына келтіру және тиімді пайдалану туралы мемлекеттің міндетті қатысуымен пайда болатын экологиялық және құқықтық нормалардың іс-әрекеті саласында қалыптасатын Тарихи анықталған өндірістік экологиялық қатынастар.қазіргі және болашақ ұрпақтар мүдделері үшін табиғи ортаны сақтау.
Экологиялық құқық әдісі. Әдістің ерекшелігі экологиялық құқық пәнінің ерекшелігіне байланысты, сондықтан экологиялық құқық пәнін құрайтын экологиялық әлеуметтік қатынастардың кешені оларды құқықтық реттеу әдістерінің үйлесімінде көрінеді.
Бқологиялық құқық әдісі келесі элементтерді қамтиды:
1) қолданыстағы заңнамада экологиялық және экономикалық маңызы бар және оларды пайдалану не оларға әсері құқықтық реттеу мен қамтамасыз етуді қажет ететін елдің экологиялық жүйесінің элементтерін бекіту;
2) қолданыстағы заңнамада табиғи объектілерді пайдалануды нақты басқаруды жүзеге асыратын, елдің экологиялық жүйесінің сақталуы мен ұдайы өндірілуін бақылайтын органдардың құрылымын бекіту;
3) қолданыстағы заңнамада табиғат пайдаланушылар тобын, сондай-ақ өз іс-әрекеттерімен елдің экожүйесіне сөзсіз әсер ететін тұлғаларды (жеке және заңды) бекіту;
4) бір жағынан табиғат пайдалану объектісінің ерекшелігіне, ал екінші жағынан табиғат пайдалану қағидаларына негізделген табиғат пайдалану қағидаларын нақты регламенттеу
— табиғат пайдаланушының құқықтық мәртебесі;
5) табиғат пайдалану ережелерін бұзғаны үшін заңды жауапкершілік белгілеу.
Аталған бес элемент экологиялық құқық әдісінің мазмұнын құрайды.
Экологиялық құқықта екі негізгі әдіс қолданылады: жария — құқықтық (әкімшілік-құқықтық) және жеке-құқықтық (азаматтық — құқықтық)):
Қоғамдық-құқықтық әдіс — қатынастарға қатысушылардың теңсіздігіне негізделген және тиісті мінез-құлыққа басқа мәжбүрлеу арқылы мемлекет арқылы рецепт, рұқсат беру, тыйым салу, олардың орындалуын қамтамасыз ету;
Жеке құқықтық әдіс — Тараптардың құқықтары мен міндеттерін ерікті түрде анықтайтын келісім жасасу арқылы олардың теңдігі мен тәуелсіздігіне негізделген.
Экологиялық құқық жүйесі. Экологиялық құқық жүйесі ұғымы үш семантикалық мағынаны білдіруі мүмкін: құқық саласы, ғылым және оқу пәні. Ең алдымен, экологиялық құқық жүйесін құқық саласы ретінде қарастырыңыз. Реттелетін қоғамдық қатынастар шеңберіне байланысты экологиялық және құқықтық нормалар институттарға біріктірілген, олар өз кезегінде экологиялық құқық саласында біріктірілген — жалпы, арнайы және арнайы бөлімдерге бөлінген экологиялық құқық.
Экологиялық құқықтың жалпы бөлігі келесі институттардан тұрады:
— табиғи объектілерге мемлекеттік және басқа меншік нысандары құқығы;
— табиғатты пайдалану құқығы және оның түрлері;
— табиғат пайдалануды және қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік басқару;
-табиғатты ұтымды пайдалануды және экологиялық жүйенің сақталуын ұйымдық — құқықтық қамтамасыз ету; қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық механизмі; азаматтардың экологиялық құқықтары мен міндеттері; экологиялық құқық бұзушылықтар үшін заңдық жауапкершілік.
Ерекше бөлім келесі институттардан тұрады:
— ерекше қорғалатын табиғи объектілердің экологиялық-құқықтық режимі;
— ҚР экологиялық қауіпсіздігі;
— әртүрлі қызмет түрлерін жүзеге асыру процесінде қоршаған ортаны құқықтық қорғау;
— қалалар мен өзге де елді мекендерде табиғи ортаны құқықтық қорғау;
— төтенше экологиялық жағдайлардың құқықтық режимі және т. б.
Экологиялық құқықтың принциптері-бұл құқық саласының негізі болып табылатын оның дамуының бағыты мен негізгі белгілерін анықтайтын экологиялық құқықтың жетекші принциптері.
Қолданыстағы экологиялық заңнамада мынадай қағидаттар бөлінеді:
— олардың ішіндегі ең маңыздысы ажырамайтын игілік ретінде меншік қағидаты болып табылады;
— ведомстволық мүдделердің жалпы мемлекеттік мүдделерден басымдығын жоятын табиғатты пайдалануды жалпы мемлекеттік басқару қағидаты;
— табиғи объектілерді қатаң мақсатты пайдалану қағидаты;
— табиғи объектілерді ұтымды және тиімді пайдалану қағидаты;
— табиғи объектілерді пайдаланудағы қорғау іс-шараларының басымдығы қағидаты;
— осы табиғи объектіні пайдалану кезінде оның басқа табиғи объектілермен және жалпы қоршаған табиғи ортамен барлық экологиялық байланыстарын ескеру қажет.