ДЕГЕЛЕҢГЕ БІТКЕН ШЫНАР
Рымғали Нұрғали
Сапарғалидың ата қонысы – Шоқан мадақтаған, қобыз тартып, ән салған, үлкен эпикалық дастандар тудырған, айтыс ақыны Жанақ жүйрік жырына қосқан Арқаның киелі мекендерінің бірі – Дегелең таулары. Арғы замандарды айтпағанда, бертінде, әсіресе, ХІХ ғасырдың аяғына қарай бұл атырап Семей мен Қарқаралының арасын жалғастыратын жандарал қара жолының бойында болғандықтан, қырдағы әрі шығыстық, әрі батыстық деуге келетін мәдени ошақтардың бірі еді. Шежірелік арнадан тартқанда, Сапарғалидың түп бабасы – Қаздауысты Қазыбектің бір Бошаннан өрбіген қандас туысы, өмір-бақи онымен үзеңгілес жүрген, ай, жұлдызға көз тігіп, болашақты айтатын атақты Жүгіней көріпкел. Ескі көз қариялардың аңызына қарағанда, жарықтықтың мәйіті де ағасы Қазыбектің мәйітімен қатар Түркістанда жатса керек. Сапарғалидың бабасы Бегалы кезінде Ташкентте, Бұқарда ұзақ жылдар оқып, шариғат жолымен қоса, Шығыс фәлсафасын, сан алуан ғылымдар жосығын терең үйренген ғұлама, діндер қари болғандықтан, елге оралған соң қыстауы Сарыобада медіресе салдырып, молда болып, бала оқытқан, сонымен күн кешкен. Сол буынның ішінен кейін Сүлеймен қажы/Мемлекет қайраткері Мұқаметқали Тәтімовтің аталары/, Алдаберген болыс/Шәкәрімнің нағашысы/, Ысқақ /Сапарғалидың әкесі/ секілді ислам негіздерін, Шығыс әдебиеті мен мәдениеті тағылымдарын жас төл, жаңа ұрпаққа сіңіре білген көзі қарақты адамдар шыққан. Дегелең бауырындағы кісілікті шаңырақтарда құран, шариғат, хадистермен бірге араб, парсы, шағатай, түрік, татар тілдеріндегі сан-алуан кітаптар оқылған. Бертінде бұған орыс әдебиеті қосылды. Қазақ сахарасында алғаш скрипка тартқан да – осы Дегелең ауылы. Ең бастысы, туыстық, құдандалық ретімен іргелес жатқан Шыңғыстаумен Дегелең мидай араласып, әбден бауырласып кеткен елдер екені өз алдына, бұл орталар данышпан Абай тағылымын тең, ортақ етіп өскені ақиқат.
Бағзы қазақ қауымындағы жақсы дәстүр бойынша, атасы Бегалы басқа немерелері секілді Сапарғалидың да бес жасында кәлимаға тілін келтіріп, арабша сауатын ашып, өзі оқытқан. Осы алты-жеті жылға созылған сабақ обал мен сауап, күнә мен қылмыс, махаббат пен ғадауат, жұмақ пен тозақ секілді мәңгілік сұрақтарға имандай ұйытып жауап беріп, Сапарғалидың мінез-құлқын, кісілік келбетін, жүріс-тұрысын исламның адамгершілік мұраттары негізінде қалыптастырып, кейін таулар құлап, дариялар арнасынан ауып, тұтас қауымдар күйреп жатса да, құбылып, өзгермейтін рухани әлемнің алтын өзегін жасап берген.
Жаңа заман, құбылған дүние ағысы Сапарғалидың басын тауға, тасқа соқты: Семейге келді, орыс мектебінде оқыды, белгілі қазақ зиялылары Нұрғали мен Нәзипа Құлжановтардың аттарын айдап, кейін туған балаларындай болып кетті, үш жүз елу жігітке басшы болып он алтыншы жылы Петербург түбінен бір шықты, Мұстафа Шоқай басшылығымен Думадан арнайы шешім алдырып азаматтарды аурудан, өлімнен құтқарды; елге оралып, Дегелеңде болыс, Қарқаралыда сот, Алматыда Түрксіб басқармасында қызметкер, газетте журналист, Ғылым академиясында зерттеуші болып істеді, отыз жылдай зейнеткер болды. Бұл – Сапарғали Бегалин өмірінің көпке белгілі деректері.
Таяуда табылған құжат – Алаш қозғалысына жақындастығы, Мұстафа Шоқаймен араласқаны, Әлихан Бөкейхановтың туысы Смаханмен достығы, ең бастысы, ұлтшылдығы, совет құрылысына қарсылығы үшін қазақтың елім деп еңіреген, ұлт жолында сан етін кесіп беруге әзір ерлерінің басына қара күн туғанда Сапарғали Бегалинді де Сталиннің жендеттері 1929 жылы Семей түрмесіне тыққан.
Замандастары ұмытпаған шығар, тұғырдан түспеген кезін айтпағанда, сексеннің жуан ішіне кірген шақтың өзінде Сапарғали Бегалин көшеде, мекемеде, редакцияда, басқа да ресми жиналыста қатары, тіпті кейбір жас буын өкілдері секілді олпы-солпы жүруді, қалай болса, солай үстіне ілінгенді сүйрей беруді білмеді. Ол үнемі жыл маусымына сәйкес келетін әрі әдемі, әрі ықшам, өзіне құйып қойғандай, сәнді киінер еді. Бұл ретте басқада жоқ әрі өте қымбат моданы қуатын Ғабит секілді емес, тазалық, ұнамдылық, қолайлылық талабы бар. Жағасы жоқ жеңсізді жылдар бойы иығынан тастамайтын Ғабиден мінезінен де аулақ. Сапекеңнің көйлегінің жағасын кір шалмайды, шалбарының қыры түспейді, пиджагі мыжылмайды, туфлиінің өкшесі қисаймайды, мойнында – қашанда галстук, басында – көктем мен күзде шляпа, қыста – сусар бөрік, жасы тоқсанға қарай беттегенде ғана таяқ ұстады. Ол кісі үйде мыжырайған шарқай сүйретпей, жеңіл, жұмсақ туфли киеді; тізесі қаптанған ескі шалбар, жеңі қырқылған шапан, тыртиған спортшы формасына жолаған жоқ. Жазу столында ресми жиналыста отырғандай мұздай киініп алатын. Шашылған, бұрқыраған, аткөпір қағаз жоқ, кітаптар, қолжазбасы, қаламы, қарындашы, өшіргіші, көзілдірігі, бәкісі, қайшысы, гантелі – бәрі тап-тұйнақтай, әрқайсысы өз орнында.
Әрідегі үлкендермен қалай араласты, оны біз білмейміз, ал кейінгінің алыптары Мұхтар, Қалыбек, Сәбит, Кенен, Ғабит, Ғабиден, Әлкей, Жүсіпбек, Бауыржан, Бейсенбайлармен, тіпті бертінге дейін Қарағандыда тұрған Алаш көсемдерінің бірі Әлімхан Ермековпен Сапарғали Бегалин қандай қарым- қатынаста болғандығынан хабардармыз. Құлақпен естіп, көзбен көрген жәйттар, өзіміз ішінде болған оқиғалар бар.
Мұхтар Әуезов мұхит тектес дарын, телегей-теңіз білім иесі, атақ- даңқы жер жарған, әлемге мәшһүр жазушы, ғалым бола тұра Сапарғали Бегалинді өзінен екі-ақ жас үлкендігі үшін ғана зият тұтып, төрге шығарып, құрмет көрсетті дейсіз бе? Бір еркек кіндікке зар болып жүріп ақыры Фатимадай қасиетті анадан ұл көргенде /Мұрат Әуезовті айтып отырмыз/ оның атын өзгеге емес, дәл Сапарғалиға қойғызу себебі неде?
Астына ат мінгізіп, қолына ту ұстатып Абайдың 100 жылдық тойын төбеге шауып шығып, бастап беру рәсімін Мұхтар Әуезрв неге Сапарғали Бегалинге тапсырды екен? Мұхтардың апталап, айлап Шыңғыстауды аралағанда қасына ерткен сенімді серігі кім? Тағы да – Сапарғали. Сері де бар, бағылан да бар, ғұлама да бар – соның бәрінен Мұхтарға Сапарғалиды жақын еткен қай қасиеті?
Сәбит Мұқанов сүйсінгеннен Сапарғалиға өлең арнады. Бауыржан Момышұлы аға тұтты. Өзге ортада басқаны елей қоймайтын Ғабит пен Ғабиден қазақтың ауыз екі әңгімесінің үздік шебері Сапарғали отырған жерде байқап басып, көбіне салт, бұрынғы тұрмыс, ел арасындағы хикая, шежіре, аңыз, жүйрік ат, тұйғын құс туралы ағаның ұзақ-сонар сөзіне жалықпай құлақ қоятын. Сапағарли кейде мұртынан бір күліп қойып, тісі ақсиып қалып, ыңыранбай, қақалмай-шашалмай, жорға секілді тайпалып, ашық үн, әдемі әуезбен, қазақы әңгіменің майын тамызып отырар еді. Алып-қашпасы, дарақы-даңғыры, өтірігі жоқ, қарағай домбырадан төгілген күй іспеттес қоңыр сарын есер еді. Мүмкін, Мұхтар Әуезов те осы орайға құлаған шығар. Жиырманың ішінде бірінші дүниежүзілік соғыстың майданында болып, адам қанының судай аққанын көріп шошынған, отыздың ішінде жазықсыз елдің тападай тал түсте тоналып, зорлап жасалған тәркілеу кеселінен аштан бұралып қырылғанын көріп, не істерін білмей жүрегі қарайған, қырықтың ішінде ұлтының маңдайына біткен асылдарын атып-асып құртқан зұлымдықты көріп, дүниенің бәрінен түңілген, елудің ішінде туған Дегелеңі атом полигонына айналғанын көріп көзінен қанды жас аққан – Сапарғали Бегалин тіршіліктегі жалғыз медетті қалам қайратынан тапқан. Онда да тап тартысы, науқандық мәселелер емес, саясаттан аулақ, балалар әлемі, табиғат аясы – шығармаларының негізгі өзегіне айналған.
Саптыаяққа ас құйып, сабынан қарауыл қараған тар заманда, Мағжан айтпақшы, қызыл тілі кісендеулі жүріп, әр түрлі туынды берді.
Сапарғали Бегалин – қазақ жазушыларының бүгінгі буынының ішінде жасы сексенге келіп, халқының ортасында той тойлаған бірінші қаламгер еді. Бұл шежіре адамның өмірі қандай қызық болса, шығармалары да сондай қызық.
Сапарғали – әдебиетіміздің поэзия, проза жанрларында тартымды, толымды шығармалар берген көрнекті суреткер, көп жылдар шаршамай шапқан жүйрік.
«Қазақ бозбалаларына» деген тырнақалды өлеңі 1914 жылы “Айқап” журналында басылған. С.Бегалиннің қазіргі оқушы қолына тиген соңғы көлемді еңбегі – “Замана белестері” атты күрделі роман. Осы 65 жылдық ұзақ сапарда суреткер қаламынан жиырманың үстінде поэма, оннан астам повесть, жүздеген әңгіме, тоғыз шағын пьеса, бір роман, көптеген естеліктер, зерттеулер, мақалалар туды.
Сапарғалидың өлеңдерін зер салып, көңіл қойып оқыған адам оның сазды лирик, сыншыл ақын екеніне анық көз жеткізеді.
Ақынның “Жаз лебі”, “Көктем бұлты”, “Нөсер артынан”, “Сарыжайлау” секілді өлеңдері – сұлу бейнеленген пейзаж үлгілері. “Кавказ аңыздары”, “Бұқара – Самарқанд сапары” циклдарында тосын образ, әдемі деталь, есте қалар бейнелер мол. Абайға, Мұхтарға, Қалыбекке, Қасымға арналған өлеңдерге жүректің тереңінен шымырлап шыққан сыр, таза сезім жан бітірген.
Адамдар ерлігін, батырлығын мадақтайтын “Алтай аңызы” /Төлеген Тоқтаров туралы/, “Қанатты қазақ” /Нүркен Әбдіров туралы/ поэмалары – соғыс шындығын сәтті бейнелеген көркем шығармалар.
Ақын Сапарғали – әсіресе, поэма жанрында кең көсіліп, ұзаққа, алысқа сілтеген қаламгер. Бұл саладағы оның көп еңбегі сөз арасында, ат үсті айтылғанымен, терең талданып, өзіне лайық бағасын алмағандығын өкінішпен ескерте кетудің артығы жоқ деп білеміз. Халық аңызының ізімен жазылған әдемі поэма – “Абақ арманы”.
Абай, Ілияс құдіреттерімен жасалған тұлпарлар сапына тағы бір сәйгүлік қосылғандай әсер аласың.
Қазақтың кең даласындағы тау-тас, өзен-көл аттарына байланысты аңыз-әңгімелерде мол поэзия жатыр. Естігенімізбен ескермейтініміз, мән бермей, байыптамай жүргеніміз, асыл сөзді қадірлей алмай келгеніміз жасырын сыр емес қой. Әйтпесе ел аңызнан “Батыр Баяндай”, «Көкшетаудай» ғажап жыр тудырған дәстүр сайрап жатыр емес пе?
Дәлірек айтқанда, Сапарғали Бегалиннің өткен өмірге арнаған, дерегі, ізі бар материалға сүйеніп жазған дастандарының ішіндегі ең шоқтығы биігі – дау жоқ, тау атына қатысты аңыздан туған “Баян жүрек” поэмасы. Бұл шығармада дара бейнелер, эпикалық серпін, кең құлаш, қызықты оқиғалар бар. Қазақ жігіті Сайқым мен қалмақ қызы Баян арасындағы махаббат, екі елдің ерегістен ығыр болып, ер-азамат арқасында достықпен табысуы сәтті көрсетіледі. Шебер әсірелеу, әуелету жарасып тұр.
“Айдос”, “Ұр, тоқпақ” дастандарынан фольклордың жақсы әсері, өрнек-бедері, бояу нақышы байқалады.
Өмірден көп нәрсені көзімен көріп, бастан кешіріп келген талантты адам жазған туындыны оқығанда, тіршіліктің бұрын өзің аңғармаған, сезбеген жаңа қырларын танып, марқайғандай, кенелгендей боласың. Әсересе, қазақтың көшпелі, бұрынғы тұрмыс-әрекетін жіті білетін С.Бегалиннің әңгіме, повестерінде мал баққан адамның психологиясы, аңшылардың жан дүниесі сенімділікпен, реалистік шыншылдықпен бейнеленеді. Бұл жанрдағы шығармаларда ұлттық өміріміздің енді қайталанбайтын, тарих қойнауына кеткен, суреткер қаламы тірілткен есте қалар, жанды картиналары бар.
Қазір бір ауыздан балалар әдебиетінің үлгілі туындысы саналатын, кезінде одақтық сыйлық алған әйгілі Сәтжан повесіндегі қазға түскен ителгінің қимыл-қозғалысы, динамикасы, өмір мен өлім тайталасы бір оқыған адамның есінен кетер ме? «Көксегеннің көргендері» повесінде Алтай өңірінің сұлу табиғаты, өзгеше, дара сипаты жақсы берілген. Қақпанмен аң аулау, мылтық ату, мергендердің сан-алуан сырларына қанық болу бар мұнда.
Қазақ прозасындағы новелла, оқыс, қызық оқиғалы сәтті шығармаларды атағанда, С.Бегалиннің “Мұстафа қарттың әңгімесі”, “Тайатқан тауынан табылыпты”, “Алданған жолбарыс” хикаялары бел ортада тұрмақ. Әсіресе, ертерек уақыттарда Балқаштың аспан зәулім қамысын мекен еткен шұбар ала, аң перісі – жолбарыс аулаудың тәсілдерін, ер-азаматтың тапқырлығын, жүректілігін бейнелейтін әңгімелерді кім болса да қызықпай оқи алмаса керек.
Халқымыздың жылқы жайын білуі, жүйрік атқа махаббаты «Сұрапылда», «Керкиік», «Колхоз бәйгесі» әңгімелерінде әсерлі көрсетіледі.
Қазақ әдебиетінің проза жанрында С.Бегалин туындылары бір сала іспетті. Әсіресе, ол балалар әдебиетін дамытуға зор үлес қосып, “Бүгінгі Ыбырай”, “Қазақтың Маршагы” атануы тегіннен-тегін емес. Есімдері әлемге аян Том Сойер, Гаврош, Тимур секілді қызық мінезді, қайратты балалардың қатарына С.Бегалин өз кейіпкерлері Сәтжан, Көксеген, Уәш, Ердендерді қосты. Қазір олар орыс, татар, грузин, поляк, корей, бір сөзбен жетпіс жеті жұрттың балаларының сырлас досына, ет жақын бауырына айналды.
С.Бегалин прозасының объектісі – қақаған аяз, дүлей боран, шыжыған ыстық, небір аптапта дала төсін жайлаған кесек тұрпатты ірі мінезді жылқышылар, қойшылар, аңшылар. Бұлардың дені өмірдің өріне шыққан егделер мен саналы тірлікке енді қалам аттаған жасөспірім, жеткіншектер – ауыл адамдары.
Қаламгелердің жетпісті еңсеріп, сексенге аяқ басқанда Қазан революциясының алғашқы күндеріндегі қазақ ауылындағы, қаладағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістерді көрсететін документті, деректі негізі бар “Замана белестері” атты мемуарлық роман жазып шығуын суреткерлік үлкен қайрат деп білеміз. Бұл шығарманың басты кейіпкерлері – белгілі революционер Мұқаметқали Тәтімов, қазақ әйелінен шыққан алғашқы оқымысты, көзі ашық жандардың бірі – Нәзипа Құлжанова, ұлы жазушы Мұхтар Әуезов, тағы басқа аты, есімі мәшһүр адамдар. С.Бегалиннің бұл романын типологиялық тұрғыда Сәкен Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу”, Сәбит Мұқановтың “Өмір мектебі”, Ғабиден Мұстафиннің “Көз көрген” сияқты айтулы шығармаларымен заңды түрде қатар қоюға болады.
Республикамыздың атақты композиторлары Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди, Садық Кәрімбаев, Сыдық Мұхамежанов, Қапан Мусин, Еркеғали Рахмадиев Сапарғали Бегалиннің текстіне ән жазған.
Сапарғали Бегалин жиырмасыншы-қырқыншы жылдарда ел ішінде кеңес, сот, газет қызметтерінде жүріп, кейін Жазушылар одағында, Ғылым академиясында істеген кездерінде республиканың кең атырабын көп аралап, ескі көз, кәрі құлақ майталмандармен табақтас, дәмдес, сырлас болған. Осы сапарында ол естіп, іріктеп, екшеп қағазға түсірген дүниелер – мол қазына. Халық ақындары Иса, Шашубай, Төлеу, Доскей, Қуат шығармаларын сұрыптап бастырып, олардың тұңғыш өмір-баянын жазған – Сапарғали Бегалин. Тәттімбет, Әміре, Естай, Майра, Қажымұқан, Қалыбек тұлғасын кейінгі ұрпаққа танытуда мол еңбек сіңірген де – Сапарғали Бегалин. Ұлт ойындары жөнінде жинаған материалдары да қымбат.
Дегенмен, С.Бегалиннің зерттеуші, оқымысты, фольклорист ретінегі ең жемісті, ең бағалы туындысы – Жамбылдың ата тегі, өмірі деген іргелі зерттеуі деп білеміз. Жамбылдың көзі тірісінде өзінен, онымен өкшелес қарттардың аузынан жазылып алынған бұл еңбекте ұлы ақынның өскен ортасы, ата-бабасы, алған тағылымы, мінез-құлық ерекшеліктері туралы аса қызық деректер бар. Мұның үстіне революциядан бұрынғы Жетісу атырабының аңыз-әңгімелері, жүйрік аты, қыран құсы, сал-серісі, ақын- жырауы, домбырашы-күйшісі жөніндегі фактілер де өте бағалы, дәл. С.Бегалиннің там-тұмдап жарық көрген зерттеуінің кейбір үзінділері кейбіреулер кейде сілтеме беріп, кейде сілтеме бермей пайдаланып та жүр. Осы маңызды әрі әдеби, әрі этнографиялық тарихи мәні зор жұмыстарды толық күйінде жариялау оқырманды қатты қуантар еді.
Халқымыздың асыл перзенті – Шоқан өмірі бүгінде көптеген көркем шығармаларға арқау болып отыр. Сәбит Мұқановтың, Сергей Марковтың, Сәуірбек Бақбергеновтің ұлы ғалым өмірін бейнелейтін роман, повестерінің қатарында Сапарғали Бегалиннің «Шоқан асулары» дилогиясы өзінің деректі негізімен, ықшамдылығымен, тартымды оқиғаларымен ерекшеленеді. Бұл кітап – тамаша адамдар өмірін фактілік негізден ауытқымай дәл бейнелейтін қазақ әдебиетіндегі сәтті туындылардың бірі.
Сексен жылдығын тойлауға елге барғанда радиациядан уланған бұлақтан су ішіп қойған Сапарғали Бегалин жазылмас дертке ұшырап, мерт болды. Жүзге жетер деп жүрген қайратты жан тоқсанға екі-үш жыл қалғанда дүние салды. Маңайына өлім сепкен аждаһа полигон кесепаты Сапарғали Бегалинді өлтіргенмен, оның шығармалары халқымен бірге жасамақ.