КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ АВТОР БЕЙНЕСІ
Шалабай Бердібай
Ш.Уәлиханов атындағы КМУ-нің профессоры, филология ғылымдарының докторы bshalabai@mail.ru
Мәтіннің тілдік ұйымдасуын зерделеуде «авторлық модалдылық» ұғымын зерттеуден тыс қалдыруға болмайды. Өйткені мәтінтүзу мен мәтінқабылдауда оның рөлі ерекше: ол мәтіннің барлық бірліктерін мағыналық, құрылымдық біртұтастыққа біріктіріп тұрады.
Сөйлем модалдылығы біршама зерттелген болса, мәтін деңгейіндегі модалдылықты сөз еткенде, автор мен оқырман арасындағы қарымқатынасты, яғни қарым-қатынас актісі мәселесін қозғау керек болады.
Автор тұлғасын оның мәтіндегі көріну формалары арқылы қабылдау – екі жақты үдеріс, ол автор мен оқырман қарым-қатынасына негізделеді. Мәтін модалдылығы автордың мәтіндегі хабарланған жайға қатынасы, көзқарасы, ұстанымы, оқырманға жеткізуге бағытталған өзіндік құндылықтары ретінде анықталады.
Автордың көзқарасы, бағасы бейнелеудің өзіне сәйкесті тәсілдерін керек етеді. Ал олар әр автор үшін және мәтін түрлеріне қарай әр түрлі болады, олардың уәжділігі, мақсаттылығы айқын болып тұрады. Демек, оларды таңдау тілдік емес міндеттерге байланысты. Автордың хабарланған жайға көзқарасы болып табылатын жалпы модалдылық мәтінді жекелеген бірліктердің қосындысы емес, тұтас шығарма ретінде қабылдатқызады. Сондықтан жекелеген тілдік бірліктердің сапасын емес, олардың тұтастық құрамындағы қызметін анықтау қажет. Сонда автордың жекелік қатынасы, В.В.Виноградов айтқандай, «шығарма мәнінің тұтасқан, орталықтанған көрінісі» болады. «Ол шығарманың барлық тілдік құрылымының жүйесін біріктіреді» [1:164]. Бұдан шығатын қорытынды: мәтін тілдік бірліктердің жай ғана бірігуінен тұрмайды, сонымен қатар ол автордың мақсат, ниетіне орай, қарым-қатынас жағдайы мен автордың жеке ғылыми, интеллектуалдық, қоғамдық, адамгершілік, эстетикалық т.б. бағыттарына сәйкес келетін мазмұндық және формалдық элементтердің бірлігінен тұрады.
Модалдылық категориясымен мәтіннің тағы бір мәнді белгісі – «автор бейнесі» ұғымы тығыз байланысты. Автор бейнесі көркем шығармада тілдік құралдар арқылы жасалады, бірақ ол оқырман санасында туындайды.
Демек, автор бейнесі «оқырман қабылдауы» категориясымен тығыз байланысты. Алайда, оқырманның қабылдауын автор өзі ұйымдастырады, оның ұйымдасуы мәтін құрылымында жүзеге асады.
Төменде «Абай жолы» романында автор бейнесінің тілдікмазмұндық ұйымдасуына аз-кем тоқталамыз.
«Абай жолындағы» автор бейнесі, бір жағынан, қазақ прозасының қаншалықты дамығанын көрсетсе, екінші жағынан, жазушының дара стилінің ерекшеліктерін де танытады.
«Абай жолында» автор кейбір қаламгерлердей өзін ашық түрде көрсетпейді. Оқиға, құбылыстарды баяндауда өзін бейтарап ұстайды, кейіпкерлерді бейнелегенде өзі солармен бірге, бір қатарда тұрады. Бұл тұста автордың өзін білдіруінің негізгі тәсілі – ортақ төл сөз. М.Әуезовтің ортақ төл сөзді пайдалануында да өзіндік ерекшеліктер бар. Автор өзі мен кейіпкер арасындағы аралық шекті алып жатады да, бірде кейіпкерге жақындап, бірде одан алыстап отырады.
«Үш күндік жолдың бүгінгі, соңғы күніне шәкірт бала барын салды. Қорықтан күн шыға атқа мінейік деп асыққан-ды. Бұны қаладан алып қайтқалы барған ағайыны Байтасты да таң атар-атпастан өзі оятып тұрғызып еді.
Күнұзын аттан да түспей, өзге жүргіншілерден оқ бойы алда отырған. Кей-кейде өзіне таныс Көкүйірім мен Буратиген, Тақырбұлақ сияқты қоныс-құдықтардың тұс-тұсына келгенде бала оқшау шығып, астындағы жарау құла бестісін ағызып-ағызып та алады».
Сыртқы баяндау үлгісі – авторлық, бірақ ішкі тыныс-демі – кейіпкердікі. Үйін, елін сағынған, алып-ұшқан көңілдің жай-күйі дәл берілген. Автор бала болмысының тамыр бүлкілін дәл басу үшін, оның өзіне айналып отыр. Мәтіндегі өздік есімдіктердің атқарып тұрған рөлі – автор баяндауын кейіпкердің ішкі қабылдауына айналдырып жіберу.
Жалпы, қай кейіпкерді баяндаса, автор соның ішіне енеді, сол болып сөйлейді, сол болып ойлайды.
Шығарма тілінде автордың кейіпкер тұрғысынан баяндауын қамтамасыз ететін тілдік тұлғалар бар. Олар зат есімнің орнына жүретін сын есімдер (арттағылар, үлкендер), олардың орнына қолданылатын есімдіктер (көбінесе сілтеу есімдігі), өткен шақ есімше тұлғалары т.б.
Солайша, оқиға, құбылысқа автор көзқарасы кейіпкер көзімен беріледі. Кейіпкердің ұнатқаны – автордың ұнатқаны, кейіпкердің жек көргені – автордың жек көргені. Сағынып қайтқан баланың туған жерінің әр белесін, әр көдесін ынтыға көз алдына әкелуі – соның айғағы. Қорқытқанға көнбеуі− соның дәлелі.
Абайдың ауылға келген жерін баяндаулары, туыс-туғанымен көрісуі –бәрі сол Абай көзімен беріледі. Оны, әсіресе, тәуелдік тұлғадағы туыстық қатынасты білдіретін сөздер айқын аңғартады. Бұлардың бәрі де – баяндау тәсілінің жазушы қаламына тән өзіндік ерекшеліктері – ортақ төл сөздің ерекше үлгісі. Ал нағыз ортақ төл сөздер де жоқ емес. Олар бірақ ұзынсонар емес, қысқа, кейіпкерлердің аласұрған ой-сезімін, эмоциясын не басқалай бір ой-күдігін беруде ғана қолданылады.
« −Балам, бойың өсіп ержетіп қалыпсың-ау! Молда болдың ба? Бойыңдай боп білімің де өсті ме? – деді. Кекету ме , жоқ күдік пе? Немесе шынымен жай білгісі келгені ме?»
«Бірақ бауырына басқанның өзінде де Абайдың жүрегін қаттықатты соқтырған аса бір өзгеше жақындық білінді. Ана құшағы!.. Ұлжан көп ұстаған жоқ».
Автор ара-арасында басқа да жақын кейіпкерлердің бейнесіне енеді. Бұл баяндауды түрлендіру үшін керек.
«Үлкендер бала мінезіне бір күліп, бір таңданып сүйсініп қалды. Қара сұр бала көптің көзі бір өзіне қадалғанда енді қысылыңқырап, қызарып еді. Бірақ, көзінде жайнай жанған от білінеді. Өзге балаларының ажарынан бөлек, қызулы, саналы оты бар сияқты.
Ұлжан тартымды болуымен қатар, сыншы да ана. Баласының жаңағы мінезіне біраз ойлана қарап отырды. Биыл денесі өскелеңдеп қалған баласы мінез жағынан да ересек тартқан сияқты…»
Жазушы алғаш рет Құнанбай портретін де бала көзі – Абай көзімен береді. Жалпы, өзге үлкендер болмысы да, олардың іс-әрекеті де Абай көзімен қабылданады. Осы тұста үлкендер әлеміне, үлкендік әлеміне ену басталады. Бұл – Абайдың сапалық жаңа деңгейіне өтуінің, үлкендеуінің, ой толықтыруының алғашқы бастамасы, ал нағыз үлкен өзгеріс Қодар өлімін көргеннен кейін болады.
«Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда, Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жалтұмсығының сол иығына шығып алып, қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя беріп, салғырттығы жоқ сергек қатал күзетші.
Жалғыз көз шүңет емес, томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады. Иығына бота ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай, осы үйде әркімге қарамайды. Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ғана қадалып сөйлейді…»
Осылайша осында отырған барлық үлкендердің сыртқы келбетінің бір-бір ерекше қырларын Абай көзімен беріп алады да, автор әрі қарай өз баяндауларына кіріседі.
Жазушы өз кейіпкерлерінің ішкі жан-дүниесіне бойлай ене отырып, бейнелеуші барлық тілдік құралдарды соған сәйкестендіреді, сөйлем құрылысы, мәнері, сазы, тоны, ырғағы…түгел соған бағынады.
«…Қамқа күрсініп алып: –құданың құдыреті, бүгін түсіме балаңыз біртүрлі боп кірді, –деді.
–Пәке паруардигар! Паруардигар! –деп, мол келген батыр кеудесін қақ жарған шерді Қодар да шығарды. «Түс шіркін жұбаныш па, тәңірай!». Бүгін өз түсіне де Құтжаны –жалғызы кірген еді. Бірақ Қамқа түсті кәдімгідей медеу көреді. Айтсын. Бала көңілі тым құрса, сонысымен уанған болсын. Тыңдайды».
Соңғы сөйлемдер Қодардың ойымен тұстасқан ортақ төл сөз түрінде берілгендіктен, кейіпкердің көңіл ауанына сәйкес, үзік-үзік сөйлемдермен араласады. Айқындауыш қайғы ауырлығына ерекше мән бергізеді.
«Қаны қашып, аппақ сұр болған бетін төр жаққа, атасы жаққа бұрып, қадала тыңдады. Екі көзі жасқа толып, қызарып тұр. Аш бетінде көк тамырлары білінеді».
Бұл –Қамқаның портреті. Аяусыз қайғының астында жаншылып, езілген шерлі жанның сүлдері. Жазушының «жүдеу не арық бет» демей, дәл «аш бет» деп алуының өзі қайғы салмағын он есе, мың есе ауырлата түседі, дәл сондай бетте ғана көк тамырлар айқын білінсе керек.
«Бөктер желі таңертең әрдайым Шыңғыс аса соғатын қоңыр салқын күйінде. Қазірде де күн қызуын жеңілдетіп, майда қоңыр лептей үріп тұр. Бірақ бұл жарастық, бұл жастық кімдер үшін. Әлдекімнің рақаты, әлдекімнің қызығы, сайраны үшін болар. Жалғыз-ақ мынау екі қаралылар үшін ол жоққа тән».
Міне, осы жерде автор өз бейнесін ашық, анық көрсетеді. Бұл – ортақ төл сөз емес. Бұл таза автор үні, автор дауысы. Өзінің жанашыр, бірақ қолынан келері жоқ халін анық байқатады. Жалпы, М.Әуезовке мұндай өз бетпердесін ашық көрсету (Ғ.Мүсіреповтей) тән емес. Бірақ мына жерде ауыр қайғы болмысы соған амалсыз апарады.
Сөйтіп, автор бейнесі «Абай жолында» біресе қалқып жоғары қабатқа шығып, айқын бедерленіп, біресе тереңге сүңгіп, оқиғалар мен кейіпкерлердің тасасында, терең қабатта көрініс табады. Роман оқиғаларының қозғалысын, ілгері жылжуын ұйымдастыруда ол ерекше белсенділік атқарады. Автор бейнесі көбінесе Абай бейнесімен астарлас.
Пайдаланылған әдебиет:
1. В.В.Виноградов. О теорий художественной речи. Москва, 1971.