МӘЛІК ҒАБДУЛЛИН ТУРАЛЫ БІРЕР СӨЗ
Нуркина Ж.Б.
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
«Құқықтану» кафедрасының аға оқытушысы
Қазақ халқының ардақты ұлы, сегіз қырлы, бір сырлы жігіттің сырттаны, абзал азамат, жүййрік ғалым, ұлағатты ұстаз, жазушы Мәлік Ғабдуллинді үлкендер мен өз қатарластары сыйлап, құрметтеп еді. Мәлік Ғабдуллин жарқын өмір сүрді. Ол қазақ халқының тарихында жыр алыбы Жамбыл, ұлы ғалым Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов және басқалармен бірге үлкен де көрнекті орын алады. Халқымыздың айтулы ұлы Мәлік Ғабдуллин тұралы аз жазылған жоқ, әлі де жазыла береді. Келер ұрпақ оның адам айтып жеткісіз үлкен адашылығын, парасаттылығын, кішіпейілділігін, батырлығын, ғалымдығын, осыншама атақ-даңқының жоғары екендігіне қарамастан мейлінше қарапайымдылығын әрдайым еске алып отыратын болады.
Соңғы жылдары Мәлік Ғабдуллин өзі өмір сүрген ортасындағы және де өзі жақсы білетін қатарлас, қанаттас бірге жүріп қызмет еткен ғылым, мәдениет қызметкерлері жөнінде көлемді мемуар жазуды жоспарлап жүрген болатын. Алайда сұм ажал кімді арманына, дегеніне жеткізе берген дейсің. Көп істі жүзеге асырса да Мәлік Ғабдуллин бұл дегені жеріне жетпей қалып қойды.
Оның ең бірінші кезектегі міндеті Ұлы Қтан соғысында ерліктің небір үлгілерін көрсеткен қазақ жауынгерлері туралы роман жазу болатын. Оның бірқатарын «Алтын жұлдыз», « Ел намысы ер намысы», « Менің майдандас достарым», « Сұрапыл жылдар» атты кітаптарында жазды да. Осылардың бірде біреуінде ол «мен », «мына мені қарашы» деп мақтан айтқан адам емес. Әңгімелерінің басты кейіпкерлері қарулас достары, қанды көйлек жолдастары, қатардағы жауынгерлер.
Көкшетау қаласынан оңтүстікке қарай 30 шақырым, ал атақты Бурабайдан 60 шақырымдай жерде Желтау тауы бар. Оның айнала маңайын есімі елге кеңінен мәлім, кезінде Абылайды ақ киізге салып хан көтерген Қанай бидің алты ауылы қыстайды. Солардың бірі-Қойсалған ауылы. Ел орыс, украин, мордва, татар селоларымен көрші орналасқан. Сол Қойсалғанда Мәлік Ғабдуллаұлы 1915 жылы 15 қараша күні дүниеге келген. Болашақ батыр, жазушының анасы Әлия Оспанқызы Қарабұлақ ауылының тұрғыны Оспан Жәнібековтың отбасына тұған. Мәлік Ғабдуллин шанырақтағы екінші бала болды. 14 жасынан бастап атақты жазушы Сәбит Мұқановтың тәрбиесін алады.
1924-1931 жылдар аралығында М.Ғабдуллин Көкшетау қаласындағы жетіжылдық қазақ мектебінде оқиды. 1931 жылдың қыркүйегінен 1935 жылдың шілдесіне дейін Алматы қаласындағы Абай атындағы Педагогика институттың «Қазақ тілі мен әдебиеті” бөлімінің студенті. 1935 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтын тәмамдайды. Институттан кейін 1935-1937 жылдар аралығында әскери борышын өтейді (1937 жылдың қарашасына дейін Өзбек ССР-і Ферғана қаласында Отан алдындағы борышын өтеді). Әскерден келгеннен соң 1937 жылы «Социалистік Қазақстан» газетінде әдеби қызметкер болып еңбек етеді. 1938 жылы «Қазақстан пионері» газеті редакторының орынбасары қызметінде болады, КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық Филиалындағы Тіл және Әдебиет Институтында ғылыми қызметкер болады. 1938-1946 жылдар аралығында Абай атындағы ҚазПИ-де аспирантуралық дәреже бойынша білім алады. Жас аспирант кандидаттық диссертация тақырыбы ретінде “Қобыланды батыр” эпосын таңдап алып, халқымыздың ауыз әдебиетіне, оның ішінде ұлттық фольклор тұнығына тереңінен бойлайды. Бірақ сәтті басталған диссертациялық жұмысын аяқтағанымен, қорғауға мүмкіндігі болмайды. Себебі дәл сол кезде сұрапыл соғыстың оты тұтанған болатын. 1941 жылы ел басына күн туып Ұлы Отан соғысы басталғанда алғашқылардың бірі болып өз еркімен майданға аттанады.
1941—1945 жылдар аралығында Мәлік Ғабдуллин Ұлы Отан Соғысына қатысады. 1941 жылдың қыркүйегінен бастап соғыстың соңына дейін фашистік күштерден Отанды қорғау борышын абыроймен атқарады. Аға политрук болады. Майданда И. В. Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизияда жауға қарсы шайқасады. 1942 жылы Новгород облысына қарасты Холм қаласының маңында болған ұрыста Мәлік солдаттардың біразына басшылық етеді. Ол басқарған сарбаздар фашистердің тісіне дейін қаруланған әскеріне тойтара соққы береді. Кескілескен ұрыстың нәтижесінде жаудың екі таңкісін гранатамен жарып, жаудың 12 солдатын тұтқынға алады. Ұрыс кезінде Мәлік Ғабдуллин жарақат алады. алайда алған жарақатына қарамастан жауға қарсы оқ боратады. Осы ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен (№ 1035) Мәлікке 1943 жылдың 30-қаңтарынан бастап Кеңес Одағының Батыры атағын береді. Бұл атақпен қоса Ленин ордені және «Золотая Звезда» медалі де қоса марапатталады.
Соғыстан кейінгі жылдары
1946 жылдан бастап М.Ғабдуллин запастағы подполковник болады. Сұрапыл соғыс жылдарынан соң елге аман қайтып, түрлі салаларда белсенді қызмет етеді. Артынан өшпес із қалдырады. 1959 жылы оған »Филология ғылымдарының докторы» ғылыми дәрежесі тағайындалады. Соғыстан кейінгі жылдары ғылыми-педагогикалық салада қызмет атқарады, 1946-1951 жылдар аралығында Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тіл және Әдебиет Институтында директорлық қызметте болады, 1951-1963 жылдар аралығында Абай атындағы ҚазПИ-де ректорлық қызмет атқарады, 1963—1973 жылдары Қазақ КСР ҒА Тіл және Әдебиет Институтында Фольклор бөлімінде меңгеруші болып істейді. Әдебиет саласындағы М.Ғабдуллиннің әдеби қызметі 1938 жылдан басталды.
Мәлік Ғабдуллиннің зерттеген негізгі еңбектері қазақ халқының батырлық эпостары, мақал-мәтелдері, айтыстары, ергешілері мен халық әндері болады. Қазақ әдебиетінің көптомдық тарихын шығаруға ат салысады. Оның »Қазақтың батырлық эпостары» зерттеу еңбегі 1972 жылы Ш.Уәлиханов атындағы сыйлыққа ие болады. КСРО Жоғарғы Кеңесінің 24-шақырылымдарында депутаттық мандатқа ие болады. Мәлік Ғабдуллин «Менің майдандас достарым (Мои фронтовые друзья)» (1947), «Алтын Жұлдыз (Золотая звезда)» (1948), «Майдандық очерктер (Фронтовые очерки)» (1949), «Будни войны» (1968), «Достар, жолдастар жайлы» (1969), «Ызғарлы жылдар (Грозные годы)» (1971) атты көркем әдеби шығармалардың авторы болып табылады. Мәліктің әдеби туындыларының кейбірі И. П. Щеголихин көмегімен орыс тіліне аударылды.
Мәлік Ғабдуллин «Алтын Жұлдыз (Золотая звезда)» Кеңес Одағының батыры медалімен, Ленини орденімен, «Қызыл Ту» орденімен, Бірінші дәрежелі Отан соғысы орденімен және екі рет «Қызыл жұлдыз» орденімен, «Москваны қорғағаны үшін», «Германияны жеңгені үшін», «Венаны алғаны үшін» медальдарымен марапатталды (суретте: Кеңес Одағының батыры медалі).
Соғыстан кейінгі бейбіт өмірде саяси-қоғамдық істерге белсенді түрде араласып, еңбек сіңіргені үшін оған 1961 жылы ҚазКСР-не еңбегі сіңген қоғам қайраткері атағы берілді.
Қазақ хылқының біртуар батыр ұлдарының бірі болған, ұлағатты ұстаз, қоғам қайраткері және жазушы Мәлік Ғабдуллин 1973 жылы 2-қаңтарда Алматыда көз жұмды.
Мәлік Ғабдуллин кезіндегі қазақ әдебиетіне қарсы жүргізілген солақай саясаттан талай мұрамызды сақтап қалған. Артына өшпес мұра қалдырған азаматтарды құрмет тұту өскелең ұрпақтың парызы болғандықтан қазір ол кісінің еңбектері қайта зерттелу үстінде. Батырдың Алматыда тұрған үйі мен қызмет атқарған Институтында батырға арнап мемориалды тақта орнатылған. Өзі туып-өскен аудандағы мектеп пен көше аттары Мәлік Ғабдуллиннің есімімен аталады. Көкшетауда батырға арналып арнайы мұражай ашылған. Алматы, Астана және Көкшетау қалаларында көше аттары М.Ғабдуллин есімімен аталатын болды. Мәншүкке Батыр атағын берудегі Мәліктің еңбегі Мәлік батыр сұрапыл соғыз жылдарында Қызыл Армияның Саяси Бас басқармасының орыс емес ұлттардың жауынгерлері арасында үгітшісі болып қызмет атқарады. Ол соғыс кезінде қазақтың батыр қызы Мәншүк Мәметоваға қамқоршы аға болады. Тіпті, Мәншүктің қазасынан кейін оған Батыр атағын бергізу үшін М.Ғабдуллин үлкен еңбек сіңіреді. Бұл жайлы ҰОС ардагері Байуақ ардагер мәлімдейді. Мәншүктің қазасын ести салысымен, ол дереу Невель қаласына келеді. Ол кезде құрамында Мәншүк болған 100бригада тарап, 1-атқыштар дивизиясы құрылып жатады, ал Байуақ сол уақытта Невель қаласындағы 6-гвардиялық армияның резервінде тұрады. Мәлік келе-сала: «Мәншүкке не жасап жатырсыңдар?» – дейді. Олар екінші дәрежелі Отан соғысы орденіне ұсынғандарын айтады. Мәлік жатып кеп ашуланады. Сосын тұрып: «Айтыңдаршы, Алматы мен Мәскеудің арасы қанша шақырым?» – дейді. Біреуі «4800» десе, біреуі «5000 шақырым» деп жатады.
Ерлік ұрпаққа үлгі деген осы. Мәлік аға бабасының осынау ұлы қасиеттерін біздің заманымызда қайта жанғыртып, елінің есінде мәңгі қалды.