МӘЛІК ҒАБДУЛЛИН ЖӘНЕ ОРЫС ЗИЯЛЫЛАРЫ
Серік Негимов
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы
Кеңес Одағының Батыры, КСРО Педагогика ғылымдары академиясының академигі, оқымысты-педагог, білгір фольклортанушы, әскери мемуарист Мәлік Ғабдуллиннің ортасы әр алуан. Ол ұлт зиялыларымен қатар, орыс зиялыларымен де (ғылым, көркемөнер, әскери қайраткерлер) тонның ішкі бауындай араласқан. Дәрісін тыңдаған, тәлімтәрбиесін көрген және шығармашылық жөнімен байланыста болған. Мұның түп-төркіні – қаһарман ғалымның жастайынан табиғатынан дарыған әдептілігінен, өнер-білімге деген құштарлығынан, елге қызмет ету мақсатынан болса керек. Енді ол араласқан кейбір қайраткерлерге сипаттама берейік.
Академик М.С.Сильченко студент Мәлік туралы былайша тебіреніп жазады: «Бұл әр ұлттың бас қосқан көпшіліктің ішінде ерекше көзге түскен Мәлік болды. Күн қағып қоңырқайланған жүзі, күлкінің ишарасы ойнаған жұқа еріні, қалтқысыз нәрестедей жылылық егетін сүйікті көзі, оны басқалардан анағұрлым жас етіп көрсететін.
Мәлік институтқа кірісімен-ақ бәрін біліп алғысы келді. Институтта қандай пәндер жүреді? Студенттер қалай тұрады? Кітапханада қандай кітаптар бар? Осылардың бәрін де біліп алып, оқуға шындап, шүйілейін дегендей болды. Бұл сұрақтардың өзі-ақ оның табандылық-беріктігін, алды-артын тез болжап, мол жаярлық өршілдігін анықтарлық еді. Даусындағы сенімділік, қайраттылық, ой-пікірінің әрі ашық, әрі татсыздығы оның оқуға шын құмар, бар ынтасымен берілген ересек екенін мойындатарлық еді.
Ол ибалылығымен де, білімге құмарлығымен де жұрт көңілін өзіне бұрып әкетті.
Профессор немесе доцент лекция оқығанда оқытушыдан көз айырмай, мейлінше зер сала тыңдайтын да, лекциядан өзінің ұққанын және берік сақталуға тиісті жерлерді жазып алуға асыққанда ғана дәптерге үңілетін. Мәлік сағат санап, күн санап өсті. Оның дүние мен адамдар туралы ұғымы кеңейіп, күн сайын өрістей берді» — деп, сүйікті шәкіртінің бейнесін терең, толық сипаттаған-ды. (Біздің Мәлік. Алматы, 1943. 30-41 беттер.)
Академик Ю.М. Соколовтың: «Мәлік Ғабдуллин халық әдебиетін өте жақсы көреді. Қолынан іс келетін жастың бірі» – деуінде негіз бар.
Ю.М. Соколов Мәліктің Буслаев туралы жазған еңбегінде қазақ фольклор материалдарына сүйене отырып, Буслаевтың концепцияларын сынаған бөлімі, зерттеу жұмысындағы жаңалық деп айрықша көрсетті.
Кеңес Одағының Маршалдары Иван Христофорович Баграмян, Павел Семенович Рыбалко (Мәкеңнің Ферғанада болғандағы әскери ұстазы). Кеңес Одағының Батырлары Дмитрий Глинка (2 рет алған), Арнольд Мэри Мәлік Ғабдуллиннің ағалы-інідей болған сырлас, сыйлас, дәмдес, болған достары еді.
Орыс жазушысы Б.Полевойдың «Правда» газетінің 1943 жылғы 25 сәуірінде «Рождение эпоса» («Елдің ері») тамаша очеркінде Мәлік батырдың от кешуде небір өткелдерден сүрінбей өткендігін, соғыстың бұлжымас шарты бойынша «асуы жоқ асқар, есігі жоқ қорған» болмайтындығын терең сезінгендігін, ересен батырлық-ерлік қимылдарын, шапшаңдық пен айлакерлік әдістерін шынайылықпен әңгімелейді. Мәлік батырдың бірде «төрт еседен артық күшпен өте берік бекіністе отырған неміс гарнизонына осынша батыл түрде шабуыл жасаудың жоспары өз күшіне де, жолдастарының күшіне де берік сенген, нағыз талантты, қорқа білмес, ержүрек жауынгерлердің ойынан туғандығын» орынды келтіреді.
«Өзінің ержүректігімен, жауынгерлік ұсталығымен атағы шыққан атақты батыр командир, адамның жаны мен жүрегін жақсы білетін, ішкі сырын айтқызбай ұғатын саяси қызметкер – орысша, қазақша, қырғызша, өзбекше, қалмақша, қарақалпақша, татарша еркін білетін тіл ғалымы – Мәліктен армиялық үгітшіге керекті ең жақсы қасиеттердің бәрі табылады», – деп жазады Б.Полевой. Мәліктің майдандағы ерлік өмірін жетік білген орыс жазушысының бұл очеркінде «беті пілдің сүйегінен ойып жасағандай сұлу жігітсің», «отша жайнаған көздері», «әрі ыңғайлы, әрі тез қозғалысы», «өзіне қанша қатал болса, қарауындағы адамдарын да сонша жинақы, әр әмірді бұлжытпай орындайтын халде ұстайтыны», шән мәнісінде, «қазақ халқының батыры» екендігі барынша ынтызарлықпен сипатталады.
1943 жылдың 9 мамыр күні Мәлік Ғабдуллинге жазған хатында Мұхтар Әуезов: «Правдада» басылған Полевойдың очеркі – біздің бәріміздің жазып жүргенімізден сонақұрлым құнды, толық, жақсы боп шыққан екен. Шын қуаныш болды» – дейді.
1943 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен М.Ғабдуллинге Кеңес Одағы Батыры атағы берілгеннен кейін, Мәскеу мен Алматыда шығатын газеттерде ол туралы ұшан-теңіз жариланымдар жарық көрді.
Соның бірі – ҚазПИ-дің әдебиет кафедрасының меңгерушісі, пейілі мен мейірі өзгеше Михаил Иванович Ритман (Фетисов) «Наш Малик» дейтін «Казахстанская правда» газетінде жарияланған эссесінде (1943, 28 августа, № 171) былай деп көрсетіпті: «Малик – любимый сын своего народа, его гордость, его слава… Малик – полон благородной национальной гордости. Он горд тем, что и казахи поднялись на такую высоту национально-исторического самосознания. Он горд тем героическими национальными традициями и, как народный батыр, заявляет: «Мне суждено природой – думать, мечтать, творить… Долг чести, совести и дружбы превыше всего».
М.И.Фетисов (1907-1960) КСРО Жазушылар Одағының мүшесі, филология ғылымдарының докторы, сыншы, жазушы. 1950 жылдан бастап КСРО Ғылым Академеиясы А.М.Горький атындағы Дүниежүзілік Әдебиет институтының аға ғылыми қызметкері болған. Оның «Литературные связи
России и Казахстана (30-50-е годы ХІХ века)» кесек монографиясы 1956, 1959 жылдарда Мәскеу мен Алматыда жарық көрген. Классикалық білімнің иесі Жамбыл және Мәлік Ғабдуллин жөнінде еңбектер жазған. 1943 жылы «Малик Габдуллин – герой Советского Союза» дейтін қолжазбасын әзірлеген, алайда жарық көрген жоқ.
Иә, 1943 жылы Мәскеу қаласында Қызыл Армияның Бас Саяси Басқармасында майдан мен әскери округтердегі орыс емес ұлттар жауынгерлерінің айтулы үгітшілері бас қосқан-ды. Солардың алдында СССР ҒА-ның академиктері Юдин, Минц, Панкратова, генераллейтенанттар Кузнецов, Богаткиндермен қатар Совет Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллин «Некоторые вопросы воспитания нерусской национальности» деген тақырыпта парасатты толғам-байламдарға бай лекциясын оқыды («Красная звезда», 1943, 24 июля).
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен 1943 жылы 30 қаңтар күні Мәлік Ғабдуллинге Кеңес Одағының Батыры атағы берілгенде, Қазақ Елінің мерейі үстем болып, ақ түйенің қарны жарылды. Қазақ даласында қуаныш лебі есті. Қобыланды мен Едігенің, Қарасай мен Исатайдың, Махамбет пен Аманкелдінің жадымызда жатталған ұлы бейнелері, асыл рухы тірілді.
Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогтік институты мен КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы жанындағы Тіл-әдебиет және тарих институтында Мәлік Ғабдуллинге арналған митингі – ғылыми кеңес өткізілді. Оған академиктер К.Н.Мещанинов пен С.Е.Малов, тарихшы А.М.Панкратова мен заңгер Шац, жазушы М.О.Әуезов пен Е.Ысмайылов, Н.Сауранбаев пен М.С.Сильченко, А.Ысқақов пен профессор А.Глаголев қатысып, ел мақтаны, жігіттің берені Мәлік батырдың өмірбаяны, ғылыми-шығармашылық қабілеті, рухани келбеті туралы терең мазмұнды әңгімелер айтылды.
Өзбекстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті Ғылым және жоғары оқу орындары бөлімі меңгерушісінің орынбасары Анатолий Константинович Тюленов (1920-1968) Мәкеңнің сыйласы болған. Ол – педагогика ғылымының кандидаты. Оның жесірі Галина Михайловна Тюленова менің ерім Сізді өте қатты құрметтеуші еді. Сондықтан хат жазып отырмын (24. 04. 1968). Мен оған жүрегің әлсіз, ғылыми жұмысты қоя тұр деп ақыл айтатын едім. Сөйтсек ол Мәскеуге барғанда, докторлық диссертациясының тақырыбын бекітіпті. Сіз бірге болған екенсіз. Тақырыбының аты қандай және қаншасы жазылған екен деп сұрапты.
Мәлік аға Г. М. Тюленовадан келген конверттің сыртына «Ответил».
30. 04. 1968 г» деп белгі соғыпты.
24.ІV.1968 г.
Здравствуйте, уважаемый Малик Габдуллаевич!
Извините, что беспокою Вас просьбой сообщить мне некоторые данные, а именно:
1) Какое название темы докторской диссертации моего мужа – Тюленева Анатолия Константиновича, которую он официально утвердил, когда был вместе с вами в Москве?
2) Сколько, примерно процентов диссертации (я имею в виду докторской) было уже написано?
Я это спрашиваю потому, что в кабинете мужа разбирают все бумаги и документы. Все личные бумаги они вернут нам, а я, к стыду своему, даже не знаю как называется тема докторской диссертации и сколько уже было написано.
А не знаю я этого потому, что всегда говорила мужу, чтобы он не писал докторскую диссертацию, т.к. знала о его больном сердце и о том, что страшно перегруженная, связанная с командировками. Я всегда волновалась за его здоровье и все время доказывала ему, что при такой перегрузке в работе да с больным сердцем писать докторскую диссертацию нельзя. Но он, оказывается не слушал меня. Он только успел мне сказать, что в этот раз в Москве, он официально утвердил докторскую диссертацию.
Я осмелилась обратиться к Вам, Малик Габдуллович, потому, что мой покойный муж говорил мне о Вас очень много хорошего. Поэтому еше раз прошу выслать мне, если это Вас не затруднит, вышеуказанные данные.
С уважением к Вам
Тюленева Галина Михайловна Адрес г.Ташкент – 31
ул. Г.Лопатина, дом 62, кв. 76
Қарулас досы А. И. Асхатов Мәлік батырдың 1970 жылы Қазақ ССРнің 50 жылдық мерекесін ашқанына шексіз қуанады. Мәліктің өтінішіне байланысты суреттерін салады. Балалары мен тәрбиешінің бірігіп шығарған өлеңін жібереді. Онда былай делінген:
Вы сильный и смелый
Герой Казахстана.
Гордимся мы Вами Мы Вас полюбили.
24. 12. 1970 ж.
М.И.Фетисов келте ғұмырында өз заманының айтулы азаматы Мәлік Ғабдуллинмен шығармашлық байланыста болған. Және оның адамгершілік мәдениетінің жоғары екендігіне, достық қарым-қатынаста болғанына осынау эпистолярлық мұрасы толық дәлел.
№1
Дорогой Малик!
Приятно было получить от Вас письмо, хотя во много приятнее было бы лично встретиться и дружески побеседовать. Уверен, что это осуществится в самое ближайшее время, поскольку Вы бываете частым гостем нашей столицы.
По вопросу, который Вас интересует, я специально беседовал с Д.Д.Благим, председателем экспертной комиссии по литературоведению. Он говорит, что солидный учебник по фольклору вполне может быть представлен в качестве докторской диссертации. Все дело, по моему мнению, зависит от качества, от научной глубины и полноты разработки, материалов по казахскому фольклору, а в этом я не сомневаюсь, ведь Вы давно работаете в этой области. Такая книга, а именно важно, чтобы была книга, охватит проблемы казахского эпоса. Значит, эта тема сливается с той книгой для вузов, которую Вы своевременно задумали. Поговорю еще по этому вопросу с В.Н.Чичеровым, который сейчас находится в командировке в Северной Осетии.
Все мои члены семьи благодарят Вас за приветствие и в свою очередь передают Вам душевный привет. Крепко жму руку.
Москва, 19 октября 1956 г.
№2 Дорогой Малик!
Мне передавал Н.Ф.Бельчиков, что Вы звонили ему и интересовались делом Хажима Джумалиева.
Могу Вас порадовать, порадовать и самого Кажима. Мне вчера довелось вторично делать доклад по его делу, и экспертная комиссия приняла предложения о восстановлении его в степени доктора. В один из ближайших суббот Пленум ВАК рассматривает этот вопрос и, не сомневаюсь, утвердит наше решение.
Рады будем встретить Вас в Москве. Жалко, что в прошлой приезд Ваш наша встреча не состоялась из-за нашей пребывания в Риге.
Крепко жму
руку
5/IV-1957г.
№3
Дорогой Малик!
Одновременно с этим письмом послал отзыв об автореферате в Ученый Совет Ин-та. Копия для Вас.
Желаю Вам успешной защиты и не сомневаюсь, что она завершится полной удачей. Добротная работы получит высокую оценку.
В.Н.Сидельникова встречал на недавнем собрании писателей, говорил с ним о Вашей диссертации, а он обещал послать свой отзыв.
Очень меня огорчила новая неудача с утверждением доцентская звания Давида Николаевича. Он заслужил, если говорить серьезно, даже профессорского звания. Но я ничего не мог сделать. Вы еще лично поговорите об этом со … или Елютиным, когда будете в Москве. Вы хоть его перегружайте.
Крепко жму руку. М.Н.Фетисов 1958 г.
№4
Дорогой Малик!
Конечно, административно-руководящая работа тяжела, но она необходима, и Вы хорошо выполняете свой общественный долг, отдавая много сил и способностей благому делу воспитания новых педагогических кадров.
Вы живете в коллективе, Вы постоянно общаетесь с вузовской молодежью, а это много дает для человека Вашего размаха. Да и наукой занимаетесь: учебник для школы, доклад об эпосе, зреющие замыслы, — сделано немало, и для еще большего созданы необходимые предпосылки.
Теперь о Вашей докторской диссертации. Объект для обстоятельного монографического выбран совершенно правильно: казахские романы М.Ауэзова, С.Муканова, Г.Мустафина, Г.Мусрепова и др. Больше историко-литературные явление всестороннего и углубленного изучение но название здесь весьма существенно, поскольку оно определяет и общее направление, концепцию монографии и отбор материала для литературоведческого анализа. Лучше, целесообразнее писать работы под названием «Казахский социальный роман» или «Становление жанра романа в казахской советской литературе» или «Романы казахских писателей». А вопрос о положительном герое займет в таком исследовании центральное место. Если же ограничится только этим одним вопросом, то получится односторонее освещение еще почти совсем неизученной казахской прозы.
Чем шире и полнее будет проблематика исследоваания, тем оно будет весомее и научно ценнее. А здесь напрашивается много больших проблем:
1. Изображение народа и его решающей роли в историческом процессе;
2. Создание национального характера;
3. Система образов в казахских романах как отражение основных закономерностей жизни, классовой борьбы, как воплощение социалистического идеала;
4. Соотношение традиционного и новаторского в романах;
5. Своеобразие стилевых особенностей отдельных романистов как воплощение единства метода и многообразия стилей советской многонациональной литературы;
6. Типизация и индивидуализация героев;
7. Прототипы;
8. Развитие метода социалистического реализма в казахской прозе.
9. Казахский роман в соотношении с романами всей советской многонациональной литературы
Уже из этого, примерного течения ясно, какой многообразной может быть проблематика Вашей работы. А композиционно работу можно построить по писателям, представить такие определенные главы обстоятельным введением и большой обобщающей заключительной частью.
Было бы хорошо, если бы Вы составили проспект своего труда и затем обсудили бы ей у нас на заседании сектора литератур народов СССР.
К сожалению, у нас сейчас трудно найти консультанта для Вас, нет у нас докторов занимающихся литературами народов СССР. Если у меня пройдет вскоре защита, то я готов помощь Вам. Вообще все, что я могу Вам сделать … оного я сделаю.
Поздравляю Вас с наступлением Новым годом и желаю счастья, творческих успехов.»
М.И. Фетисов
5/I-1955
Бұл хаттар ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатынан (қор 2140) алынып тұңғыш рет жарияланып отыр.
Мәлік Ғабдуллин өз дәуірінде КСРО көлеміндегі даңқты ғалымдармен, әйгілі суреткерлермен тығыз адамгершілік байланыста болған-ды. Бір-бірлеріне қолдау көрсеткен, ақыл-кеңес сұраған. Демек, мұның өзі қаһарман-ғалымның биік тұлғасын, ой-парасатын, ғылымипедагогикалық көзқарасын айқындайды.