Хубей университеті, Хубей, Қытай халық республикасы
183maiya@mail.ru, shoibekova_gaziza@mail.ru
ҚЫТАЙ АҚЫНЫ ХАЙЗЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ СИМВОЛДАР
Бұл мақалада қытай ақыны Хайзының өмірі мен поэзиясы жайлы жазылған, және ақынның шығармашылығына сүйене отырып, оның поэтикалық бейнелерін жинақтап, терең мағынасын және эмоционалдық логикасын ашуға тырысады.
Түйін сөздер: күн, жер, түн, ақын, қытай поэзиясы, символ.
Ол өлді…
Жатыр жерде
Суық тасқа басылып ақын кеуде. Қайраңдады қайықтай арамызда, Ақын рухы өшкіндеп жанар мұзда. Сол түні аққу тынбай сұңқылдады, Арша алауды суық қол күйкі ұрлады.
Ол өлді… Жатыр жерде!
Түнек көктем секілді пақыр кеуде.
Денемізден арылмай уыт сөлі, Тірі жүрміз көктемде, Ақын – көрде!..
Хайзы (1964-1989) ҚХР Анхұй провинциясы, Әнчин қаласы, Хуайнин районы, Гаухы ауылында дүниеге келген. Ол қытайдың әдебиетінің тарихында ықпалы жоғары, поэзия әлемінде жұлдызы жарық ақындардың бірі болды. Хайзының шын аты – Ца Хай Шың. 1979 жылы ол 15 жасқа келгенде Пекин университетінің заң факультетіне түседі. Университет қабырғасында жүріп өлең жазып, ақындық жолын бастайды. Хайзы білім алған жылдарда Қытай өкіметі үлкен реформалық кезенде болатын. 1982 жылдың қазан айында шығармашылығы Пекин университетінде Өнер фестивалінде марапатталып, мамыр айында әдебиеттің арнайы сыйлығына ие болды. 1983 жылы университетті бітіргеннен кейін Заң университетіне жұмысқа тұрады. 1983 жылдың күзінен бастап 1989 жылдың көктеміне дейін 7 жыл арасында университет жатақханасында тұрады.
Ақын 1989 жылдың 15 наурызында 25 жасқа толған күні, Шанхай поезд жолында туған күні мен қайтыс болған күнін сәйкестендіріп өзіне қол жұмсайды, ол өз өлеңінде айтқанындай «Адамдардың ақырғысына» айналды. Өзін мерт қылудан екі ай бұрын ол күні бүгінге дейінгі жұрт ауызында аңыз боп айтылып жүрген «Көктемнің бөленейін құлпырған гүлдерімен» атты өлеңін жазған еді. Өткен ғасырдың 70 жылдарының соңында басталған он жыл поэзияның дәурендеген тұсы болды. Олар 90-жылдардағы шындыққа жүгіну ағымымен жер мен көктей парықты еді. 90-жылдардан кейін қарыны асқа, иіні киімге жарыған соң армандағы қиял әлемі ұмыт болып, «Топ рухы», «Үш патшалықты асып жеу» (Басқару жолы сияқтылар баяндалатын кітап), «80-нен кейінгілер», «Жастық жазбалары»… сияқты кітаптар қиындық, құрбандық, күдік және сын тездерін жеңіп шықты. «Болашаққа сенемін» және «Бесіндегі Пекин» атты кітаптар жазып, зиялы жастардың ән-жырына айналған ақын Сұқ саусақ (Шы Жы) жүйке аурулары емханасынан шыққаннан кейін де жұрт назарын түк те аудара алмады. Қайта Сы Чуандағы торыққан есірік ақындар – Хайзы өмірден аттанарда амандаса барған ағайынды Суң Чуи мен Суң Уилер — Хайзының жігері де, жазу тәсілі де осы ағалы-інілі екі ақынға аса жақын келеді, тарих бетінде қалар тұлғаға айналып үлгерген болатын. Өлгендерді жұрт сағынады. Тірі жүргендер жұрт көңілінен көтеріліп кетеді…
Ақын Хайзы өзінің бірегей тұлғасы мен поэзиясы үшін бұлыңғыр өмірімен жұмбақ болып табылады, ол өз поэзиясын әдемі арманға айналдырады. Хайзы шығармашылығына сүйене отырып, осы мақала оның поэтикалық бейнелерін жинақтап, оның терең мағынасын және эмоционалдық логикасын ашуға тырысады. Тұнғыш рет жас ақының өлең жинақтары бірінен сон бірі шыға бастады. Мысалы: «Жер», «Үлкен Дзаса», «Күн», «Өмір», «Жұмақтағы сая», атты өлең жинақтары жарық көрді. Тек 25 жас өмір сүрген ақын 1984 жылы «Азияның қоласы» жыр жинағын шығарады. 1986 жылы Пекин университетінде тұнғыш рет көркем өнер жастар атты әдеби сайысында ерекше орынға ие болады. 1988 жылы 3 рет «Қазан айы» атты әдеби жарысында шабыттандыру жүлдесін алады. Қысқа өмірінің барысында 2 млн-нан астам қытай иероглифтерімен жазылған поэзия, пьеса, роман, ғылыми мақала т.б жазды. Жастар арасында оның өлендері танымал болды. Ықпалы жоғары танымал шығармалары «Азияның қоласы», «Алқаптағы бидай», «Түсімдегі тұлпар», «Қара өлеңімді қара қызға арнадым».14.03.1989 жылы шығарған соңғы шығармасы «Көктем он Хайзыға татиды». Қазірге дейін оның 20-дан астам шығарма жинағы, 2 дастаны бар. «Күн», «Нисия», «Үлкен Дзаса» секілді үш пьеса жазған. Осымен қатар 200-ден астам лирикалық өлеңі жарық көрген. 1984 жылы «Азияның қоласы», «Аярдың күні» осы екі шығармасы арқылы алғаш рет Хайзы деген атпен танымал болады. Ол шығармашылықпен айналысуға ақын Джанхы Лиянлиянның өлеңдері, поэмалары әсер еткен, тарихи дастандар оған көптеген ойларды жеткізуге көмектесті. Ол өлеңдерінде адамның жаны, тәні, өмірі жайлы тоқталды. Өзі өмір сүрген ғасыры арқылы бейнелеуге тырысты. Ол күн, өзендер, жайлау, жер, түн, тарих секілді құбылыстарды қатты сүйді. Адамның өмірін қадірлеуге, дүниеге келген сон уақытты бағалауға, махаббатты мадақтауға, махаббаттан көз жазып қалған жандардың ішкі дүниесіне үңілуге тырысты, жанына жақындата білді. Хайзы өлендерінде мынандай сөз тіркестерін жиі қолданды: ауыл, халық, күн шуағы, айдың нұры, орақ, ағаш, өзен, тер деген сөз тіркестері арқылы шығармаларын жандандырады. Мысалы: «Алқаптағы бидай» өлеңінде оның еш жанға қимайтын рухани тыныс алатын жері болып саналады. Бидайы иілген алқап оған былай әсер етеді: «Жер ананың бидай үшін қойынын ашып, жүрегін тіліп, бидайдын өмір сүруіне жағдай жасайды».
Хайзы өзінің үш бақыты бар деп есептеген. Ол поэзия, патша, күн. Поэзия деген оның өмірі, патша деп отырғаны өзіндік поэзия әлемінде ол өзін патша деп санайды. Ал енді күн деп тұрғаны шындықтың, үміттен күш- қуат алатындығын білдіреді.
Хайзы – 1980 жылдары қытай поэзиясында болған ұлы ақын. Ол адамзаттың өмір сүру жағдайына қатысты алаңдаушылығын білдіріп, өмір сүру және өлімге байланысты өлеңдерін жарыққа шығарып тұрды. Оның өлеңдері күшті экзистенциализмге ие, ал оның поэзиясы экзистенциалистік ақындық ұғымға ие. Бұл ұғым оның шығармашылығындағы түйінді сөздерінде «жерінде», «күнінде» және «түнінде» және поэзиялық топтың басқа да негізгі құндылықтарында бейнеленеді.
Хайзының поэзиясында «жер» сөзінің қайталануы қызды, ананы, ауылды, өзенді, жабайы гүлді, бидайды және тағы басқаларды әдемі суреттердің утопиялық сурет тобына айналдырады. Жер бай және инклюзивті, ақынның ақыл-ойында ол барлық ауыртпалықты көтереді және «қайтыс» болады. Жер – оның лирикалық күшінің көзі, оның шығармаларының алаңы және оның поэзиясының негізі. Философ ақын батыл және шынайы өмірге бет бұрған кезде, «жері» ақынның алыс, жылы және қасиетті туған қаласына әкелетін мақсат пен көпірге айналды. «Жер, гений және тіл, күн шуағы мен күннің батуы, үйге және мазарға барады» («Жер» оныншы тарау). Ақынның романтикалық қиялында жер шындық пен өлімнің соңғы баспалдағы, жер қараңғы әрі қатыгез, суық және тынымсыз; жердің қарапайым және кең, жылы және қауіпсіз екендігі, өлімнің жеңіл әрі жылы болатынын бейнелейді.
Ақын ауылда, аспанда, табиғатта туады, жердің бір кездері қала арқылы нақты шынайы сезімін сезінеді, бұл сезімді тереңдетіп, «тіршілікке қамқорлық» деп түсінеді. Ақын күткеніне қол жеткізе алмаған кезде, қаланың шыңырауында рухани әлемнің негізін табуға болмайды, өлім мен жазба бір-біріне оңай, зайырлы өмірде және күн сәулесінің шынайы әлемінде, Әлемнің түпкілікті құндылығын ашық түрде қабылдамау деп айтуға болады деп ұғынды, бұл – шіркеудің, ауылдың, бидайдың, желдің, түннің, айдың және тағы басқалардың бейнесі. «Бұл өлеңде жер туралы айтқым келеді, жер жоғалғандықтан, осы заманауи тозақ өзіне жүректер табуы керек». Жергілікті жерде ақын, жердің мағынасы мен терең ояту мәртебесін, үйдің жоғалуы, сенімнің жетіспеушілігі, заманауи стилінде өмір салтынының тамырын көре алмайды, бұл сын мен жанашырлықтың нышаны. Сондықтан ақынның көз алдында жер – барлық ауруларды емдеудің жалғыз үміті.
Қазіргі заманғы өркениет ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, материалдық игілікке жетуге және қазіргі қоғамның қарқынды дамуына ықпал етеді. Сонымен бірге, ауыл шаруашылық қоғамының жойылып кетуімен, табиғи, таза, құдайдың даңқы бар нәрселер ауыл шаруашылық фонында бірте-бірте жоғалып, өледі. Бұл ауыл шаруашылығының мәдениетінің төмендеуін, әдемі шағылыстырылған утопияның күйзелісін, сезімтал мазасыздықты Хайзы ауыр қабылдап, поэмасында өзін мазалаған сұрақтармен аза тұтты. «Өзгелер сені көреді, сен әдемі, жылысың деп ойлаймын, мен сен туралы ойландыратын ауыр сұрақтардың ортасында тұрамын, сені өз ойларыммен «өртеп» жіберемін. Мен күннің қайғылы үйлерінде тұрамын» деген екен («жауап»). Жер өте үлкен және қатты болса да, ақын өзінің арманының «жеріне» сеніп тапсырылғанын жақсы біледі, әдемі арманының ешқашан орындала алмайтынын, қоғам жерге қарағанда қиын және нақты, және ештеңе өзгерте алмайтынын да жақсы біледі. Бірақ бұл жер, туған елге тиесілі, жылы әрі таңқаларлық, сондықтан ақын өз ойларынан бас тарта алмайды. Бұл қарама-қарсылық ақынға кедергі келтіріп, ақынның ауыртпалығын болдырмады. Ақын бір кездері күрестен бас тартқысы келді, идеал мен поэзиядан бас тартып, балшықтың материалдық тіршілігіне тосқауыл қойды, жарқын жұлдыздардың басын толығымен ұмытып кете барды.
Күн: құтқару миражы. Ақын үшін жер жүзі қашықтан шыққан арманына айналса, ақын ары қарай нәзік лирикалық, әдемі көркем табиғатта, суға түсетін арман және аналық тәтті махаббат секілді, бірақ «жер» қоштасқан жалпақ, Декабрацияланған мақалада «бұл қоштасудың туындысы — бұл ақынға күлге жағу туралы армандаған өрт сияқты. «Бұл жолы өлеңнің шығу тегі мен өмір сүруге болатын гумандағы өлең, өмірдің барлық өнерін және басқа да рухани және поэтикалық азғырулардан бас тартқаны үшін, бұл тек бір рет өліммен аяқталды. Күннің шығуы және күн, бұл жолы өмір сүрудің ұжымдық салт-жораны, адам, өз негізін табу үшін күннің алдында болуы керек». Бұл рухани өлім сияқты, нирвана жер мен
«күн» айырмашылығы бар жаңа бейнені қайта жаңғырту. Күн әлемдегі ең қуатты, ең жарқын энергия көзі ретінде, символдың күші мен ынта-жігері ешқашан сарқылмайды. Поэзияның осы кезеңі «күннен» жиі пайда болады, ақын «күнді» күнге береді, бұл күн – ақиқатқа қарсы, маңызды қарудың арманы, күн – орталық ретінде өздігінен ақын, өмірдің өзі өзі үшін, бөтен заттардың артықшылықтарын пайдаланудың қажеті жоқ, тек өз күштерінен құдіретті Құдайды тарту үшін ғана! «Маған мансап күн өмірі болу болып табылады». Қатігез шындық бар қарсылық салдары және тірі адам ретінде, ақын депрессияда болғанын түсіну мүмкін емес, ол нашарлай бастайды. Күнделікті күйзелісте болады, содан кейін күн оған күшті ағын берді. «Менің денем сүйікті отанға ұқсайды, қан ағады, мен толық бақытты адаммын» («күн шыққан»). Сондықтан күн – қуаттың көзі және өмірдің анасы, күн – бұл Хадисидің қарсыластарының басты себебі. Ұлы күн – ақынның жүрегінен ұлы, жоғары құдайы. Ол Куахудан бері күн, ғибадат және сүйіспеншілікке деген ұмтылысын білдіретін күнімен мақтана алады. «Күннің жарқылдаған тарауында» ақын: «Күнді біздің күн сәулесінен қорғайтын күнді… 10 күнді, жерге жақын жерде, айналу, өртеу» деп жазды. «Бірінші Синрис кітап желісінде» ақын былай атап өтеді, «қара күн соңында күн көтеріледі және босатылады, өйткені менің денем қарап тұрды.., …мені шығарып салды» бұл ақын санасындағы ой, күн ақынның тамаша тұлғасының төтенше ұмтылысын білдіреді, күшті және батыл, батырлық және шығармашылық, жылы, жарқын, жоғары концентратталған озық Фрэнк тамаша тұлғалық және конденсат болып табылады. Бірде ақын былай деді: «Менде Шығыс ақынының темпераменті жоқ, олар бозғылт және әлсіз, өзін-өзі әділ, өз мүддесін жасырумен және рахаттанумен болады». Мүмкін, ақын бала кезінен әлсіз болғандықтан, ол ақшыл және нәзік табиғатты білетіндіктен, сондай-ақ бұл өмірлік сипаттамалардан құтылудан үміттенеді, жаңа қала өмірінен бас тарту оны шағын, әлсіз, астам, жат сезінуімен байланысты, сондықтан ол өміріндегі қоңырау кез келген жылыдай «заттарға» құмар, ол күн бейнелерді жасауға міндетті. Күннің шексіз күші – бұл таңқаларлық қоңыраудан жаралған, оның денесі ақын! Ақын өмірдің ауырсынуынан ауыр ырқуды және ән айтуды сіңіруге тырысады ма?!
Хайзы «Күн Мессииінде»: «күн – ескі әлемді жою үшін жанып тұрған от, күн, адамның геноцидінің аспандағы құпиясын естисіз… …аспаннан аспанға дейін ұшатын өрт… …алтын алауы әлемі сынған сындырылған, алтын жарық жасалды… …аспан жабылып қалады, көздерімен көз алдымда, аспанның отын өртеген күйдірілген қирандыларға нұсқайды» деген. Бұл өлеңде күн – жаңа өмір мен биліктің қайнар көзі ғана емес, ескі әлемді жоюдың күші. Күннің ғажайып күші бар, жаңа әлемді, жаңа өмірді дамытатын, ескі әлемнің қаншалықты берік және өткір екендігіне қарамастан, ескі әлемді құрту керек. Мәселен, күн ғана осы ұлы тарихтың жүрегінде ақын бола алады. Әлемді айналдыруда үлкен рөлге ие болу керек. Хайзы поэзиясында күн – үлкен аспанда, оған қол тигізуге болады, ол аспанға ілулі, бірақ ол барлық нәрселердің құнарлығы, бұл жанып тұрған от, өмірдің үлкен бейнесі, күштің көзі, идеалдың керемет тұлғасы, алаудың қараңғы рухын жою, адамның құтқарылуына деген үміт.
Түн: өмір тағдыры. Ақынның бүкіл поэмасы құралу үдерісінде түнгі кескін арқылы өтеді. Ақынның «баланың түні» деп айтуы, ақынның бейнесі ақынның көпшілігін пайдаланған. Мүмкін, қара түнектен махаббат түні, ақынның қалашық ауылы, тоғайы, өрт, салтанатты мереке, қанаттар түнгі түстің болуы мүмкін. Түнге арналған ақынның өлеңдеріндегі теңеулер: ауыл қара, «ауыл қараңғы қазынадай» («екі ауыл»), «жабайы гүлдер ауылы» («ақын Е Сайнан туған»), « Ақынның қаламындағы «Қара» («сыбыс»), түнгі сары түсті немесе қызыл отпен біріктіріліп араласқан, «төрт жағынан қара өрт ретінде қоршалған кең түн», («Көктем»), қанаттары қара, «ақ тістері итеріп, менің қара қанатты қара «Бірақ қараңғы түн қараңғы, бірақ қара, бірақ менің қара қанаттарым» («қара қанаттар»).
Түнгі суреттер жалғыздықты, күйінген және мұңға толы бейнелерді, ең нәзік сезімге бай , сонымен қатар жылу, қадiр-қасиетiн және даңқын қамтиды. Ақын қысқа өлеңі «Түнінде»: «…кезбе, махаббатта өмір сүру. Менің үш бақытым бар: поэзия, тағым(патша) және күн». Бақыт – ол ақынның қайғы-қасіреті немесе түнгі көріністегі барлық қарама-қайшылықтағы бірлік. Ақын үшін, бірінші «түні» қайғы-қасірет пен күресті, және дененің жалғыз болып табылатынын, «жалғыздың» түнгі мағынасында екенін білдіреді. Хайзы «Жалғыздықтың барлық себебі болып табылатын жалғыз түн, жиі жақын серіктері де жалғыздық пен жалғыздықтан», («Түн, қымбатты дос») «Қандай болмасын, сіз ең жалғыз, бос үйде сіз ең жалғыз шамдар көшіп…». Мұнда қараңғы ішкі әлемде және олардың айналасында әлем салқыны болып, өмір сүру шындығын анықтау болып табылады.
Әрине, ақын үшін, түн бақытқа толы, ол жылы және қуанышты да болып табылады. Түн, ақын үшін тыныштықа және қуанышқа толы. Тауларды, көктемнің дауысын тыңдауға, «Түнде менің алдымда тау үйде өмір сүріп жатырмын. Көктемгі су және оның дауысы, су ағындарына толы» («Шам ойнап «жаңбыр мен ғашық») мұнара алауының мүсініне біз үнсіз сүйенеміз, содан кейін дымқыл жаңбыр.., бидай алу үшін төбеден көруге бортына бірге барды(жаңбыр), бүгінгі түн, «сондықтан түсті болып шықты жарқын және әдемі түн» әдемі жұлдыздардан тарайды. Әдемі мұң түнімен, қандай жарық түн деп «түнгі жалын менің басымнан асып бара жатыр, аспан өзгеріп отырады, гүл сияқты киінеді, түнде ағаш судан қолдау алады, түн тыныш, жұмсақ, жағымды, «алдыңғы түн өз жазықтары, түні мен поэзиясы» (Хайзы
Серенада). Хайзының суреттеу бейнесінің әсемдігі, жалпы суреттер – жаңа поэзиядағы жиі қолданылатын өрнек. Хайзының ақындық бейнесі ерекше, жетілген, сәйкес келеді, мазмұнына бай, кеңейтілген және басқа да сипаттамаларға ие, назар аударуға лайық. Көптеген оқырмандар Хайзының «Теңіз алдында тұрған, көктемгі гүлдену» атты поэзиясы туралы әңгімелейді, мұндағы бейнелеу таза және жылы қасиеттер: «Ертеңнен бастап бақытты адам, жылқы, отын, бүкіл әлем бойынша саяхаттау/ертеңнен бастап болу Хайзының көптеген өлеңдеріндегі көптеген сөздердің белсенділігі осы қарапайым сөздердің тереңдігінде, тірі мәнінде болып табылады. Өлеңдер — Хайзының рухани әлемі, ол мына метафораны ойлап тапты: «Шағала – бұл Құдайдың мұнарасында, ұшында», «Долана – велосипедтің биік құдайы». Хайзы пайғамбардың әуенін поэзия жазу үшін пайдаланды, ол жиі эскиздер мен көзқарастардың өмірінің артында көріністі өткізді. Өлеңдерінде өмір отпен бейнеленген, «оттың отына ұқсас». Өрттің бейнесі күнге, шамға, таңғажайыпқа, қараңғылыққа, айға, атқа, суға, желге және т.б. сәйкес келеді. Ол барлық нәрсеге ене алады. Үлкен магнит өрісінің барлық жұмбақ өмірі жайлы тек Хайзының діни рухын, эстетикалық рухани әлемді жеткізуге арналған поэзиясында. Жердің, күннің және түннің көріністері теңіз поэзиясында маңызды кезең болып табылады және ақынның таза жүрегі, қатал шындықта қалай күресіп жатқанын, қайғылы әрі үмітсіз, бірақ әрине бақытты, жарқын! Бұл өмір бағытының шынайы, сезімтал, нәзік және бай жандарының керемет көріністері!
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Cui Weiping. Immortal Haizi [M], Пекин: Қытайдың Әдебиет және өнер үйірмелері федерациясы, 1999 .– 180 б.
2. Нишикава. Хабизидің [M], Пекин: Жазушылар баспасы, 1997 .– 1038 б. 3. Нишикава. Хай Зи өлеңдері, Шанхай: Санлиан баспасы, 1997.– 890 б., 897 б.
4.https://massaget.kz/layfstayl/debiet/kkzhiek/10431/
Матай Булбул
СИМВОЛЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ КИТАЙСКОГО ПОЭТА ХАЙЗЫ
В статье рассмотрено символизм в поэзии китайского поэта Хайзы. В его творчестве закладываются основы символистской поэтики. В стихотврениях «Земля», «Ночь», «День» символы зачастую отождествлялись с метафорой, аллегорией, обладая строго зафиксированными за ним, логически выводимыми значениями. Поэт рано ушел из жизни, но оставил за собой огромное творчество.
Matay Bulbul
THE ARTICLE DEALS WITH SYMBOLISM IN THE POETRY OF THE CHINESE
POET HAIZA
In his work the foundations of symbolist poetics are laid. In the poems «Earth», «Night», «Day» symbols are often identified with a metaphor, allegory, having strictly fixed behind it, logically derived values. The poet died early, but left behind him a huge creativity.